Прагляд зыходнага тэксту старонкі Бульба

{{Таксон
|image file   = Solanum tuberosum (Aardappelplant) Nicola.jpg
|image descr  = Агульны выгляд расліны
|image title  = Бульба
|regnum            = Расліны
|parent            = Solanum
|rang              = Від
|latin             = Solanum tuberosum
|author            = [[L.]], 1753
|syn               = 
* {{bt|Solanum chocclo|[[Bukasov]] & [[Lechn.]]}}
* {{bt|Solanum coeruleiflorum|[[Hawkes]]}}
* {{bt|Solanum estradae|[[L.E.López]]}}
* {{bt|Solanum kesselbrenneri|[[Juz.]] & [[Bukasov]]}}
* {{bt|Solanum molinae|[[Juz.]]}}
* {{bt|Solanum yabari|[[Hawkes]]}}
|typus =
|children name =
|children =
|range map =
|range map caption =
|range map width =
|range legend =
|iucnstatus =
|iucn =
|commons = Category:Solanum tuberosum
|wikispecies = Solanum tuberosum
|itis = 505272
|ncbi = 4113
|eol = 482935
|grin = 103137
|ipni = 821337-1
|tpl = tro-29600334
}}
'''Бу́льба''' (''Solanum tuberosum'') — [[біялагічны від|від]] [[шматгадовыя расліны|шматгадовых]] [[Клубень|клубняносных]] [[Трава|травяністых раслін]] з роду {{bt-bellat|паслён|Solanum}} [[Сямейства (біялогія)|сямейства]] {{bt-bellat|паслёнавыя|Solanaceae}}. Клубні бульбы з'яўляюцца важным [[Бульба ў кулінарыі|прадуктам харчавання]], у адрозненне ад [[яд|атрутных]] [[плод|пладоў]], якія змяшчаюць [[Гліказіды|глік]][[Алкалоіды|алкалоід]] [[саланін]]. Клубні бульбы маюць уласцівасць зелянець пры захоўванні на [[святло|святле]], што з'яўляецца індыкатарам павышанага ўтрымання саланіну ў іх. Ужыванне ў ежу аднаго пазелянелага клубня разам з лупінай можа прывесці да сур'ёзнага атручвання. Іншым паказальнікам павышанага ўтрымання [[яд]]у ў бульбе з'яўляецца гаркаваты смак.

== Назва ==
Сучасную навуковую назву бульбы ў 1596 годзе ўвёў [[Каспар Баўгін]]<ref>{{cite web
 |url           = http://www.historiacocina.com/historia/patata/index4.htm
 |title         = Todo sobre la patata.
 |publisher     = www.historiacocina.com
 |datepublished = 2005-05-04
 |accessdate    = 2009-11-12
 |description   = История картофеля в датах
 |archiveurl    = https://www.webcitation.org/61ABgq1c7?url=http://www.historiacocina.com/historia/patata/index4.htm
 |archivedate   = 23 жніўня 2011
 |url-status       = live
}}</ref> у працы «''Theatri botanici''», пазней гэту назву скарыстаў [[Карл Ліней|Ліней]] у сваёй працы «''[[Species plantarum]]''»<ref>[http://www.biodiversitylibrary.org/page/358204#197 ''Carl von Linné'' Species plantarum, 1753 Vol.1 p.185]</ref> (1753).

У розны час іншымі аўтарамі публікаваліся іншыя навуковыя назвы, якія цяпер складаюць сінаніміку віду бульба<ref name="GRIN">[[#Назва|Гл. картку]] раздзел «Сінонімы». <br />Спасылка GRIN у картцы раслін.</ref>.

Беларуская назва віду паходзіць ад агульнаўжывальнай назвы [[тапінамбур]]а — «бульва», які быў шырока распаўсюджаны ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] з першай паловы [[18 стагоддзе|XVIII стагоддзя]] і быў выцеснены ў канцы XVIII стагоддзя падобнай па спосабу вырошчвання і смаку бульбай, якая ў [[беларуская мова|беларускай]] і [[літоўская мова|літоўскай]] мовах пераняла яго назву (у літоўскай мове «бульба» — ''bùlvė'').

Сярод іншых беларускіх назваў можна згадаць такія, як паслён клубняносны, канцадалы, картопля, картохля, кунада<ref>{{нп3|Мікалай Іванавіч Аненкаў|Анненков Н.|ru|Анненков, Николай Иванович}} [[:s:ru:Ботанический словарь (Анненков)/Solanum tuberosum/ДО|Ботанический словарь]], Спб, 1878</ref><ref name="Верас">{{Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік}}</ref>, курдопа<ref>[[Міхаіл Мікалаевіч Ганчарык|Ганчарык М. М.]] Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927</ref>, кардока, картошка, картохі, карточка<ref>[[Уладзімір Мікалаевіч Дабравольскі|Добровольский В. Н.]] Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914</ref>, картопель<ref name="эсбм">{{Cite web|url=https://verbum.by/esbm/kartopiel|title=Картопель — этымалагічны слоўнік беларускай мовы}}</ref> (ад [[Польская мова|польскага]] ''kartofel''<ref name="эсбм"/>), барабу́ля<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/slovar-smolenskikh-govorov-01a-b-r/123|title=Ст. 123 — Словарь смоленских говоров (1974). Выпуск 1. А-Б. А. І. Іванова — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>.

У беларускіх гаворках і літаратурнай мове існуюць таксама адмысловыя назвы для бульбы ў розных кантэкстах:
* Адва́ранка<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/materyjaly-dla-dyjalektnaha-slounika-homielscyny-castka-1-r/11|title=Ст. 11 — Матэрыялы для дыялектнага слоўніка Гомельшчыны (1975). Частка 1 — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — адварная бульба.
* Бу́льбіна<ref>{{Cite web|url=https://verbum.by/brs/bulbina|title=бульбіна - Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)}}</ref> — адзін клубень бульбы.
* Гарэ́лка<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/bielaruskaje-dyjalektnaje-slovasatalava-r/41/|title=Ст. 41 — Беларускае дыялектнае слова (1975). Л. Ф. Шаталава — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, зга́ркі<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/bielaruskaje-dyjalektnaje-slovasatalava-r/65|title=Ст. 65 — Беларускае дыялектнае слова (1975). Л. Ф. Шаталава — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, пяга́рка<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/bielaruskaje-dyjalektnaje-slovasatalava-r/147|title=Ст. 147 — Беларускае дыялектнае слова (1975). Л. Ф. Шаталава — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, пры́гаркі<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/bielaruskaje-dyjalektnaje-slovasatalava-r/142/|title=Ст. 142 — Беларускае дыялектнае слова (1975). Л. Ф. Шаталава — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, смажо́к<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/bielaruskaje-dyjalektnaje-slovasatalava-r/164|title=Ст. 164 — Беларускае дыялектнае слова (1975). Л. Ф. Шаталава — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, горе́лікі<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/zyvoje-narodnaje-slova-1992-r/7/|title=Ст. 7 — Жывое народнае слова (1992). І. Я. Яшкін, П. А. Міхайлаў — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — бульба з прыгаркамі.
* Гнілу́шка<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/mova-siennienscyny-tom-1-2015-r/136|title=Ст. 136 — Мова Сенненшчыны: дыялектны слоўнік (2015). Том 1 — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — перамёрзлая на полі бульба.
* Е́менка<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/vusacki-slovazbor-ryhora-baradulina-2013-r/59/|title=Ст. 59 — Вушацкі словазбор Рыгора Барадуліна (2013). Р. І. Барадулін — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — бульба на спажытак, емя (у адрозненне ад семенкі, якая ідзе на семя).
* Жомяць<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/cychun-skarby-narodnaj-movy-2014-r/74/|title=Ст. 74 — Скарбы народнай мовы. З лексічнай спадчыны насельнікаў Гродзенскага раёну (2014). Частка 2. А. П. Цыхун — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — дробная бульба.
* Заходлівая бульба<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/zyvoje-slova-1978-r/95/|title=Ст. 95 — Жывое слова (1978). І. Я. Яшкін, Ю. Ф. Мацкевіч — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — бульба з чорнымі валокнамі ў сярэдзіне.
* Камы́<ref>{{Cite web|url=https://verbum.by/tsblm/kamy|title=камы - Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)}}</ref><ref name="абабурка">{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/ababurkadyjalektyzmy-u-tvorach-bielaruskich-savieckich-pismiennikau-1979-r/50|title=Ст. 50 — Дыялектызмы ў творах беларускіх савецкіх пісьменнікаў (1979). М. В. Абабурка — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, камякі́<ref>{{Cite web|url=https://verbum.by/tsblm/kamiak|title=камяк - Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)}}</ref><ref name="абабурка"/>, камакі<ref name="абабурка"/>, камяк<ref name="абабурка"/>, кома<ref name="абабурка"/> — тоўчаная звараная бульба, [[бульбяное пюрэ]].
* Калту́шка<ref name="віцебшчына231">{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/rehijanalny-slounik-viciebscyny-castka-1-r/231|title=Ст. 231 — Рэгіянальны слоўнік Віцебшчыны (2012). Частка 1 — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — тоўчаная бульба са смажаным [[сала]]м.
* Калубы́шка<ref name="віцебшчына231"/> — тоўчаная бульба з грыбамі.
* Па́ранка<ref>{{Cite web|url=https://verbum.by/tsblm/paranka|title=паранка - Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)}}</ref>, парёнка<ref name="віцебшчына115">{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/rehijanalny-slounik-viciebscyny-castka-2-2014-r/115|title=Ст. 115 — Рэгіянальны слоўнік Віцебшчыны (2014). Частка 2 — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, парёнкі<ref name="віцебшчына115"/>, паронка<ref name="віцебшчына115"/> — параная бульба ў лушпінах або яе сумесь з іншымі інгрыдыентамі на корм жывёле.
* Разва́ранка<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/materyjaly-dla-dyjalektnaha-slounika-homielscyny-castka-5-r/20|title=Ст. 20 — Матэрыялы для дыялектнага слоўніка Гомельшчыны (1980). Частка 5 — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — сопкая, разварыстая бульба.
* Розрі́занцы<ref name="Міхайлаў148">{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/zyvoje-narodnaje-slova-1992-r/148|title=Ст. 148 — Жывое народнае слова (1992). І. Я. Яшкін, П. А. Міхайлаў — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — бульба ў лупінах, звараная палавінкамі.
* Рэдкая бульба<ref name="гомельшчына46">{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/materyjaly-dla-dyjalektnaha-slounika-homielscyny-castka-5-r/46|title=Ст. 46 — Матэрыялы для дыялектнага слоўніка Гомельшчыны (1980). Частка 5 — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — бульбяны суп.
* Рэ́занка<ref name="гомельшчына46"/> — рэзаная бульба на семя.
* Скобленка<ref name="Міхайлаў148"/> — чышчаная вараная бульба.
* Ту́шанка<ref name="шаталава180">{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/bielaruskaje-dyjalektnaje-slovasatalava-r/180|title=Ст. 180 — Беларускае дыялектнае слова (1975). Л. Ф. Шаталава — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, тушонікі<ref name="шаталава180"/> — тушаная бульба з мясам.
* Цалкі́<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/1983-slounik-grodzenskaj-voblasci-r/534|title=Ст. 534 — Слоўнік гродзенскай вобласці (1983). Т. П. Сцяшковіч — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref>, паро́нкі<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/kupryjenka-sur-materyjaly-da-slounika-mazyrskaha-palessia-1996-r/45|title=Ст. 45 — Матэрыялы да слоўніка гаворак Мазырскага Палесся (1996). В. А. Купрэенка, В. В. Шур — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — бульба ў мундзірах.
* Шкрылі́<ref>{{Cite web|url=https://bydialects.org/dicts/krajovy-slounik-uschodniaj-mahilouscynybialkievic-r/498/|title=Ст. 498 — Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны (1970). І. К. Бялькевіч — Беларускія дыялектныя слоўнікі}}</ref> — смажаная бульба, нарэзаная тонкімі скрылікамі.

=== Назвы на іншых еўрапейскіх мовах ===
[[Нямецкая мова|Нямецкае]] слова ''«Kartoffel»'' паходзіць ад [[Італьянская мова|італьянскага]] ''«Tartufo»'' ([[труфель]]) праз знешняе падабенства<ref>Simpson J, Weiner E.(eds) (1989) Oxford English Dictionary, 2nd edition, Clarendon Press, ISBN 0-19-861186-2</ref>, а ў аснову слова ''«труфель»'', відавочна, лёг [[Лацінская мова|лацінскі]] тэрмін ''«tuber»'', які азначае «пухліна» або «шматок», які стаў ''«tufer-»'' і парадзіў розныя еўрапейскія тэрміны: [[Французская мова|французскі]] ''«truffe»'', [[Іспанская мова|іспанскі]] ''«trufa»'', [[дацкая мова|дацкі]] ''«Trøffel»'', нямецкі ''«Trüffel»'', [[Шведская мова|шведскі]] ''«tryffel»'', [[Нідэрландская мова|нідэрландскі]] ''«Trüffel»'', [[Польская мова|польскі]] ''«trufel»'' і [[Харвацкая мова|харвацкі]] ''«tartuf»''. У [[Партугальская мова|партугальскай]] мове словы ''«trufa»'' і ''«túbera»'' азначаюць у перакладзе «гарбы» і з’яўляюцца [[Сінонімы|сінонімамі]], апошні тэрмін бліжэйшы да лацінскага арыгіналу.

