Прагляд зыходнага тэксту старонкі Гравітацыя

{{універсальная картка}}
'''Гравіта́цыя''' (сусве́тнае прыцягне́нне, прыцягне́нне) (ад {{lang-la|gravitas}} — «цяжкасць») — універсальнае фундаментальнае ўзаемадзеянне паміж усімі матэрыяльнымі целамі. Пры малых хуткасцях і слабым гравітацыйным ўзаемадзеянні апісваецца [[класічная тэорыя прыцягнення Ньютана|тэорыяй прыцягнення]] [[Ісак Ньютан|Ньютана]]. У сучаснай [[фізіка|фізіцы]] ў агульным выпадку гравітацыя найбольш дакладна апісваецца [[агульная тэорыя адноснасці|агульнай тэорыяй адноснасці]] [[Альберт Эйнштэйн|Эйнштэйна]], у якім з’ява прыцягнення з’яўляецца вынікам скрыўлення прасторы-часу пад уздзеяннем інерцыйных аб’ектаў. Аднак Ньютанаў просты закон сусветнага прыцягнення забяспечвае дакладнае прыбліжэнне для большасці фізічных сітуацый, у тым ліку і такіх крытычных разлікаў, як будаванне траекторыі руху [[касмічны карабель|касмічнага карабля]].

Гравітацыя з’яўляецца самым слабым з чатырох тыпаў фундаментальных узаемадзеянняў (куды акрамя гравітацыі адносяцца [[электрамагнетызм]] і ядзерныя [[Моцнае ўзаемадзеянне|моцнае]] і [[Слабае ўзаемадзеянне|слабае ўзаемадзеянні]]). На квантавай граніцы пераходзіць у [[квантавая тэорыя гравітацыі|квантавую тэорыі гравітацыі]], якая яшчэ цалкам не распрацована. Дзякуючы гравітацыі [[планета Зямля|Зямля]] і іншыя планеты застаюцца на сваіх арбітах вакол [[Сонца]], [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]] круціцца па арбіце вакол Зямлі, існуюць прылівы і многае іншае.

== Гравітацыйнае ўзаемадзеянне ==
У рамках [[класічная механіка|класічнай механікі]] гравітацыйнае ўзаемадзеянне апісваецца [[класічная тэорыя прыцягнення Ньютана|законам сусветнага прыцягнення]] Ньютана, згодна з якім сіла гравітацыйнага прыцягнення паміж дзвюма матэрыяльнымі кропкамі масы {{math|''m''}} і {{math|''M''}}, падзеленымі адлегласцю {{math|''R''}}, прама прапарцыянальная абодвум масам і адваротна прапарцыянальная квадрату адлегласці між імі:

<center><math>F = G\cdot\frac{m\cdot M}{R^2},</math></center>

дзе {{math|''G''}} — [[гравітацыйная пастаянная]], роўная прыкладна 6,6725×10<sup>−11</sup> м³/(кг·с²)

Закон сусветнага прыцягнення — адна з праяў [[закон адваротных квадратаў|закона адваротных квадратаў]], які сустракаецца таксама пры вывучэнні [[выпраменьванне|выпраменьванняў]] (гл. напрыклад, [[ціск святла]]) і з’яўляецца прамым вынікам квадратычнага павелічэння плошчы [[сфера|сферы]] пры павелічэнні радыуса, што прыводзіць да квадратычнага ж памяншэння ўкладу любой адзінкавай плошчы ў плошчу ўсяе сферы.

[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|300px|Закон сусветнага прыцягнення]]
Гравітацыйнае поле, гэтак жа як і поле [[сіла цяжару|сілы цяжару]], з’яўляецца [[патэнцыяльнае вектарнае поле|патэнцыяльным]]. Гэта значыць, што можна ўвесці патэнцыяльную [[энергія|энергію]] гравітацыйнага прыцягнення пары цел, і гэтая энергія не зменіцца пасля перамяшчэння цел па замкнёным контуры. Патэнцыяльнасць гравітацыйнага поля цягне за сабой [[закон захавання энергіі|закон захавання сумы кінетычнай і патэнцыяльнай энергіі]] і пры вывучэнні руху цел у гравітацыйным полі часта істотна спрашчае рашэнне. У рамках ньютанаўскай механікі гравітацыйнае ўзаемадзеянне з’яўляецца далёкадзейным. Гэта азначае, што як бы масіўнае цела ні рухалася, у любой кропцы прасторы [[гравітацыйны патэнцыял]] залежыць толькі ад становішча цела ў дадзены момант часу.

Вялікія касмічныя аб’екты, гэта значыць [[планета|планеты]], [[зорка|зоркі]] і [[галактыка|галактыкі]] маюць вялікую масу і, такім чынам, ствараюць значныя гравітацыйныя палі. Сілы прыцягнення адны з самых слабых відаў сіл на ўзроўні [[мікрасвет]]у, і часцей за ўсё ў квантавамеханічных разліках гравітацыю не ўлічваюць. Але яна дзейнічае на любых адлегласцях, да таго ж, усе масы дадатныя, у выніку, у маштабах [[Сусвет]]у гэта адна з самых відавочных сіл. Тады як, напрыклад, [[электрамагнетызм|электрамагнітнае]] ўзаемадзеянне паміж целамі ў касмічных маштабах малое, бо поўны электрычны зарад гэтых цел роўны нулю, а рэчыва ў цэлым электрычна нейтральнае. Таксама гравітацыя, у адрозненне ад іншых узаемадзеянняў, універсальная ў дзеянні на ўсю [[матэрыя|матэрыю]] і энергію. Да нашага часу не выяўлена ні аднаго аб’екта, у якога наогул адсутнічала бы гравітацыйнае ўзаемадзеянне.