== Батанічная і марфалагічная характарыстыка ==
Бульба — (''Solanum tuberosum'', L.) — аднагадовая (у культуры) ці [[шматгадовыя расліны|шматгадовая]] (у дзікім стане) [[Трава|травяністая расліна]] сямейства паслёнавыя<ref name="Гродзінський">Лікарські рослини: Енциклопедичний довідник/ Відп. ред. А.&nbsp;М.&nbsp;Гродзінський.—К.: Видавництво «Українська енциклопедія» імя М.&nbsp;П.&nbsp;Бажана, Український виробничо-комерційний центр «Олімп», 1992.—544с. ISBN 5-88500-055-7</ref>, якая аб'ядноўвае да 150 дзікіх і культурных разнавіднасцей.

Разнавіднасці, якія належаць да роду бульба, утвараюць [[плоіднасць#Поліплаідыя|поліплоідны]] рад з асноўнай колькасцю [[храмасомы|храмасом]] — 2n-12, 2n-24, 3n-36, 4n-48, 5n-60, 6n-72.

Усе [[сорт|сарты]] бульбы [[Тэтраплоіднасць|тэтраплоідныя]] (4n-48).

=== Каранёвая сістэма ===
{| class="wikitable" align=left valign=top cellspacing=2
|- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top
|-
|[[Выява:Solanum toberosum ex Strasburger 1900.png|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Ніжняя частка расліны
|-
|[[Выява:Potato plant.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Сажанец з адным сцяблом
|-
|[[Выява:Potato plants.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Лісце бульбы
|}
[[Корань расліны|Каранёвая сістэма]] ў бульбы, якую вырошчваюць з насення, мае спачатку стрыжнёвую будову — у выглядзе зародкавага стрыжнёвага кораня з бакавымі карэньчыкамі.

Затым у аснове [[Сцябло|сцяблінкі]], у яе вузлах, якія знаходзяцца ў [[грунт|грунце]], фармуецца другасная каранёвая сістэма, якая разам з зародкавай утвараюць валасніковістыя карані. Пры вырошчванні бульбы з клубняў утвараецца толькі другасная махрыстая каранёвая сістэма.

Каля 70 % каранёў бульбы размяшчаецца на глыбіні да 30 см, а асобныя карані дасягаюць глыбіні 1,5 м.

З [[пазуха|пазух]] зачаткавых лісцяў у падземнай частцы сцябла адрастаюць падземныя парасткі — [[сталон]]ы, якія патаўшчаюцца на вяршынях, чым даюць пачатак новым [[клубень|клубням]] (відазмененым парасткам). На канцах сталонаў развіваюцца клубні, якія, па сутнасці, нішто іншае, як вялікія [[пупышка|пупышкі]], уся маса якіх складаецца з танкасценных кантаваных [[клетка|клетак]], напоўненых [[крухмал]]ам, а вонкавая частка складаецца з тонкапластовай [[коркавая тканка|коркавай тканкі]]. Клубні спеюць у жніўні—верасні.

=== Сцябло ===
Сцёблаў некалькі, яны травяністыя, прамастаячыя або ўзыходзячыя, вышынёй 30-150 см, у папярочным разрэзе рабрыстыя, 3-4-гранныя, радзей круглявыя, апушаныя. У некаторых сартоў уздоўж сцябловых рэбраў ёсць прамыя або хвалістыя, вузкія або шырокія крыльцы. У познаспелых сартоў сцёблы разгаліноўваюцца ў асноўным у ніжняй частцы, скараспелых — у сярэдняй. Па афарбоўцы яны могуць быць зялёнымі, чырвона-фіялетавымі або чырвона-карычневымі. Прычым [[пігментацыя]] ў залежнасці ад сорту можа выяўляцца толькі ля асновы сцябла, уздоўж большай яго часткі або па ўсёй даўжыні. Часам назіраецца досыць інтэнсіўная пігментацыя, пры якой сцёблы становяцца амаль чорнымі.

Частка сцябла, пагружаная ў глебу, выпускае доўгія [[Парастак|парасткі]] (даўжынёй 15-20, у некаторых [[сорт|сартоў]] 40-50 см).

З аднаго клубня вырастае ў сярэднім 4-8 сцёблаў, з якіх утвараецца [[куст]]. Па выгляду і будове кусты бываюць прамастаячыя ці раскідзістыя, мала- і многасцябловыя, з роўнымі або яруснымі сцёбламі.

Дасягае ў вышыню больш за 1 метр.

=== Лісце ===
{| class="wikitable" align=right valign=top cellspacing=2
|- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top
|-
|[[Выява:Potato bag cultivation.JPG|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Лісце бульбы
|-
|[[Выява:Bouquet de fleurs de pommes de terre - 001.JPG|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Кветкі бульбы
|-
|[[Выява:Potato fruits.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Атрутныя плады (ягады) бульбы
|-
|[[Выява:Russet potato cultivar with sprouts.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Плод бульбы з вочкамі
|}
У ліставых пазухах падземнай часткі сцёблаў утвараюцца бакавыя пабегі — [[сталон]]ы даўжынёй 5-20 см, часам да 35-40 см. Растуць яны ў глебе больш-менш гарызантальна, утвараюць у вузлах карэньчыкі і могуць самастойна ўкараняцца. На канцах сталонаў з невялікіх спачатку патаўшчэнняў развіваюцца клубні.

[[Ліст]] бульбы цёмна-зялёны, перарывіста-непарнаперыстарассечаны, складаецца з канчатковай долі, некалькіх пар (3-7) бакавых долей, размешчаных адна супраць другой, і прамежкавых дзелек паміж імі. Няпарная доля называецца канчатковай, парныя долі маюць парадкавыя назвы — першая пара, другая пара і т. д. (лік вядзецца ад канчатковай долі). Долі і дзелькі сядзяць на стрыжаньках, прымацаваных да стрыжня (чаранка), ніжняя частка якога можа пераходзіць у [[хвосцік]]. Каля парных долей размяшчаюцца яшчэ драбнейшыя дзелькі. Па форме яны круглявыя, авальныя, падоўжаныя, яйкападобныя, рамбічныя, востраканцовыя або авальна-востраканцовыя, апушаныя. Долі, часціцы і частачкі могуць быць сіметрычнымі (роўнавялікімі) і несіметрычнымі.

У некаторых сартоў верхняя пара долей і верхавая няцотная доля зрастаюцца асновамі, утвараючы трохлопасцевыя верхавіны. Завуць такую з'яву {{нп3|Плюшчалістасць|плюшчалістасцю|uk|Плющелистість}}.

Па колькасці часціц у лісце адрозніваюць тры ступені яго рассечанасці: нязначная — лісцік мае толькі адну пару долей, а дзелькі адсутнічаюць; сярэднюю — у лістку да дзвюх пар долей і адна-дзве пары дзелек; моцную — лісток з дзвюма-трыма парамі долей і шматлікімі дзелькамі.

У залежнасці ад шчыльнасці размяшчэння долей лісты могуць быць густа-, сярэдня- і рэдкадолькавымі. У густадолькавых лісцікі долей размешчаны шчыльна, часта налягаюць сваімі паверхнямі адзін на аднаго, у сярэднедолькавых яны толькі дакранаюцца бакамі, у рэдкадольных паміж часціцамі ёсць прамежкі. З ніжняга боку долей прыкметная сетка жылак, якія бываюць пігментаванымі.

Лісты размешчаны на сцёблах спіральна. Ля сваёй асновы маюць два серпападобныя або лістападобныя [[прылісткі]].

=== Кветкі ===
{{Біяфота|Diagramme floral Solanum tuberosum-tag.svg|left|ш=200|[[Дыяграма кветкі]]<br />{{нп3|Формула кветкі||ru|Формула цветка}}: {{Nobr|<math>\ast K_{(5)} \; C_{(5)} \; A_5 \;  G_{(\underline2)}</math>}}|color=white|border=2}}
Кветкі двухполыя, правільныя, у верхавінных [[Шчыток (суквецце)|шчытках]]; пяціраздзельныя<ref name="Barabanov">{{кніга|аўтар=Барабанов Е.И.|загаловак=Ботаника: учебник для студ.высш.учеб.заведений|месца=М|выдавецтва=Издательский центр «Академия»|год=2006|старонкі=331|старонак=448|isbn=5-7695-2656-4}}</ref>: чашачка складаецца з пяці востразубчастых, узрослых у аснове чашалісцікаў, вяночак — з пяці зрослых пялёсткаў. У кветцы размяшчаюцца 5 тычынак, пылавікі якіх на кароткіх ножках шчыльна складзеныя ў цыліндрычную або конусападобную калонку, і песцік з верхняй завяззю з лычыкам, які праймае цэнтральную ўнутраную частку калонкі і выдаецца над пылавікамі або роўны з імі, а часам ніжэйшы за іх.

[[Вяночак]] зрослапялёсткавы, белы, сіні, сіне-фіялетавы, ружовы, чырвона-фіялетавы. [[Пылавік]]і аранжавыя, жоўтыя, жоўта-зялёныя. Калі ў кветках утвараюцца аранжавыя або жоўтыя пылавікі, [[пылок]] якіх здольны да нармальнага апладнення, то пры багатым цвіценні на раслінах развіваецца шмат пладоў; у сартоў, якія маюць кветкі са стэрыльнымі жоўта-зялёнымі пылавікамі, плод не ўтвараецца.

[[Кветка|Кветкі]] на раслінах сабраны ў [[суквецце|суквецці]]-[[Шчыток (суквецце)|шчыткі]], якіх на адным кветканосе бывае ад 2 да 4.

Цвіце ў [[чэрвень|чэрвені]]-[[жнівень|жніўні]].

=== Плод ===
[[Плод]] — шматнасенная, жоўта- або цёмна-зялёная, круглявая або круглява-авальная, атрутная [[ягада]] дыяметрам 2 см.

[[Насенне]] дробнае, яйкападобнасплюснутае, бледна-жоўтае або крэмавае. Маса 1000 семачак — 0,5-0,6 г.

У зялёных [[Вегетатыўныя органы|вегетатыўных частках]] расліны змяшчаецца алкалоід саланін, які служыць для абароны расліны ад паражэння [[бактэрыя]]мі і некаторымі відамі [[Насякомыя|насякомых]]. У сувязі з гэтым пазелянелыя клубні бульбы неядомыя.

{{Фотарадок|Potato flowers.jpg|ш1=260|Aardappel blad Solanum tuberosum.jpg|ш2=102|Aardappel bessen Fresco.jpg|ш3=327|SolanumTuberosumYoungTuber.jpg|ш4=177|тэкст=Злева направа: суквецце, ліст, плады, клубень|color=lightgreen}}

=== Клубні бульбы ===
Клубні адначасова з'яўляюцца і ёмішчам запасных пажыўных рэчываў і вегетатыўным органам.

==== [[Марфалогія, біялогія|Марфалогія]] клубняў ====
[[Выява:Potato EarlyRose sprouts.jpg|thumb|right|200px|Насенне бульбы з парасткамі]]
[[Клубень]] — вегетатыўны орган, які ўтвараецца на канцы падземнага сцябла — сталона. Пацверджанне гэтаму можна знайсці ў такім вопыце. Як толькі сцябло бульбы вырасце над зямлёй на 15-20 сантыметраў, яго ніжнюю палову закрываюць кавалкам цёмнага [[Тэкстыль|тэкстылю]] або шчыльнай святлонепранікальнай [[Папера|паперы]], асцярожна прывязаўшы паперу або тэкстыль пад лісцем, закрыўшы ніжнюю палову сцябла. Частка ізалятара ўвесь час павінна ляжаць на зямлі і па меры росту сцябла ўвесь час закрываць яго ад святла. Да восені на [[Цень|зацененай]] частцы сцябла ўтворацца надземныя клубні<ref name="половинки">В. Пыльнев / Знай и умей: Удивительные половинки. — М.: Детгиз, 1960. 96с.</ref>.

Калі верхавіну маладога сцябла бульбы змясціць у чорную скрыню — у цемры на ёй пачнецца ўтварэнне клубняў, а ў ніжніх частках расліны, якія схаваны ў глебу, бульбаўтварэнне затрымаецца<ref name="половинки"/>.

Пра вегетатыўнае паходжанне клубня сведчыць наяўнасць на маладых клубнях недаразвітых лісточкаў у выглядзе лускавінак. Пасля іх адмірання на паверхні клубня застаюцца дугападобныя рубцы — броўкі, у пазухах якіх размяшчаюцца 3 [[пупышкі]]. Броўкі разам з пупышкамі называюць [[вочка]]мі. Яны бываюць глыбокімі — пры заляганні пупышак у паглыбленнях клубня, неглыбокімі — з размяшчэннем пупышак амаль на ўзроўні з паверхняй клубня і паверхневымі, калі пупышкі выступаюць над паверхняй клубня, утвараючы грудок.

Вочкі размяшчаюцца на клубнях спіральна. Колькасць іх на клубнях сярэдняга памеру — 6-12, на вялікіх — да 15-20. Менш вочак у ніжняй частцы клубня, больш за ўсё — у верхняй. Жыццяздольнасць пупышак у вочку неаднолькавая, найбольш высокая — у сярэдняй пупышкі. Пры пасадцы клубняў або, калі іх прарошчваць перад [[пасадка]]й, прарастаюць не ўсе пупышкі, а толькі іх трэцяя-чацвёртая частка, у асноўным тыя, якія размяшчаюцца на верхавіне клубня.

[[Парастак|Парасткі]], якія ўтвараюцца з пупышак клубняў, у залежнасці ад колькасці святла пры прарастанні могуць мець колер ад белага з жоўтым, ці зялёным адценнем, да чырвона-, сіне- ці цёмнафіялетавага.

На паверхні клубня ёсць шмат невялікіх светлых [[Адтуліна|адтулін]], праз якія ажыццяўляюцца [[дыханне]] і [[транспірацыя]] вады.

Сваёю ніжняй часткай, якая яшчэ называецца пупавінай, асновай, сталонным паглыбленнем, або ўпадзінай, клубень злучаецца са сталонам; процілеглая ад яе — верхняя частка, або вярхушка клубня з верхняй пупышкаю.

==== [[Анатомія|Анатамічная]] будова клубня ====
[[Выява:Russet potato cultivar with sprouts.jpg|thumb|left|200px|Клубень бульбы з вочкамі]]
На падоўжным разрэзе саспелага клубня пад [[мікраскоп]]ам выразна відаць наступныя элементы: скурку (у маладога клубня [[эпідэрміс]]), [[Кара (біялогія)|кару]], [[камбій]], сасудзістыя пучкі, сэрцавіну.

[[Лупіна]] — вонкавы ахоўны пласт клубня, складаецца з некалькіх радоў коркавых [[Клетка|клетак]] другаснай покрыўнай тканкі — [[перыдерма|перыдэрмы]]. Пад лупінай знаходзіцца [[Кара (біялогія)|кара]], якая складаецца з парэнхімных клетак, запоўненых [[крухмал]]ьнымі [[зярно|зёрнамі]], і праводных элементаў [[луб]]у — рэшатападобных трубак [[флаэма|флаэмы]]. Пад карою знаходзіцца пласт клетак [[камбій|камбію]], з якога ў цэнтры клубня ўтвараюцца элементы [[Ксілема|ксілемы]]. Цэнтральная частка клубня запоўнена парэнхімнымі клеткамі сэрцавіны, якія разыходзіцца радыяльнымі прамянямі да вочак у месцах іх размяшчэння.

У [[парэнхімы|парэнхімных]] клетках клубняў утрымліваюцца крухмальныя зёрны. Найбольшая колькасць іх знаходзіцца ва ўнутраных клетках кары і знешніх — сэрцавіны, найменшая — у складзе вадзяністых клетак цэнтральнай сэрцавіны.

==== Выгляд клубняў ====
[[Выява:PurplePeruvianPotatoes.jpg|200px|thumb|Фіялетавыя клубні бульбы]]
Па форме клубні бываюць круглявымі, авальнымі або падоўжанымі. У круглявых клубняў ва ўсіх напрамках памеры амаль аднолькавыя, у авальных — адзін з кірункаў перавышае іншыя ў 1,5 раза, у падоўжаных — у 2 разы і больш. Ёсць сарты з прамежкавай формай клубняў — яйкападобнай, плоскаавальнай, бочкападобнай і інш. Клубні пакрыты гладкай, лускаватай або сеткаватай лупінай. Афарбоўка мякаці клубняў розная — белая, жоўтая, светла-ружовая, часам чырвоная, сіняя. Паверхня клубняў мае таксама розную афарбоўку — белая, ружовая, чырвоная, сіне-фіялетавая і г. д.

Даказана, што велічыню клубняў можна павялічыць, працягваючы фазу іх росту<ref>Van der Wal A. F., Bouma W. F., Huijsman C. A., Maris B., van Suchtelen N. J.,WiersemaH. T. breeding to maximize the physiological potential of potatoes for yield // 7th Triennial conf. eur. Ass. pot. res., Warsaw.— 1978.— Р. 23-33.</ref><ref>Van derZaag D. E.,BurtonW. G. potential yield of the potato crop and its limitations // 7th Triennial conf. eur. Ass. pot. res.— Warsaw, 1978.— Р. 7-22.</ref>, але і ў гэтым выпадку спадчыннасць сорту адыгрывае важную ролю.

Прырода працэсу клубнеўтварэння і росту клубняў яшчэ недастаткова вывучана. Аднак існуюць меркаванні адносна ўплыву на яго генетычных асаблівасцей, здольнасці раслін да клубнеўтварэння і ўнутраных фізіялагічных умоў, у рамках якіх адбываецца рэалізацыя спадчыннай прыроды сартоў<ref>Гупало П. И., Гончарик Н. М. Рост и развитие кар- тофельного растения в святи с условиями среды // Физиология сельскохозяйственных растений (в 12 томах)/ [отв. ред. Н. Г. Потапов].— М.: Изд-во МГУ, 1971.— Т. 12.— С. 31-51.</ref>.

Да таварных клубняў адносяць тыя, сярэдняя маса якіх перавышае 40 г<ref>Методика исследований по культуре картофеля.— М.: ВАСХНИЛ, 1967.— 263 с</ref>.

==== Хімічны склад клубняў ====
[[Выява:Potato heart mutation.jpg|thumb|left|200px|Незвычайная форма клубню бульбы]]

Клубні бульбы — гэта сапраўдная кладоўка вітамінаў і мікраэлементаў. У бульбе выявілі [[рэтынол]], [[рыбафлавін]], [[тыямін]], [[пірыдаксін]], [[Аскарбінавая кіслата|аскарбінавую кіслату]], [[эргакальцыферол]], [[біяфлаваноіды]], [[нікацінавая кіслата|нікацінавую кіслату]]<ref name="Товстуха">Товстуха Є.&nbsp;С.&nbsp;Фітотерапія. &nbsp;— К.: Здоров'я, 1990&nbsp;—304 с., іл., 6,55 арк. іл. Тир. 75 000 прим. ISBN 5-311-00418-5</ref>. З мікраэлементаў знойдзены [[медзь]], [[кобальт]], [[нікель]], [[ёд]], [[марганец]]<ref name=" Товстуха "/>.

Клубні бульбы ўтрымліваюць каля 25 %<ref name="Гродзінський"/> сухога рэчыва, асноўнымі складнікамі якога з'яўляюцца [[крухмал]] — 80-85 %<ref name="Гродзінський"/><ref name="Artikel Starch und Starch, Composition. In: Hans Zoebelein (Hrsg.): Dictionary of Renewable Ressources. 2. Auflage, Wiley-VCH, Weinheim und New York 1996; Seiten 265-266, 267. ISBN 3-527-30114-3.">Artikel Starch und Starch, Composition. In: Hans Zoebelein (Hrsg.): Dictionary of Renewable Ressources. 2. Auflage, Wiley-VCH, Weinheim und New York 1996; Seiten 265—266, 267. ISBN 3-527-30114-3.</ref> (у залежнасці ад месца вырошчвання і [[сорт]]у; па іншых дадзеных 15-25 %<ref name="Советы">Советы по ведению приусадебного хозяйства / Ф.&nbsp;Я.&nbsp;Попович, Б.&nbsp;К.&nbsp;Гапоненко, Н.&nbsp;М.&nbsp;Коваль и др.; Под ред. Ф.&nbsp;Я.&nbsp;Поповича. &nbsp;— Киев : Урожай, 1985. &nbsp;— с.664, ил.</ref>), каля 2 — [[Бялок|бялка]] (1,5-2,1 %<ref name="Советы"/>; да 3 %<ref name="Гродзінський"/>), 0,3 % — [[тлушч]]у (0,3-0,6 %<ref name="Советы"/>).

Бялок бульбы ([[туберын]]; до 2 %)<ref name="Циганенко"/> найбольш паўнавартасны з усіх раслінных. Ён багаты [[амінакіслоты|амінакіслотамі]] і адносіцца да паўнавартасных. Бялок бульбы змяшчае 14 з 20 незаменных амінакіслот, а каэфіцыент яго пажыўнай каштоўнасці ў параўнанні з бялком курынага мяса, які лічыцца паўнавартасным для харчавання чалавека, складае 0,85<ref name="Гродзінський"/>.

Клубні бульбы багатыя вітамінамі. У іх ёсць [[аскарбінавая кіслата]] (10-54 мг%), амаль увесь комплекс [[вітамін]]аў ([[тыямін]], [[рыбафлавін]], [[пірыдаксін]], [[фалійная кіслата|фалійная]] і [[нікацінавая кіслата|нікацінавая]] кіслоты), [[караціноіды]], [[такаферол]] і, [[нікацінамід]], [[біяцін]] і супрацьязвенны фактар — вітамін U<ref name="Гродзінський"/>. Асабліва багатыя вітамінам C свежасабраныя клубні, пасля двухмесячнага захоўвання колькасць вітаміна C памяншаецца амаль удвая<ref name="Кравець">Кравець В. С. // Страви з картоплі.&nbsp;— К.: Час, 1991. 304 с., ISBN 5-88520-069-6 (сторінки: 5-6)</ref>.

Каля 1 % сухога рэчыва прыпадае на долю мінеральных рэчываў<ref name="Гродзінський"/>. З [[Мінеральныя рэчывы|мінеральных рэчываў]] бульба багатая на [[калій]] (568 мг на 100 г сырой масы) і [[фосфар]] (50 мг). У ёй утрымліваюцца [[солі]] [[Кальцый|кальцыю]] (12-15 мг%), [[Магній|магнію]], [[жалеза]] (1 мг%) серы, марганцу, ёду, нікелю, кобальту, медзі і інш.<ref name="Гродзінський"/>

Акрамя таго, у клубнях бульбы знойдзены [[стэрыны]] ([[сцігмастэрын]], [[кампестэрын]], [[сітастэрын]]), [[ліпіды]] і арганічныя кіслоты ([[Кафейная кіслата|кафейная]], хларагенавая, лімонная, шчаўевая, яблычная).

Уся надземная частка расліны і скурка клубняў утрымліваюць глюкаалкалоіды, галоўнымі з якіх з'яўляюцца саланін і чаканін<ref name="Гродзінський"/>.

У клубнях (мякаці) змяшчаецца ад 3 да 7<ref name="Советы"/>-10<ref name="Кононенко">Практикум з годівлі сільськогосподарських тварин / І.&nbsp;І.&nbsp;Ібатуллін, Ю.&nbsp;О.&nbsp;Панасенко, В.&nbsp;К.&nbsp;Кононенко та ін.&nbsp;— К.; Вища освіта, 2003—432с.</ref> мг % [[саланін]]у, таму іх не выкарыстоўваюць у сырым выглядзе — гэта можа выклікаць [[атручванне]]. На сонцы ўтрыманне саланіну можа дасягнуць да 20-40 мг% і клубні набываюць горкі прысмак. Пры ўтрыманні саланіну вышэй за 20 мг%, а таксама выкарыстанні пазелянелых клубняў без чысткі — у [[ежа|ежу]] ўжываць нельга<ref name="Советы"/>. У лупінах утрыманне саланіну складае 30-60 мг%, у праростках бульбы змяшчаецца 400—800 мг% саланіну<ref name="Кононенко"/>. У вялікай колькасці саланін зніжае актыўнасць [[фермент]]у [[халінестэраза|халінестэразы]], важнага для [[Нервовая сістэма|нервовай сістэмы]]<ref name="Циганенко"/>. Прыкмета гэтага — [[галаўны боль]], [[млоснасць]], а таксама запавольванне рэакцый на знешнія раздражняльнікі<ref name="Циганенко">Циганенко В. О., Солових З. Х. Страви із фруктів та овочів. — К.: Техніка, 1990. — 224 с. ISBN 5-335-00561-0</ref>.