З-за глабальнага характару гравітацыя адказная і за такія буйнамаштабныя праявы, як структура галактык, [[чорная дзірка|чорныя дзіркі]] і пашырэнне Сусвету, і за элементарныя астранамічныя з’явы, як існаванне [[арбіта|арбіты]] ў планет, і за простае прыцягненне да паверхні Зямлі і падзенне цел.

Гравітацыя была першым узаемадзеяннем, апісаным матэматычнай тэорыяй. [[Арыстоцель]] лічыў, што аб’екты з рознай масай падаюць з рознай хуткасцю. Толькі шмат пазней [[Галілеа Галілей]] эксперыментальна вызначыў, што гэта не так — калі выключыць супраціўленне паветра, то ўсе целы паскараюцца аднолькава. Закон усеагульнага прыцягнення [[Ісак Ньютан|Ісака Ньютана]], сфармуляваны ў [[1687]] годзе, добра апісваў агульныя паводзіны гравітацыі. У [[1915]] годзе [[Альберт Эйнштэйн]] стварыў [[Агульная тэорыя адноснасці|агульную тэорыю адноснасці]], якая больш дакладна апісвае гравітацыю ў тэрмінах [[геаметрыя|геаметрыі]] прасторы-часу.

== Тэорыі гравітацыі ==
[[Квант]]авыя эфекты гравітацыі надзвычай малыя нават у самых экстрэмальных эксперыментальных і назіраемых умовах, таму да гэтага часу не існуе надзейных эксперыментальных даных аб квантавых праявах гравітацыі. Тэарэтычныя ацэнкі паказваюць, што ў пераважнай большасці выпадкаў можна абмежавацца класічным апісаннем гравітацыйнага ўзаемадзеяння.

Існуе сучасная кананічная класічная тэорыя гравітацыі — [[агульная тэорыя адноснасці]], мноства ўдакладняючых яе гіпотэз і тэорый рознай ступені распрацаванасці, канкуруючых паміж сабой. Усе гэтыя тэорыі даюць вельмі падобныя прадказанні ў рамках таго прыбліжэння, у якім у цяперашні час ажыццяўляюцца эксперыментальныя тэсты.

=== Агульная тэорыя адноснасці ===
У стандартным падыходзе [[агульная тэорыя адноснасці|агульнай тэорыі адноснасці]] гравітацыя разглядаецца найперш не як сілавое ўзаемадзеянне, а як праява скрыўлення [[прастора-час|прасторы-часу]]. Такім чынам, гравітацыя вытлумачваецца як [[геаметрыя|геаметрычны]] эфект, прычым прастора-час разглядаецца ў рамках нееўклідавай псеўдарыманавай геаметрыі. Гравітацыйнае поле, якое часам называецца полем прыцягнення, атаясамліваецца з тэнзарным метрычным полем — [[метрыка]]й чатырохмернай прасторы-часу, а [[напружанасць гравітацыйнага поля]] — з [[афінная звязнасць|афіннай звязнасцю]] прасторы-часу, вызначаецца метрыкай.

Стандартнай задачай агульнай тэорыі адноснасці з’яўляецца вызначэнне кампанентаў метрычнага тэнзара, якія ў сукупнасці задаюць геаметрычныя ўласцівасці прасторы-часу, па вядомым размеркаванні крыніц [[энергія|энергіі]]-[[імпульс]]у ў разглядаемай сістэме чатырохмерных [[сістэма каардынат|каардынат]]. У сваю чаргу веданне метрыкі дазваляе разлічваць рух пробных часціц, што раўназначна веданню ўласцівасцей поля прыцягнення ў гэтай сістэме. У сувязі з тэнзарным характарам ураўненняў, а таксама са стандартным фундаментальным абгрунтаваннем яе фармулёўкі, лічыцца, што гравітацыя таксама носіць тэнзарны характар. Адным з вынікаў з’яўляецца тое, што гравітацыйнае выпраменьванне павінна быць не ніжэйшым за квадрупольны парадак.

== Гл. таксама ==
* [[Кансерватыўная сіла]]
* [[Левітацыя (фізіка)|Левітацыя, фізіка]]

== Літаратура ==
* {{ВСЭ3|Тяготе́ние, гравитация, гравитационное взаимодействие|26|419—423|аўтар=Новиков И. Д.}}
* ''[[Ігар Дзмітрыевіч Новікаў|Новиков И. Д.]]'' Тяготе́ние (гравитация, гравитационное взаимодействие) // Физика. Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 4-е изд. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — C. 772—775. — 944 с: ил., 2 л. цв. ил. — ISBN 5—85270—306—0 (БРЭ).{{ref-ru}}
* {{кніга|аўтар=Визгин В. П.|загаловак=Релятивистская теория тяготения|месца= М.|выдавецтва=Навука}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Gravitation}}
* [http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4177.html Прыцягненне]. Фізічная энцыклапедыя
* [http://webcommunity.ru/1035/ Закон сусветнага прыцягнення]. Па-простаму аб складаным.
* [http://rutube.ru/video/01117641607dabf59fd0ffe53383449f/ Праблемы гравітацыі]. [[BBC]]
* [http://univertv.ru/video/geologiya/geologiya_xxi_veka/zemlya_i_gravitaciya_besedy_gordona/?mark=all Зямля і гравітацыя] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130118130711/http://univertv.ru/video/geologiya/geologiya_xxi_veka/zemlya_i_gravitaciya_besedy_gordona/?mark=all |date=18 студзеня 2013 }}

{{Фундаментальныя ўзаемадзеянні}}
{{Тэорыі гравітацыі}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Гравітацыя| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]