{| border="3" cellpadding="3" cellspacing="0" align="center"
|+ '''Сярэдняе ўтрыманне важных пажыўных рэчываў у 100 г ядомай масы клубняў сталовай бульбы пры зборы'''<ref>Putz. B. Kartoffeln. Züchtung, Anbau, Verwertung. Behr's Verlag Hamburg, 1990, 280 S.</ref>
|-
! style="background:#FFFFF0;" colspan=2 | Асноўны склад, г !! style="background:#FFFFF0;" colspan=2| Мінеральныя рэчывы, мг !! style="background:#FFFFF0;" colspan=2| Вітаміны, мг !! style="background:#FFFFF0;" colspan=2 | Арганічныя кіслоты, мг
|-
| Вада ||  77,8 || [[Калій]] ||  445,0 || colspan=2 |'''Водарастваральныя вітаміны:''' || [[Лімонная кіслата|Лімонная]] || 510
|-
| [[Вугляводы]], у тым ліку || 14,8 || [[Кальцый]] || 10,0 || С ([[Аскарбінавая кіслата|аскарбінавая к-та]]) || 17,0 ||  colspan=2 |
|-
|    [[крухмал]] || 14,1 || [[Фосфар]] || 50,0 || В<sub>1</sub> ([[тыямін]]) ||     0,11 || [[Шчаўевая кіслата|Шчаўевая]] || —
|-
|    [[глюкоза]] || 0,24 || [[Магній]] || 25,0 || В<sub>2</sub> ([[рыбафлавін]]) ||     0,045 ||   colspan=2 |
|-
|    [[фруктоза]] || 0,17 || [[Натрый]] ||  10,0 || В<sub>3/5</sub> ([[Пантатэнавая кіслата|пантатэнавая]]) ||   0,4 || [[Яблычная кіслата|Яблычная]] ||  90
|-
|    [[цукроза]] ||  0,30 || [[Жалеза]] ||  0,8 || В<sub>6</sub> ([[пірыдаксін]]) ||     0,4 ||  colspan=2 |
|-
| Сіры пратэін ||  2,1 || [[Марганец]] || 0,15 || В<sub>9</sub> ([[Фоліевая кіслата|фоліевая к-та]]) ||   0,007 || [[Саліцылавая кіслата|Саліцылавая]] ||  0,12
|-
| Сіры тлушч ||  0,1 || [[Медзь]] ||  0,15 || РР ([[ніяцын]]) ||   1,22 ||  colspan=2 rowspan=5|
|-
| [[Баластныя рэчывы]] || 2,5 || [[Цынк]] || 0,27 ||  colspan=2 | '''Тлушчарастваральныя вітаміны:'''
|-
| colspan=2 rowspan=3 | || [[Фтор]] || 0,01 || Е ([[токаферол]]) ||   0,06
|-
| [[Ёд]] || 0,004 || [[Вітамін К|К]] ||   0,05
|-
| [[Селен]] || 0,004…0,02 || [[Правітамін]] ([[карацін]]) || 0,01
|}

== Біялагічныя асаблівасці ==
{{Біяфота|Solanum tuberosum.png|right|ш=250|[[Батанічная ілюстрацыя|Малюнкi]] бульбы з кнігі [[Каспар Баўгін|Каспара Баўгіна]] «''Theatri botanici''»|color=white|border=2}}

[[Размнажэнне|Размнажаецца]] вегетатыўна — [[клубень|клубнямі]] або часткамі клубняў, якія высаджваюцца на глыбіню ад 5 да 10 см, а таксама насеннем (для атрымання новых сартоў і часам у сучасных [[тэхналогія]]х). Мае надземнае травяністае [[сцябло]] і падземныя парасткі-сталоны, якія на канцах патаўшчаюцца і ўтвараюць клубні. Бульба даволі патрабавальная да [[клімат]]а, аднак вялікая разнастайнасць сартоў дазваляе вырошчваць яе на розных тэрыторыях. Клубні бульбы пачынаюць прарастаць пры тэмпературы 8-10&nbsp;°C. Бульба не вытрымлівае нізкай тэмпературы і пры мінус 1-2&nbsp;°C гіне. [[Расліны]] лепш растуць пры тэмпературы 20&nbsp;°C, а клубні — пры 15-18&nbsp;°C. Калі гарачае надвор'е стаіць доўгі час ([[тэмпература]] большая за 30&nbsp;°C), то клубні не завязваюцца. Ва ўмовах высокай тэмпературы якасць клубняў пагаршаецца, яны заўчасна старэюць, а пасля выпадзення [[дождж|дажджоў]] з іх вочак пачынаюць расці [[сталон]]ы, на якіх утвараюцца новыя клубні. Таму для ўтварэння клубняў самай спрыяльнай з'яўляецца тэмпература глебы каля 20&nbsp;°C, пры якой засваенне вугляроду адбываецца найбольш інтэнсіўна. Пасля фарміравання клубняў раслінам патрэбна тэмпература глебы каля 15-18&nbsp;°C.

Прарастанне [[пупышка|пупышак]] клубняў у глебе пачынаецца пры 5-8&nbsp;°C (найлепшая тэмпература для прарастання бульбы каля 15-20&nbsp;°C). Для [[фотасінтэз]]у, росту сцёблаў, лісця і цвіцення — 16-22&nbsp;°C. Найбольш інтэнсіўна клубні ўтвараюцца пры начной тэмпературы паветра 10-13&nbsp;°C. Высокая тэмпература (начная каля 20&nbsp;°C і вышэй) выклікае цеплавы звод. З насенных клубняў развіваюцца расліны з рэзка паніжанай прадукцыйнасцю. Усходы і маладыя расліны пашкоджваюцца пры замаразках у −2&nbsp;°C.

Бульба даволі патрабавальная да [[Вільгаць|вільгаці]]. Аптымальны запас вільгаці ў глебе для яе — 70-85 % найменшай вільгацяёмістасці. На працягу вегетацыйнага перыяду патрэба раслін у вільгаці змяняецца. У першай фазе росту бульбы трэба значна менш вільгаці, чым у перыяд [[бутанізацыя|бутанізацыі]], [[цвіценне|цвіцення]] і [[клубнеўтварэнне|клубнеўтварэння]]. Але празмерная колькасць [[Ападкі|ападкаў]] (вільгаці) менавіта ў перыяд клубнеўтварэння прыводзіць да разрастання клубняў і ўтварэння на іх [[Нарасты|нарастаў]] ([[Дзеткі|дзетак]]), перш за ўсё на заўчасна дарослых клубнях. {{нп3|Транспірацыйны каэфіцыент||ru|Транспирационный коэффициент}} бульбы ў значнай ступені залежыць ад метэаралагічных умоў і вагаецца ў межах 300—600 г вады на 1 г сухога рэчыва.

На фарміраванне надземнай часткі і клубняў расходуецца шмат пажыўных рэчываў, асабліва ў перыяды максімальнага прыросту вегетатыўнай масы і пачатку клубнеўтварэння. Пры ўраджаі 200—250 ц з 1 га расліны здабываюць з глебы 100—175 кг [[азот]]у, 40-50 кг [[фосфар]]у і 140—230 кг [[калій|калію]].

[[Выява:Kartoffelkäferlarven.jpg|thumb|200px|Лічынкі [[каларадскі жук|каларадскага жука]] на бульбе]]

Бульба — культура «друзлых» глеб. Найлепшыя для бульбы [[глеба|глебы]] — [[чарназём]]ы, [[дзярнова-падзолістыя]], [[шэрыя лясныя глебы|шэрыя лясныя]], асушаныя [[тарфянік]]і; па механічнаму складу — [[супесь|супясчаныя]], лёгкія і сярэднія [[глей|суглінкавыя]] глебы, у якія лёгка пранікае вільгаць і паветра, і якія ўтрымліваюць дастатковую колькасць {{нп3|Пажыўныя рэчывы|пажыўных рэчываў|uk|Поживна речовина}}. {{нп3|Шчыльнасць грунту|Шчыльнасць грунтоў|uk|Щільність грунту}} для добрага росту і развіцця раслін павінна быць у межах 1-1,2 г/см ³. На шчыльных, цяжкіх глебах з'яўленне ўсходаў затрымліваецца на 5-6 дзён, расліны адстаюць у росце, маюць меншую асіміляцыйную паверхню, зніжаецца [[ураджайнасць|ўраджайнасць]], а клубні дэфармуюцца, каранёвая сістэма паверхневая і дрэнна развіваецца. Бульба лепш расце на глебах са слабакіслай ці нейтральнай рэакцыяй глебавага [[раствор]]у (рН 5,2-7). Цяжкія карбанатныя глебы мала прыдатныя для бульбы.

Па сваіх біялагічных асаблівасцях бульба патрабуе добрай [[аэрацыя|аэрацыі]] глебы, бо каранёвая сістэма і сталоны паглынаюць шмат [[кісларод]]у з глебавага паветра. У вельмі вільготнай, шчыльнай глебе ўтрыманне кіслароду зніжаецца да 2 % і ніжэй, а ўтрыманне [[вуглекіслата|вуглекіслаты]] ўзрастае да такога ўзроўню, што клубні задыхаюцца і загніваюць. Ва ўшчыльненай глебе завязваюцца дробныя і дэфармаваныя клубні. Першая прыкмета недахопу паветра — з'яўленне на паверхні скуркі клубняў белых грудкоў. У такіх выпадках трэба прыняць меры для паляпшэння аэрацыі — правесці глыбокае рыхленне.

Найлепшымі ўгнаеннямі служаць [[калійныя солі]], затым [[касцяная мука]], [[гашаная вапна|вапна]], [[гной]]. Лішак азотных угнаенняў у глебе непажаданы, бо гэта спрыяе разрастанню бацвіння на шкоду ўтварэнню клубняў.

Сарты, раянаваныя ў [[Беларусь|Беларусі]]: раннія і сярэдняраннія — Беларуская ранняя, Прыгожая 2, Аксаміт, Аноста, Адрэта, Дзецкасельская, Сантэ, Явар; сярэдняспелыя — Агеньчык, Расінка; сярэдняпознія і познія — Лошыцкая, Ласунак, Прынёманская 3, Тэмп, Арбіта.

Самую значную шкоду бульбаводству наносіць [[каларадскі жук]].

=== Разнавіднасці, падвіды і формы ===
У прыродных умовах сустракаецца каля 10 разнавіднасцей віду бульба<ref name="TPL">Гл. спасылку [[The Plant List|TPL]] у [[#Назва|картцы расліны]]"</ref>:

* {{bt|Solanum tuberosum|subsp=andigenum|([[Juz.]] & [[Bukasov]]) [[Hawkes]]}}
** [[syn.]] {{bt|Solanum andigenum|[[Juz.]] & [[Bukasov]]}}{{Базіонім}}
** [[syn.]] {{bt|Solanum andigenum|f=guatemalense|[[Bukasov]]}}
** [[syn.]] {{bt|Solanum subandigenum|[[Hawkes]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|var=aymaranum|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|var=bolivianum|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|f=ccompis|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|f=cevallosii|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|var=chiar-imilla|([[Bukasov]] & [[Lechn.]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|var=longibaccatum|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|f=pallidum|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|var=stenophyllum|([[Bukasov]]) [[Ochoa]]}}
* {{bt|Solanum tuberosum|subsp=tuberosum}}
** [[syn.]] {{bt|Solanum tuberosum|var=guaytecarum|([[Bitter]]) [[Hawkes]]}}

== Распаўсюджанне і гісторыя культуры ==
=== Пачатак культывацыі ===
[[Выява:Solanum tuberosum distribution.svg|180px|thumb|злева|Карта распаўсюджання падвідаў ''Solanum tuberosum'' у Паўднёвай Амерыцы: ''S. t. andigena'' (залатым) і ''S. t. turberosum'' (карычневым).]]
[[Выява:papamuseolarco.jpg|thumb|250px|Кераміка {{нп3|Мачыка|культуры Мачыка|ru|Моче}} ў выглядзе [[клубень|клубняў]] бульбы. [[Музей Ларка]], [[Ліма]], [[Перу]]]]
Радзіма бульбы — [[Паўднёвая Амерыка]], дзе дагэтуль можна сустрэць дзікарослую бульбу.

Уводзіць бульбу ў культуру (спачатку шляхам выкарыстання дзікіх зараснікаў) пачалі прыкладна 14 тысяч гадоў назад<ref>[[ВСЭ]] (гл. раздзел Спасылкі)</ref> жыхары Паўднёвай Амерыкі.

=== Першыя апісанні ===
Першыя спарадычныя згадкі пра бульбу (''yoma'' на мове [[чыбча, мова|чыбча]]-муіскаў) сустракаюцца ў іспанскіх дакументах, якія апісваюць заваяванне [[Новая Гранада|Новага Каралеўства Гранада]] (тэрыторыі [[Калумбія|Калумбіі]] і [[Венесуэла|Венесуэлы]]): у [[Гансала Хіменес дэ Кесада|Гансала Хіменеса дэ Кесады]] ([[1539]], яны былі адрэдагаваны ананімным аўтарам у [[1548]]—[[1549]] гадах; [[1550]]), [[Хуан дэ Кастэльянас|Хуана дэ Кастэльянаса]] ([[1540]]), {{нп3|Паскуаль дэ Андагоя|Паскуаля дэ Андагоя|ru|Андагоя, Паскуаль де}} (1540) у {{нп3|Гансала Фернандэс дэ Аўеда|Фернандэса дэ Аўеда|ru|Фернандес де Овьедо, Гонсало}} ([[1545]]). Хіменес дэ Кесада ў сваім дакладзе «''Кароткі пераказ заваявання Новага Каралеўства Гранада''», кажучы пра жыхароў заваяванай ім тэрыторыі, паведаміў пра найбольш важныя расліны, якія выкарыстоўваюцца імі ў ежу:

{{пачатак цытаты}}
Ежай гэтых людзей служыць тое ж, што і ў іншых частках Індый, таму што іх галоўным харчаваннем з'яўляецца [[кукуруза|маіс]] [maíz] і [[юка]] [yuca]. Акрамя гэтага ў іх ёсць 2 ці 3 разнавіднасці раслін, з якіх яны здабываюць вялікую карысць для свайго харчавання, якімі ёсць адны, падобныя на труфелі, званыя ''іонас'' [ionas]<ref>Больш дакладная назва на мове чыбча — «ёма» ці «ёмуй»</ref>, іншыя — падобныя на рэпу, званыя ''[[Tropaeolum tuberosum|кубіас]]'' [cubias], якія яны кідаюць у сваю ежу, ім яны служаць важным прадуктам.
{{канец цытаты|крыніца=Гансала Хіменес дэ Кесада. «Кароткі выклад заваявання Новага Каралеўства Гранада»<ref>{{cite web
 |author        = [[Гансала Хіменес дэ Кесада|Гонсало Хименес де Кесада]].
 |url           = http://bloknot.info/gonzalo-jimenez-de-quesada-epitome-de-la-conquista-del-nuevo-reino-de-granada-1539-al-ruso/
 |title         = Краткое изложение завоевания Нового Королевства Гранада» (1539; 1548—1549).
 |publisher     = www.bloknot.info (А. Скромницкий)
 |datepublished = 2010-04-20
 |accessdate    = 2010-04-20
 |archiveurl    = https://www.webcitation.org/615qso9zM?url=http://bloknot.info/gonzalo-jimenez-de-quesada-epitome-de-la-conquista-del-nuevo-reino-de-granada-1539-al-ruso/
 |archivedate   = 21 жніўня 2011
 |url-status       = live
}}</ref>.}}

[[Выява:Jimenezdequesada.png|thumb|200px|Партрэт [[Гансала Хіменес дэ Кесада]].]]

У рукапісе ананімнага ''Слоўніка і граматыкі мовы чыбча'' (каля пач. [[17 стагоддзе|XVII стагоддзя]])<ref>[http://www.mantaweb.org/kubun/index.php?title=Manuscrito_158_BNC González de Pérez, María Stella. Diccionario y gramática chibcha. Imprenta patriótica del Instituto Caro y Cuervo. Bogotá. 1987, p. 331]{{Недаступная спасылка}}</ref> прыводзяцца розныя віды бульбы:

* «Труфель жывёл. — Niomy»;
* «Труфель, корань. — Iomza [ці] iemuy»;
* «Жоўты труфель. — Tybaiomy»;
* «Шырокі труфель. — Gazaiomy»;
* «Доўгі труфель. — Quyiomy»;

Канкістадор Паскуаль дэ Андагоя ў 1540 адзначаў у сваім «''Паведамленні аб дзеяннях Педрарыяса Давілы ў правінцыях Цьера-Фірме або Залатая Кастылія''», што «гэтая даліна і мясцовасць Папаян вельмі прыгожая і ўрадлівая. Правізіяй [тут] з'яўляецца маіс і нейкія карані, званыя ''папас'', падобныя на каштаны, і іншыя карані, падобныя на рэпу, не лічачы шматлікай садавіны»<ref>Pascual de Andagoya. Narrative of the proceedings of Pedrarias Dávila in the provinces of Tierra Firme or Catilla del Oro: and of the discovery of the South Sea and the coasts of Peru and Nicaragua. — London: Hakluyt Society, 1865. — p. 58.</ref>.

[[Выява:Cronicadelperu.jpg|thumb|left|200px|Першая частка кнігі «{{нп3|Хроніка Перу||ru|Хроника Перу}}», [[1553]] год.]]

Дзякуючы гісторыку і канкістадору [[Педра Сьеса дэ Леон]]у ў Еўропе падрабязна даведаліся пра такую культуру, як бульба, з яго твора «[[Хроніка Перу]]», апублікаванага ў 1553 годзе ў [[Севілья|Севільі]], дзе ён таксама паведамляе, што сустракаў бульбу ў [[Кіта]] ([[Эквадор]]), [[Горад Папаян|Папаяне]] і [[Горад Паста|Пасце]] ([[Калумбія]]). Ён жа, абапіраючыся як на ўласныя назіранні, так і на звесткі канкістадораў-папярэднікаў, сабраныя дзякуючы сваёй пасадзе ў апараце віцэ-караля [[Педра дэ ла Гаска]], даў яго '''першае апісанне, правільны спосаб падрыхтоўкі і захоўвання''':

<blockquote>
«З мясцовых прадуктаў, за выключэннем маісу, ёсць яшчэ два, якія лічацца ў індзейцаў асноўнымі харчовымі прадуктамі. Адзін яны называюць '''Папас''' [клубні бульбы], накшталт труфеляў, пасля варэння робяцца такімі ж мяккімі ўнутры, як і вараныя каштаны, у яго няма ні шкарлупіны, ні костачкі, толькі тое, што ёсць і ў труфеляў, таму што ён утвараецца пад зямлёй, як і яны. Нараджае гэты плод трава, якраз [на выгляд], як [наш] палявы мак»<ref>{{cite web|url=http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/|title=Сьеса де Леон, Педро. Хроника Перу. Часть Первая. Глава XL. — Киев, 2008 (пер. А. Скромницкий)|archiveurl=https://archive.today/20120709115656/http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/|archivedate=9 ліпеня 2012|accessdate=3 сакавіка 2013|url-status=live}}</ref>, «…і яго яны сушаць на сонцы, і захоўваюць ад адной уборкі ўраджаю да другой. Пасля высушвання яны называюць гэту бульбу „''chuño''“<ref>У слоўніку {{нп3|Дыега Гансалес Ольгін|Дыега Гансалеса Ольгіна|ru|Ольгин, Диего Гонсалес}} ([[1608]]): ''Chhuñu''. Бульба ляжалая/сушаная, [і] замарожаная на сонцы [гэта значыць у сонечнае надвор'е].</ref> і яна вельмі імі цэніцца і шмат каштуе, таму што ў іх няма арашальных каналаў, як у многіх іншых месцах гэтага каралеўства, для палівання сваіх палёў, ім нават не хапае прыроднай вады для пасеваў, яны адчуваюць патрэбу і нястачы, калі ў іх няма гэтай высушанай бульбы.»<ref>{{cite web|url=http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/|title=Сьеса де Леон, Педро. Хроника Перу. Часть Первая. Глава XCIX. — Киев, 2008 (пер. А. Скромницкий)|archiveurl=https://archive.today/20120709115656/http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/|archivedate=9 ліпеня 2012|accessdate=3 сакавіка 2013|url-status=live}}</ref>
</blockquote>

=== Распаўсюджанне ў Заходняй Еўропе ===
[[Выява:Бульба ў Лондане.jpg|thumb|250px|Бульба на клумбе ў Лондане]]
Першымі паспыталі бульбу іспанскія маракі, потым бульба трапіла ў [[Італія|Італію]], дзе перуанскі «папу» назвалі «тартуфолі»; пасля яна з'явілася і ў іншых краінах<ref name="Верзилин"/>. У [[Іспанія|Іспанію]] бульба была завезена, мабыць, тым самым Сьеса дэ Леонам у 1551 годзе, пры яго вяртанні з [[Перу]]. Устойлівая засуха і наступны голад паміж 1571 і 1574 гадамі падштурхнулі манахаў у Севільі саджаць бульбу ў манастырскім садзе, каб забяспечыць ежай хворых. Бульба стала выдатнай ежай для бедных і жабракоў у шпіталі. Манахі шпіталя, улічваючы атрыманыя выдатныя вынікі, прысвяцілі сябе пасадцы бульбы. Вакол Севільі пачалі з'яўляцца новыя палеткі бульбы, якія ў першай палове XVII стагоддзя распаўсюдзіліся па ўсёй Іспаніі. Асноўнымі спажыўцамі бульбы былі вайскоўцы і беднякі.

У далейшым культура трапіла і распаўсюдзілася ў [[Італія|Італіі]], затым у [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і [[Ірландыя|Ірландыі]], у [[Бельгія|Бельгіі]], [[Германія|Германіі]], [[Швейцарыя|Швейцарыі]], [[Нідэрланды|Нідэрландах]], [[Францыя|Францыі]] і іншых еўрапейскіх краінах.

Спачатку бульбу шмат дзе вырошчвалі найперш як лекавую і дэкаратыўную расліну, што не спрыяла масавасці. Нарэшце, праз недахоп прадуктаў у часы войнаў, бульбу сталі шырэй выкарыстоўваць ірландскія і [[немцы|нямецкія]] сяляне, і яна распаўсюдзілася далей па ўсёй Еўропе.

Як ядомая палявая культура пачала масава спажывацца па ўсёй Еўропе толькі з 2-й паловы XVIII ст.

[[Выява:Van-willem-vincent-gogh-die-kartoffelesser-03850.jpg|thumb|злева|[[Едакі бульбы]], 1885. Вінцэнт ван Гог]]

У [[Францыя|Францыі]] яшчэ ў канцы XVIII стагоддзя своеасабліва выкарыстоўвалі бульбу: кветкамі бульбы ўпрыгожвалі валасы, рабілі з іх букеты. На бульбяныя кветкі ўстанавілася такая мода, што прыйшлося рабіць штучныя, бо жывых стала не хапаць<ref name="Верзилин"/>. У [[Германія|Германіі]] садзілі бульбу на [[клумба]]х перад [[палац]]амі<ref name="Верзилин"/>.

У Францыі аграномам, які выявіў, што бульба мае высокія смакавыя і пажыўныя якасці, а зусім не атрутная, як лічылася раней, з'яўляецца аптэкар [[Антуан Агюст Парманцье]]. Толькі ў пачатку XIX стагоддзя дзякуючы яго гарачай прапагандзе ў Францыі сталі вырошчаваць бульбу для ўжывання ў ежу<ref name="Верзилин">''{{нп3|Мікалай Міхайлавіч Вярзілін|Верзилин Николай Михайлович|uk|Верзилін Микола Михайлович}}'' По следам Робинзона. Сады и парки мира.&nbsp;— Л.: Детская литература., 1964.&nbsp;— 576с.</ref>. А. Парманцье паставілі помнік на плошчы ў горадзе [[Горад Мандзідзье, Сома|Мандзідзье]]<ref name="Верзилин"/>.

[[Выява:Montdidier Monument Parmentier 1.jpg|thumb|250px|Помнік А. Парманцье ў г. {{нп3|Горад Мандзідзье, Сома|Мандзідзье|ru|Мондидье (Сома)}}]]

{{цытата|аўтар=[[Антуан Агюст Парманцье]], 1771|Сярод незлічонага мноства раслін, якія пакрываюць паверхню сушы і водную паверхню зямнога шара, няма, магчыма, ні адной, якая з большым правам заслугоўвала б увагі добрых грамадзян, чым бульба.}}

=== Распаўсюджанне ва Усходняй Еўропе ===
==== Рэч Паспалітая ====
У [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] стала вядомая яшчэ ў [[XVII стагоддзе|XVII ст.]] Лічыцца, што ўпершыню бульбу ў краіну завёз кароль [[Ян III Сабескі]] пасля перамогі над [[туркі|туркамі]] ў [[бітва пад Венай|бітве пад Венай]] ([[12 верасня]] [[1683]] года).

У якасці экзатычнай стравы бульба стала вядомая на магнацкім стале ў Рэчы Паспалітай у канцы [[XVII стагоддзе|XVII ст.]] У кнізе, напісанай кухмістрам кракаўскага ваяводы Станіславам Чарнецкім, знакамітым «Compendium ferculorum albo zebranie potraw» («Усё пра стравы, альбо збор страў»), згадваецца першая бульбяная прысмака для эліты краіны. Пад назвай «tertofelle» хаваецца бульба, якую пяклі ў попеле і пакроеную на скрылікі смажылі. Кніга ўбачыла свет у [[1682]] годзе і на працягу [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] неаднаразова перавыдавалася.

Вырошчванне бульбы ў Беларусі як палявой культуры пачалося падчас панавання караля польскага і вялікага князя літоўскага, [[Аўгуст Сас|Аўгуста III]] ([[1736]]—[[1763]]), на тэрыторыі сучаснай Гродзеншчыны ў 2-ой трэці [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] Але ў гэты час яна вырошчвалася толькі ў каралеўскіх эканоміях, нямецкімі каланістамі. Найбольш значным бульбаводчым цэнтрам у канцы [[1780-я|1780-х]] гадоў стала тэрыторыя Полацкага намесніцтва. У [[1788]] годзе тут у «пасеве» бульба займала ўсяго 7 [[чвэрць|чвэрцей]], а ва «ўраджаі» — 21 чвэрць, але праз два гады ў «пасеве» было 4617 чвэрцей, а ва «ўраджаі» — 18759 чвэрцей. На Суражчыне ў гэты час вырошчвалі бульбу не толькі на агародах, але і на панскіх палетках.

Першапачаткова беларускае сялянства ставілася надзвычай недаверліва да гэтай агрыкультурнай навацыі, здзяйсняла акты сабатажу, адмаўляючыся яе садзіць.

==== Расійская імперыя ====
[[Выява:Prokudin-Gorskii-39.jpg|thumb|left|250px|Манахі, якія садзяць бульбу на полі Гефсіманскага манастыра (каля [[возера Селігер]]), [[Расійская імперыя]], 1910 г.]]
З'яўленне ў [[Расія|Расіі]] бульбы [[Вольнае эканамічнае таварыства]] звязвала з іменем [[Пётр I|Пятра I]], які ў канцы [[17 стагоддзе|XVII стагоддзя]] даслаў у сталіцу мяшок клубняў з Галандыі нібыта для рассылання па [[губерня]]х для вырошчвання. Але бульба не атрымала распаўсюджвання ў Расіі ў часы Пятра I. Новае распаўсюджванне пачалося з [[указ]]ам [[Урадавы сенат|Сената]] ў [[1765]], у перыяд праўлення [[Кацярына II|Кацярыны II]], і завоз з-за мяжы партыі насеннай бульбы, разасланай па краіне. Спачатку насельніцтва не прыняло новую культуру (з-за мноства [[атручванне|атручванняў]] ад ужывання [[плод|пладоў]]). «Гістарычная даведка аб увядзенні ў Расіі культуры бульбы» кажа: «іншаземнае новаўвядзенне было прынята ў нас асобнымі людзьмі, пераважна іншаземцамі і некаторымі прадстаўнікамі вышэйшых саслоўяў … Яшчэ ў валадаранне імператрыцы [[Ганна Іаанаўна|Ганны Іванаўны]] за сталом прынца [[Эрнст Іаган Бірон|Бірона]] бульба ўжо з'яўлялася як смачная, але зусім не рэдкая страва». Сяляне называлі бульбу «чортавым яблыкам» і лічылі вялікім грахом ужыванне яго ў ежу. У сярэдзіне ХІХ стагоддзя па Расіі пракацілася хваля «{{нп3|Бульбяны бунт|бульбяных бунтаў|ru|Картофельный бунт}}».

Плошчы пад бульбу ў Расійскай імперыі сталі хутка павялічвацца толькі ў [[1840]]—[[1842]] гадах. [[24 лютага]] [[1841]] года выйшла распараджэнне расійскага ўрада «Аб мерах да распаўсюджвання гадоўлі бульбы». Накладам у 30 000 асобнікаў па ўсёй [[Расія|Расіі]] разаслалі бясплатныя настаўленні па правільнай пасадцы і вырошчванню бульбы. Штогод усю інфармацыю аб вырошчванні бульбы губернатары адсылалі ў [[Санкт-Пецярбург|Пецярбург]]. К канцу [[19 стагоддзе|XIX стагоддзя]] ў Расіі ёю было занята больш за 1,5 млн га.

[[19 стагоддзе|XIX ст.]] стала часам шырокага распаўсюджання новай агрыкультуры на беларускіх палетках. Калі ў [[Гродзенская губерня|Гродзенскай губерні]] ў [[1822]] годзе было сабрана 7,1 тысяча чвэрцей бульбы, то ў [[1827]] годзе ўжо ў 100 раз болей. У справаздачах [[Мінская губерня|Мінскай]] і [[Віцебская губерня|Віцебскай]] губерняў за [[1828]] год адзначалася, што бульба з'яўляецца «пособием к продовольствию… родится в изобилии… с успехом повсеместно здесь разводится». У справаздачы Гродзенскай губерні за [[1840]] год адзначалася: «картофель занимает первое место в числе возделываемых … овощей, способствует продовольствию народа, прокормлению скота и удобрению полей». У гэты ж час стравы з бульбы становяцца надзвычай важным складнікам харчавання беларускага народа. Іменна ў гэты час бульба становіцца пануючай палявой культурай, «другім хлебам», хаця не будзе перабольшваннем сказаць, што для бяднейшых сялян яна была ўвогуле ці не адзіным і першым хлебам. Услухаемся ў радкі аднаго з сучаснікаў: «…горох, часть ячменя, овес крестьяне сбывают, а картофелем питаются почти круглый год».

[[Выява:Potatoes.jpg|thumb|250px|right]]

Поспехі бульбаводства, «бульбяны бум», далі свае станоўчыя вынікі ў галіне селекцыі. Ужо ў [[1860-я|1860-х]] гадах узнікаюць мясцовыя, беларускія сарты бульбы. У жніўні [[1853]] года ў [[Горы-Горацкі земляробчы інстытут|Горы-Горацкім земляробчым інстытуце]] была адкрыта выстаўка, на якой экспанавалася 28 сартоў бульбы з батанічнага саду інстытута, а таксама прадукты з бульбы ў выглядзе [[мука|мукі]] і крупкі. У [[1868]] годзе «Земледельческая газета» пісала пра тое, што ў [[Горацкі павет|Горацкім павеце]] меліся сарты «на кои почти не имеют влияния неблагоприятствующие обстоятельства, вредящие всем прочим. Так, например, в нашем уезде, в с. Слижах, у одного хозяина картофель ежегодно дает более десяти зерен и величиной превосходит гусиные яйца … Обилием крахмала и вкусом слижевский картофель превосходит все возможные сорта». Вельмі высокія якасці мела мсціслаўская ды быхаўская бульба. Вядомы знавец гэтай справы, А. Палтарацкі пісаў : «Мне прыходзілася бачыць розныя сарты бульбы, але нідзе не бачыў я такой буйнай і рассыпістай, як у [[Мсціслаўскі павет|Мсціслаўскім павеце]]… [[Быхаўскі павет|Быхаўская]] бульба таксама добрая».

Паводле даных, змешчаных у «{{нп3|Живописная Россия|Живописной России|ru|Живописная Россия}}» ([[1882]] год) на тэрыторыі Беларускай вобласці (пад гэтым тэрмінам у выданні разумеліся Мінская, [[Магілёўская губерня|Магілёўская]], Віцебская і этнаграфічна беларускія часткі [[Смаленская губерня|Смаленскай губерняў]]) збіралася да 5 мільёнаў чвэрцей бульбы. На той жа тэрыторыі ў [[1905]] годзе пасяўная плошча пад бульбу займала 202,580 дзесяцін ворнай зямлі (5,8 працэнтаў усёй пасяўной плошчы).

У [[1890-я]] гады на тэрыторыі Беларусі ўжо вылучаліся 4 зоны бульбаводства. Да першай адносіўся [[Рэчыцкі павет (Расійская імперыя)|Рэчыцкі павет]]. Тут пад бульбу былі заняты 18,1 % пасяўных плошчаў. Да другой зоны належалі тэрыторыі [[Барысаўскі павет|Барысаўскага]], [[Гомельскі павет|Гомельскага]], [[Рагачоўскі павет|Рагачоўскага]], [[Чэрыкаўскі павет|Чэрыкаўскага]] паветаў (12,1 — 15 % плошчаў). Да трэцяй зоны адносіліся [[Мінскі павет|Мінскі]], [[Бабруйскі павет|Бабруйскі]], [[Клімавіцкі павет|Клімавіцкі]], [[Чавускі павет|Чавускі]], [[Быхаўскі павет|Быхаўскі]], [[Магілёўскі павет (Магілёўская губерня)|Магілёўскі]], [[Аршанскі павет (Расійская імперыя)|Аршанскі]], [[Сенненскі павет]]ы (9,1 — 12 % плошчаў), а да чацвёртай зоны адносілася тэрыторыя Горацкага павета і ўсяе Віцебскай губерні (6,1 — 9 % плошчаў). На пачатку [[XX стагоддзе|XX стагоддзя]] беларускае бульбаводства было найлепшым і адным з наймацнейшых у [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. На [[1913]] год прыпадае пік дарэвалюцыйнай беларускай бульбяной вытворчасці — пасяўная плошча склала 583,3 тыс. га, ураджайнасць 6,4 т/га, валавы збор 4 мільёны тон, ці 12,6 % валавога збору ў Расіі.

Паводле назіранняў [[Часлаў Пяткевіч|Часлава Пяткевіча]] ва Усходнебеларускім [[Палессе|Палессі]] ў другой палове [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] бульбу садзілі «пад саху, у кожную баразну або чэраз баразну ў другой палавіне [[красавік]]а (калі зямля пацяплее, бо ў халоднай папухне, пакуль узыдзе). За сахой ідзе жанчына з каробкай напоўненай клубнямі і кідае іх у баразну на адлегласці 30 см адзін ад аднаго па адным ці больш у залежнасці ад велічыні; наступны заход сахі гэту баразну закрывае. У кожную баразну кідаюць тады, калі садзяць невялікую колькасць і на лепшай глебе (пагной), а цераз баразну садзяць тады, калі займаюць большую плошчу на няўгноенай ніве (простаполле)». [[Палешукі]] бульбу садзілі і на агародах, з дапамогай лапаты «дзвюма асобамі: першы ўбівае ў зямлю лапату амаль па дрэўца і выкідвае зямлю на паверхню, другі бярэ з каробкі клубні і кідае ў тую ямку па адным ці па некалькі ў залежнасці ад іх велічыні. Зямлёй, выкапанай з наступнай ямкі, прыкрываецца папярэдняя, у якую ўжо ўкінулі бульбу, і г.д.».

Такім чынам, поўная і незваротная «беларусізацыя» бульбы адбылася ў [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] У сярэдзіне таго ж стагоддзя без бульбы немагчыма было ўжо ўявіць жыццё беларускага паспалітага люду. Бульба ўваходзіць у [[фальклор]], пра яе складаюць песні, танчаць пад іх.

У Расіі і Беларусі ў [[19 стагоддзе|XIX]] — [[20 стагоддзе|XX стагоддзях]] бульба лічылася «другім [[хлеб]]ам», гэта значыць адным з асноўных прадуктаў харчавання.

Сёння бульба ў Беларусі лічыцца нацыянальнай культурай, «другім хлебам», пасяўныя плошчы займаюць 749,3 тыс. га ([[1993]]).

== Індустрыя ==
[[Выява:Tractors in Potato Field.jpg|250px|thumb|Бульбяная ніва [[Форт Фэйрфілд]], штат [[Мэн (штат)|Мэн]], ЗША]]
[[Выява:2005potato.PNG|thumb|right|350px|Вытворчасць бульбы па краінах свету. Звесткі 2005 года]]

Вырошчванне бульбы як сельскагаспадарчай культуры распаўсюджана ў многіх краінах. Акрамя непасрэднага ўжывання клубняў бульбы ў ежу, з яе таксама атрымліваюць [[крухмал]], вырабляюць [[чыпсы]] і іншыя падобныя прадукты.

=== Вытворчасць бульбы ===
У [[2005]] у [[лідар]]ах па вытворчасці бульбы быў [[Кітай]], на 2-м месцы з прыкметным адставаннем — [[Расія]] і [[Індыя]]. А па вытворчасці на душу насельніцтва — [[Беларусь]]. Спажыванне бульбы ў [[2013]] годзе склала 179 кг на душу насельніцтва<ref>[http://news.tut.by/economics/419809.html Беларусь лидирует среди стран СНГ по производству на душу населения картофеля, мяса, молока и яиц] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160305024050/http://news.tut.by/economics/419809.html |date=5 сакавіка 2016 }} рус.</ref>.

{| border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" align="center"
|-----
| colspan="6" align="center" bgcolor=#DDFFDD |
''' Вытворчасць бульбы (FAOSTAT), тон, 2004—2005 гады'''<br /><small>Даныя FAOSTAT ([[Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН|ФАА]]) [http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=fr на 14 лістапада 2006 года] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110117133354/http://faostat.fao.org/DesktopDefault.aspx?PageID=567&lang=fr |date=17 студзеня 2011 }}</small>
|-----
| align="left"|[[Кітай]]||align="right"|{{formatnum:70036279.00}}||align="right"|21 %||align="right"|{{formatnum:73036500.00}}||align="right"|23 %
|------
| align="left"|[[Расія]]||align="right"|{{formatnum:35914240.00}}||align="right"|11 %||align="right"|{{formatnum:37461488.00}}||align="right"|12 %
|------
| align="left"|[[Індыя]]||align="right"|{{formatnum:25000000.00}}||align="right"|8 %||align="right"|{{formatnum:25000000.00}}||align="right"|8 %
|------
| align="left"|[[Украіна]]||align="right"|{{formatnum:20754800.00}}||align="right"|6 %||align="right"|{{formatnum:19462000.00}}||align="right"|6 %
|------
| align="left"|[[ЗША]]||align="right"|{{formatnum:20685670.00}}||align="right"|6 %||align="right"|{{formatnum:19151080.00}}||align="right"|6 %
|------
| align="left"|[[Германія]]||align="right"|{{formatnum:13044000.00}}||align="right"|4 %||align="right"|{{formatnum:11624000.00}}||align="right"|4 %
|------
| align="left"|[[Польшча]]||align="right"|{{formatnum:13998654.00}}||align="right"|4 %||align="right"|{{formatnum:11009392.00}}||align="right"|3 %
|------
| align="left"|[[Беларусь]]||align="right"|{{formatnum:9902100.00}}||align="right"|3 %||align="right"|{{formatnum:8185000.00}}||align="right"|3 %
|------
| align="left"|[[Нідэрланды]]||align="right"|{{formatnum:7487700.00}}||align="right"|2 %||align="right"|{{formatnum:6835985.00}}||align="right"|2 %
|------
| align="left"|[[Францыя]]||align="right"|{{formatnum:7255378.00}}||align="right"|2 %||align="right"|{{formatnum:6680817.00}}||align="right"|2 %
|------
| align="left"|[[Вялікабрытанія]]||align="right"|{{formatnum:6316000.00}}||align="right"|2 %||align="right"|{{formatnum:5815000.00}}||align="right"|2 %
|------
| align="left"|[[Бангладэш]]||align="right"|{{formatnum:3907000.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:4855000.00}}||align="right"|2 %
|------
| align="left"|[[Канада]]||align="right"|{{formatnum:5170790.00}}||align="right"|2 %||align="right"|{{formatnum:4850000.00}}||align="right"|2 %
|------
| align="left"|[[Іран]]||align="right"|{{formatnum:4180000.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:4200000.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="left"|[[Турцыя]]||align="right"|{{formatnum:4800000.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:4170000.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="left"|[[Румынія]]||align="right"|{{formatnum:4230210.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:3985000.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="left"|[[Перу]]||align="right"|{{formatnum:2996090.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:3284223.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="left"|[[Бразілія]]||align="right"|{{formatnum:2931180.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:2950990.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="left"|[[Японія]]||align="right"|{{formatnum:2842000.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:2708000.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="left"|[[Бельгія]]||align="right"|{{formatnum:3229622.00}}||align="right"|1 %||align="right"|{{formatnum:2653949.00}}||align="right"|1 %
|------
| align="right"|Астатнія краіны||align="right"|{{formatnum:65752492.00}}||align="right"|20 %||align="right"|{{formatnum:65297137.00}}||align="right"|20 %
|-----
|align="right"| '''Усяго'''||align="right"|'''{{formatnum:330434205.00}}'''||align="right"|100 %||'''{{formatnum:323215561.00}}'''||align="right"|100 %
|}

<div style='float: right; margin: 0 0 0.5em 1em;'>
{| class='standard'
|+ Вытворчасць бульбы па гадах<ref>http://faostat.fao.org/faostat/servlet/XteServlet3?Areas=%3E862&Items=116&Elements=51&Years=2005&Years=1995&Years=1985&Format=Table&Xaxis=Years&Yaxis=Countries&Aggregate=&Calculate=&Domain=SUA&ItemTypes=Production.Crops.Primary&language=EN{{Недаступная спасылка}} (FAOSTAT)</ref> тыс. тон.
|-
! Краіна || [[1985]] || [[1995]] || [[2005]]
|-
| [[Кітай]] || 26 793 || 45 984 || 73 777
|-
| [[Расія]] || || 39 909 || 36 400
|-
| [[Індыя]] || 12 571 || 17 401 || 25 000
|-
| [[Украіна]] || || 14 729 || 19 300
|-
| [[ЗША]] || 18 443 || 20 122 || 19 111
|-
| [[Германія]] || 21 054 || 10 888 || 11 158
|-
| [[Польшча]] || 36 546 || 24 891 || 11 009
|-
| [[Беларусь]] || || 9 504 || 8 600
|-
| [[Нідэрланды]] || 7 150 || 7 340 || 6 836
|-
| [[Францыя]] || 7 787 || 5 839 || 6 347
|}</div>

Згодна са статыстыкай [[Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН|ФАА]], у [[2004]] г.<ref>http://faostat.fao.org/faostat/servlet/XteServlet3?Areas=862&Items=%3E1720&Elements=51&Years=2004&Format=Table&Xaxis=Years&Yaxis=Countries&Aggregate=&Calculate=&Domain=SUA&ItemTypes=Production.Crops.Primary&language=EN1{{Недаступная спасылка}} (FAOSTAT)</ref> <br /> з караняплодаў вырашчана больш за ўсё (у мільёнах [[тона|тон]]):

{|
| Бульба
| align=right | 328
|
{|
| style="background-color: gray; border: 1px solid grey;" width="328" |  
| width="388" |  
|}
|-
| [[Маніок]]
| align=right | 203
|
{|
| style="background-color: gray; border: 1px solid grey;" width="203" |  
| width="513" |  
|}
|-
| [[Батат]]
| align=right | 127
|
{|
| style="background-color: gray; border: 1px solid grey;" width="127" |  
| width="589" |  
|}
|-
| [[Ямс]]
| align=right | 40
|
{|
| style="background-color: gray; border: 1px solid grey;" width="40" |  
| width="676" |  
|}
|-
| [[Таро, расліна|Таро]]
| align=right | 11
|
{|
| style="background-color: gray; border: 1px solid grey;" width="11" |  
| width="705" |  
|}
|-
| Іншае
| align=right | 7
|
{|
| style="background-color: gray; border: 1px solid grey;" width="7" |  
| width="709" |  
|}
|}

=== Ураджайнасць бульбы ===
[[Выява:Бутаково осенью.jpg|thumb|250px|Ураджай бульбы ў вёсцы [[Вёска Бутакова|Бутакова]], [[Омская вобласць]]]]

Ураджайнасць бульбы залежыць ад мноства фактараў: ад кліматычных і пагодных умоў, ад якасці глебы наогул і ад якасці апрацоўкі яе перад пасадкай бульбы, ад абранага сорту бульбы, ад здароўя клубняў да пасадкі і падчас прарастання, ад правільна і своечасова праведзенай прафілактыкі разнастайных «бульбяных» захворванняў, ад своечасова ўнесеных у глебу ўгнаенняў і яшчэ ад мноства фактараў.

У цяперашні час пры вырошчванні бульбы шчыльнасць пасадкі складае прыкладна 55 тыс. раслін на гектар. Маса таварнага клубня 50-150 г.

Ва ўмераных шыротах і ў субтропіках бульба спее за 4 месяцы і дае ад 250—350 ц/га. Пры правільнай падборцы сартоў у сярэдняй паласе можна атрымаць два ўраджаі ў год. У тропіках ён можа паспець за 3 месяцы і даць 150—250 ц/га. Максімальная ўраджайнасць сучасных сартоў бульбы складае 400—800 ц/га.
Ураджайнасць залежыць ад двух асноўных фактараў. Першы гэта выкарыстанне якаснага насеннага матэрыялу. Такім з'яўляюцца насенныя клубні, выгадаваныя ў спецыялізаваных насенняводчых гаспадарках або навуковых установах, і пры гэтым не ніжэй чым другой-трэцяй рэпрадукцыі. Другім фактарам з'яўляецца правільны догляд клубняў і раслін да і пасля высадкі.

=== Сарты ===
[[File:Potato flower close-up. Eastern Siberia.jpg|thumb|Кветка бульбы буйным планам. Усходняя Сібір]]
{{Main|Сарты бульбы}}
Існуе вялікая колькасць [[сорт|сартоў]] бульбы — больш за 50 тысяч. Яны адрозніваюцца па тэрмінах паспявання, ураджайнасці, устойлівасці да хвароб. У Расійскі Дзяржаўны рэестр селекцыйных дасягненняў, дапушчаных да выкарыстання ў 2009 г., уключана больш за 260 сартоў бульбы.

У залежнасці ад выкарыстання адрозніваюць чатыры асноўныя групы сартоў: сталовыя, тэхнічныя, кармавыя і ўніверсальныя.

Самыя распаўсюджаныя ў культуры сталовыя сарты маюць далікатную [[мякаць]], не цямнеюць, утрымліваюць 12-16 % [[крухмал]]у, багатыя [[вітамін C|вітамінам C]]. Іх клубні часцей за ўсё круглявыя або [[авал]]ьныя, з паверхневым размяшчэннем вочак.

Клубні тэхнічных сартоў характарызуюцца высокім утрыманнем [[крухмал]]у — звыш 18 %.

У кармавой бульбе, у параўнанні з іншымі групамі, больш высокае ўтрыманне [[бялкі|бялкоў]] (да 2-3 %) і сухіх рэчываў.

Універсальныя сарты па ўтрыманню крухмалу і бялкоў і смакавых якасцях клубняў займаюць
прамежкавае месца паміж сталовымі і тэхнічнымі сартамі.

Па часу выспявання сарты бульбы бываюць:
* Звышраннія (34 — 36 дзён)
* Раннія (40 — 50 дзён)
* Сярэдняраннія (50 — 65 дзён)
* Сярэдняспелыя (65 — 80 дзён)
* Сярэдняпознія (80 — 100 дзён)

Пры гэтым поўны тэрмін паспявання 15—20 дзён. Ураджайнасць дасягае максімуму ў канцы вегетацыі, але і пры мінімальным тэрміне вырошчвання бульба прыносіць у сярэднім каля паловы максімальнага ўраджаю. Таму бульба прыдатная для вырошчвання нават на далёкай поўначы, дзе [[вегетацыйны перыяд]] складае менш за 60 дзён у год.

=== Шкоднікі і захворванні ===
{{main|Спіс захворванняў бульбы}}
* [[Каларадскі жук]] — насякомае сямейства [[лістаеды|жукоў-лістаедаў]]. Жукі і лічынкі каларадскага жука сілкуюцца лісцем [[паслёнавыя|паслёнавых]] культур: бульбы, [[тамат]]у, [[баклажан]]у, радзей — [[тытунь|тытуню]], што робіць іх небяспечнымі шкоднікамі сельскай гаспадаркі.
* [[Elateridae|Жукі-шчаўкуны]] — насякомыя атраду [[Elateridae|цвердакрылых]] уяўляюць небяспеку для пасадак бульбы перш за ўсё сваімі [[лічынка]]мі, званымі [[драцянік]]амі. Драцянікі пашкоджваюць клубні і сцёблы ўгрызаючыся ў іх, утвараючы пашкоджанні ў выглядзе дзюр і хадоў. Расліны, пашкоджаныя драцянікамі, адстаюць у росце і даюць меншы ўраджай, таварная каштоўнасць пашкоджанай бульбы падае. У хады, праведзеныя драцянікам, укараняюцца [[Грыбы|грыбкі]] і [[бактэрыі]], выклікаючы [[гніль]], што пагаршае захаванасць ураджаю падчас захоўвання.
[[Файл:Phytophtora infestans-effects.jpg|thumb|Клубень бульбы, заражаны [[фітафтора]]й]]
* [[Фітафтароз]] — [[захворванне раслін]]. Фітафтароз асабліва моцна паражае расліны сямейства [[паслёнавыя|паслёнавых]]. У Расіі штогадовыя страты ад гэтага захворвання ў сярэднім складаюць каля 4 млн т. У гады [[эпіфітоція|эпіфітоцій]] прадуктыўнасць адчувальных да хваробы сартоў без прымянення спецыяльных ахоўных сродкаў можа зніжацца ў 1,5-2 разы, а страты ўраджаю дасягаць 50 — 60 %.
* [[Парша|Парша бульбы]] — захворванне, якое шкодзіць у асноўным паверхню клубня. Парша псуе знешні выгляд клубняў бульбы, пагаршае лёжкасць, смакавыя і насенныя якасці бульбы, можа паражаць тканку клубня, павялічваючы адходы.

== Выкарыстанне ==
Бульба — каштоўны прадукт харчавання. Бульбу вырошчваюць як на палях, так і на прысядзібных участках. Яна мае важнае значэнне ў [[рацыён]]е харчавання ўсіх груп насельніцтва<ref name=" Товстуха "/>.

Клубні бульбы шырока выкарыстоўваюцца ў розных галінах прамысловасці для вытворчасці крухмалу, спірту, [[Малочная кіслата|малочнай кіслаты]], [[ацэтон]]у<ref name="Кравець"/>. Крухмал бульбы выкарыстоўваюць для вытворчасці больш за 500 найменняў прадукцыі харчовай, папяровай, тэкстыльнай, дрэваапрацоўчай, будаўнічай, керамічнай, хімічнай і фармацэўтычнай індустрыі. З адзінкі пасяўной плошчы бульбы можна атрымаць у тры разы больш крухмалу, чым са збожжавых культур, а значыць, больш спірту. Культура прыдатная для вытворчасці [[біяэтанол]]у. Клубні — сыравіна для вытворчасці медыцынскіх, фармакалагічных і харчовых прадуктаў.

=== Харчовая каштоўнасць ===
{{main|Бульба ў кулінарыі}}

[[Выява:Homemade potato bread, half.jpg|200px|thumb|[[Бульбяны хлеб]]]][[Выява:Knoedeltopf.jpg|thumb|200px|Баварскі бульбяны [[кнёдль]] у час прыгатавання]]
Вядома, што з бульбы можна прыгатаваць амаль 1000 смачных [[Страва|страў]]<ref name="Кравець"/>. Яе выкарыстоўваюць у [[Варэнне|вараным]], [[Смажаная бульба|смажаным]], [[Тушэнне|тушаным]], печаным выглядзе, а таксама замарожваюць і выкарыстоўваюць у [[Перапрацоўчая прамысловасць|перапрацоўчай прамысловасці]]. Бульба — досыць высокакаларыйная ежа (100 грам прыгатаванай бульбы — каля 80 ккал). Утрымлівае ў сабе [[вада|ваду]] (~80 %), [[вугляводы]] (19 %), нязначную колькасць [[бялкі|бялку]] (1,7 %), мінімальную колькасць [[тлушч]]у, невялікую колькасць [[жалеза]] і [[вапна|вапны]], а таксама [[вітаміны]] [[вітамін Bl|Bl]] [[вітамін E3|E3]] і [[вітамін C|C]].

У нармальным сутачным рацыёне чалавека ў залежнасці ад заняткаў і выдаткаў энергіі каларыйнасць ежы павінна складаць каля 3000 ккал (12.552 кДж). Для атрымання 100 ккал (418,4 кДж) арганізм павінен атрымаць з ежай 107—120 г бульбы або 300 г [[морква|морквы]], 500 г [[Капуста агародная|капусты]], 650 г [[тамат]]аў, 1000 г [[агурок|агуркоў]]. Адзін кілаграм бульбы можа даць 940 ккал (3933 кДж). Спажыванне 300 г бульбы забяспечвае атрыманне арганізмам больш за 10 % энергіі, амаль поўную норму вітаміну C, каля 50 % калію, 10 % фосфару, 15 % жалеза, 3 % кальцыю.

Такім чынам, бульба з’яўляецца асноўнай крыніцай вітаміну С і вітамінаў групы В. Каля 40 % патрэбнасці насельніцтва ў [[Вітамін C|вітаміне C]] задавальняецца за кошт бульбы<ref name="Шалімов">Шалімов С. А., Шадура О. А./ Сучасна українська кухня.— 4-те вид., стереотип.— К.:Техніка, 1981.— 271с., іл. Тираж 200 000 прим.</ref>.

Дзякуючы павышанаму ўтрымання [[Калій|калію]] бульба спрыяе вывядзенню з арганізма чалавека [[Вада|вады]] і хлорыстага [[Натрый|натрыю]], тым самым паляпшае абмен рэчываў. Бульба — асноўная крыніца калію, які адыгрывае вялікую ролю ў нармалізацыі воднага абмену і падтрыманні нармальнай працы сэрца<ref name="Кравець"/>. Аднак, каб захаваць каштоўныя рэчывы, якія змяшчаюцца ў ёй, трэба навучыцца правільна яе гатаваць. Варыць бульбу рэкамендуецца ў невялікай колькасці вады: пры варэнні ў яе пераходзіць вялікая частка вітамінаў. Таксама перад прыгатаваннем не варта трымаць бульбу ў вадзе на працягу доўгага часу. Пасля доўгага захоўвання на святле клубні зелянеюць і становяцца таксічнымі, непрыдатнымі да ўжывання.

Бульба ўтрымлівае ўнікальны набор арганічных і неарганічных злучэнняў, жыццёва важных для чалавечага арганізма. Нездарма пасля ўкаранення бульбы ў Еўропе практычна спыніліся эпідэміі [[цынга|цынгі]]. Гэта тлумачыцца тым, што ўжываючы ў ежу стравы з бульбы, еўрапейцы ўзбагацілі свой арганізм вітамінам C, дэфіцыт якога служыць галоўнай прычынай узнікнення гэтага захворвання.

Бульба адыгрывае важную ролю ў харчаванні многіх народаў свету. Улічваючы вялікую ролю гэтай [[гародніна|гародніны]] ў харчаванні чалавецтва, [[Генеральная Асамблея ААН]] абвясціла 2008 год {{нп3|Міжнародны год бульбы|Міжнародным годам бульбы|uk|Міжнародний рік картоплі}}. На думку экспертаў, гэтая высокаўраджайная культура — «прадукт харчавання будучыні».

=== Лячэбная каштоўнасць ===
Клубні бульбы шырока ўжываюцца як высокадыетычны прадукт пры лячэнні хвароб нырак, печані і інш.<ref name=" Товстуха "/> Бульба з'яўляецца сыравінай для атрымання [[крухмал]]у, [[Глюкоза|глюкозы]], [[спірт]]у і [[Малочная кіслата|малочнай кіслаты]], якія шырока выкарыстоўваюцца ў лячэбнай практыцы. Атрыманы з бульбы крухмал з'яўляецца асновай для вырабу прысыпак, а таксама выкарыстоўваецца ў якасці напаўняльніка для парашкоў і [[таблетка|таблетак]].

==== Бульбяны сок ====
Свежы [[сок]] з клубняў бульбы мае процізапаленчыя, ахінальныя, гаючыя, спазмалітычныя і мачагонныя ўласцівасці, ён спрыяе зніжэнню [[Крывяны ціск|артэрыяльнага ціску]] (дзеянне ацэтылхаліну), нармалізуе функцыю кішэчніка<ref name="Гродзінський"/>. Ужыванне бульбянога соку паказана і дае добры тэрапеўтычны эфект пры [[гастрыт]]ах, і [[Язва страўніка|язве страўніка]], якія суправаджаюцца павышанай сакрэцыяй страўнікавага соку, пры спастычных [[запор]]ах і [[Дыспепсія|дыспепсіі]], а таксама пры стойкіх галаўных болях<ref name="Гродзінський"/>. Пабочных з'яў пры лячэнні сырым бульбяным сокам не адзначана<ref name="Гродзінський"/>. Ужыванне соку бульбы — адзін са спосабаў нармалізацыі кіслотнасці страўнікавага соку пры лячэнні язвавай хваробы страўніка і дванаццаціперснай кішкі<ref name=" Товстуха "/>.

Для атрымання соку добра памытыя і выцертыя насуха клубні, без парасткаў і пазелянелых участкаў, якія змяшчаюць павышаную колькасць саланіну, разам з шалупінай труць на тарцы або прапускаюць праз мясарубку, а атрыманыя жамерыны адціскаюць праз 2 пласты [[марля|марлі]]<ref name="Гродзінський"/>.

У народнай медыцыне выкарыстоўваюць сок чырвоных клубняў бульбы для лячэння язвавай хваробы з павышанай сакрэцыяй страўніка<ref name=" Товстуха "/>. Сок прымаюць па 70-100 мл за 30 хвілін да ежы на працягу 2-3 тыдняў<ref name=" Товстуха "/>. Такія курсы паўтараюць вясной і позняй восенню.

==== Фітанцыды ====
[[Фітанцыды]] бульбы здаўна выкарыстоўваюць для лячэння неспецыфічных захворванняў верхніх дыхальных шляхоў<ref name=" Товстуха "/> (выкарыстоўваюць для [[Інгаляцыя|інгаляцыі]] [[насаглотка|насаглоткі]] і [[горла]]). Бяруць дробную бульбу, добра мыюць і вараць да поўнай гатоўнасці ў шчыльна закрытым посудзе. Потым зліваюць гарачую ваду не здымаючы вечка, на вараную бульбу кладуць некалькі лыжак {{bt-bellat|Мята перцавая{{!}}мяты перцавай|Mentha piperita}}, {{bt-bellat|чабор звычайны{{!}}чабору|Thymus vulgaris}} і лісця {{bt-bellat|эўкаліпт{{!}}эўкаліпту|Eucalyptus}}, крышку пакідаюць ледзь адкрытай<ref name=" Товстуха "/>. Посуд з бульбай добра ахінаюць коўдрай і праз пакінутую адтуліну ўдыхаюць гарачы пар ротам. Такія інгаляцыі рэкамендуюць адзін раз у дзень, перад сном на працягу 5-7 сутак<ref name=" Товстуха "/>. Пры катары верхніх дыхальных шляхоў удыхаюць пар гарачай падаўленай {{нп3|Бульба ў мундзіры|бульбы, зваранай «у мундзіры»|uk|Картопля в мундирі}}<ref name="Гродзінський"/>.

==== Бульбяная дыета ====
Запечаную, несалёную бульбу ўжываюць пры [[Нырачныя захворванні|нырачных]] і [[сардэчна-сасудзістыя захворванні|сардэчна-сасудзістых захворваннях]].

Як дыурэтычны сродак рэкамендуецца навуковай і народнай медыцынай бульбяная [[дыета]].

Свежы [[сок]] клубняў і бульбяны [[крухмал]] ужываюць у якасці ахінальнага і процізапаленчага сродку пры страўнікава-кішачных захворваннях: [[Язва страўніка|язве страўніка]] і [[язва дванаццаціперснай кішкі|дванаццаціперснай кішкі]], а таксама [[гастрыт|гастрыце]] з павышанай кіслотнасцю [[страўнікавы сок|страўнікавага соку]]. Пры пякотцы карысна з'есці дробна нарэзаную сырую бульбіну.

==== Пры галаўных болях ====
Нарэзаныя кавалачкі са свежай бульбы, прыкладзеныя да [[скронь|скроняў]], здымаюць галаўны боль.

==== Дэрматалогія і касметалогія ====
У народнай медыцыне нацёртая на тарцы свежая бульба выкарыстоўваецца пры [[экзэма|экземе]] і іншых паражэннях скуры.

Бульба шырока выкарыстоўваецца ў хатняй касметыцы. З яе робяць пажыўныя маскі для скуры твару і рук.

== Уплыў бульбы на культуру ==
Неўраджай бульбы, справакаваны ўплывам патагеннага мікраарганізма {{bt-bellat||Phytophthora infestans}}, які выклікае [[фітафтароз]], стаў адной з прычын {{нп3|Голад у Ірландыі, 1845-1849|масавага голаду|ru|Голод в Ирландии (1845—1849)}}, які паразіў [[Ірландыя|Ірландыю]] ў сярэдзіне XIX стагоддзя.

У гэты ж час па Расіі пракацілася хваля «[[бульбяны бунт|бульбяных бунтаў]]».

Адна з найпапулярнейшых беларускіх [[полька|полек]] увогуле можа лічыцца за своеасаблівы бульбяны гімн:

: Гарні, гарні бульбу з печы
: У торбачку — ды на плечы
: Гарні, гарні ды нясі,
: Скажаш дзякуй, як з'ясі.

: Бульбу пякуць, бульбу вараць
: Бульбу ядуць, бульбу хваляць
: З бульбы клёцкі, з бульбы каша,
: Вось такая доля наша.

: З бульбы мука, з бульбы каша
: Прападзі ты, доля наша
: Адзін лапаць, другі бот,
: А я шляхціц, далібог!<ref>[http://a-pesni.org/belorus/garnigarni.htm ГАРНI, ГАРНI БУЛЬБУ З ПЕЧЫ]</ref>

Верш, прысвечаны традыцыйна высокай ролі бульбы ў жыцці беларусаў, напісаў [[Васіль Паўлавіч Голуб|Васіль Голуб]]:

: Зараз наша харчаванне-
: Бульба на ўсе лады
: На вячэру, на сняданне,
: На абед яна заўжды.<ref>[http://www.vershy.ru/content/bulba-0 Васіль Голуб. Бульба]</ref>

У Беларусі бульба ўшанавана скульптурным помнікам, усталяваным у верасні 2021 года ў вёсцы [[Дзешчанка]], што ва [[Уздзенскі раён|Уздзенскім раёне]]<ref>[https://novychas.by/kultura/va-uzdzenskim-rajone-pastavili-pomnik-bulbe-fotaf Ва Уздзенскім раёне паставілі помнік бульбе (фотафакт)]</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Батат]]
* [[Бульба (дэсерт)]]
* [[М-вірус бульбы]]
{{зноскі}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/НашаЕжа|Марзалюк|Бульба}}
* {{артыкул
|аўтар = Тадэвуш Навагродскі.
|загаловак = На стале беларуса
|спасылка = http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_223490.pdf
|выданне = Беларуская думка
|нумар = 9
|год = 2009
|старонкі = 102-105
}}

== Спасылкі ==
* [http://www.rh.by/by/109/10/2753/ Як вырасціць добры ўраджай бульбы] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160305015619/http://www.rh.by/by/109/10/2753/ |date=5 сакавіка 2016 }} — «[[Рэгіянальная газета]]»

{{Добры артыкул|Біялогія}}
{{Бульба}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Бульба| ]]
[[Катэгорыя:Кармавыя расліны]]
[[Катэгорыя:Паслён]]
[[Катэгорыя:Сельскагаспадарчыя культуры]]
[[Катэгорыя:Харчовыя расліны]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Расліны, апісаныя ў 1753 годзе]]