Прагляд зыходнага тэксту старонкі Зона, прыдатная для жыцця

[[Файл:Habitable zone - HZ.png|thumb|400px|Прыклад сістэмы знаходжання зоны, прыдатнай для жыцця, у залежнасці ад тыпу зоркі.]]
У [[астраномія|астраноміі]], '''зона, прыдатная для жыцця''', або '''зона жыцця''' ({{lang-en|habitable zone, HZ}}) — гэта ўмоўная вобласць у [[Сусвет|космасе]], вызначаная з разліку, што ўмовы на паверхні размешчаных у ёй [[планета|планет]] будуць блізкія да ўмоў на [[планета Зямля|Зямлі]] і забяспечваюць існаванне [[Вада|вады]] ў [[Вадкасць|вадкай фазе]]. Адпаведна, такія планеты (або іх [[Спадарожнікі планет|спадарожнікі]]) будуць [[Планеты, прыдатныя для ўзнікнення жыцця|спрыяльныя для ўзнікнення жыцця]], падобнага на зямное. Верагоднасць узнікнення жыцця найбольшая ў прыдатнай для жыцця зоне ў наваколлях [[зорка|зоркі]] ({{lang-en2|circumstellar habitable zone, CHZ}}), размешчанай пры гэтым у прыдатнай для жыцця зоне [[галактыка|галактыкі]] ({{lang-en2|galactic habitable zone, GHZ}}), хоць даследаванні апошняй пакуль знаходзяцца ў зачаткавым стане.

Варта адзначыць, што знаходжанне планеты ў зоне, прыдатнай для жыцця, і яе спрыяльнасць для жыцця не абавязкова звязаны: першая характарыстыка апісвае ўмовы ў [[Планетная сістэма|планетнай сістэме]] ў цэлым, а другая — непасрэдна на паверхні нябеснага цела.

У англамоўнай літаратуры прыдатную для жыцця зону таксама называюць '''зонай Золатавалоскі''' ({{lang-en|Goldilocks Zone}}). Гэта назва з'яўляецца адсылкай да англійскай казкі ''Goldilocks and the Three Bears''. У казцы Золатавалоска спрабуе скарыстацца некалькімі наборамі з трох аднародных рэчаў, у кожным з якіх адна з рэчаў апыняецца залішне вялікай (цвёрдай, гарачай і г.д.), іншы — залішне маленькай (мяккай, халоднай…), а у трэцім, прамежкавым, рэч апыняецца «ў самы раз». Аналагічна, для таго, каб апынуцца ў прыдатнай для жыцця зоне, планета не павінна знаходзіцца ні занадта далёка ад зоркі, ні заблізка да яе, а на «правільнай» адлегласці.

== Зона зоркі, прыдатная для жыцця ==
Межы зоны, прыдатнай для жыцця, усталяваны, зыходзячы з патрабавання наяўнасці на размешчаных у ёй планетах [[вада|вады]] ў вадкім стане, паколькі яна з'яўляецца неабходным [[растваральнік]]ам у многіх біямеханічных рэакцыях.

За знешняй мяжой зоны, прыдатнай для жыцця планета не атрымлівае дастаткова сонечнай радыяцыі, каб кампенсаваць страты на выпраменьванне, і яе тэмпература апусціцца ніжэй пункту замярзання вады. Планета, размешчаная бліжэй да свяціла, чым унутраная мяжа зоны, прыдатнай для жыцця, будзе празмерна награвацца яго выпраменьваннем, у выніку чаго вада выпарыцца.

Адлегласць ад зоркі, дзе гэта з'ява магчыма, вылічваецца па памеры і свяцільнасці зоркі. Цэнтр зоны, прыдатнай для жыцця, для пэўнай зоркі апісваецца ўраўненнем:

:: <math>d_{AU} = \sqrt {L_{star}/L_{sun}}</math>

: дзе
:: <math>d_{AU} \,</math> — сярэдні радыус зоны, прыдатнай для жыцця ў [[астранамічная адзінка|астранамічных адзінках]],
:: <math>L_{star} \,</math> — баламетрычны паказчык ([[свяцільнасць]]) зоркі,
:: <math>L_{sun} \,</math> — баламетрычны паказчык (свяцільнасць) [[Сонца]].

=== Зона ў Сонечнай сістэме, прыдатная для жыцця. ===
Існуюць розныя ацэнкі таго, дзе распасціраецца ў [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэме]] зона, прыдатная для жыцця:

{|class="wikitable sortable"
|- align="center" style="align:center; background:#90B0F0"
! Унутраная мяжа, [[астранамічная адзінка|а.а.]]
! Знешняя мяжа, а.а.
! Крыніца
! Заўвагі
|-
| 0.725
| 1.24
| Dole 1964<ref>[http://rand.org/pubs/commercial_books/2007/RAND_CB183-1.pdf Planets for Man, Dole & Asimov 1964]</ref>
| Ацэнка ў здагадцы аптычна празрыстай атмасферы і фіксаванага [[альбеда]].
|-
| 0.95
| 1.01
| Hart et al. 1978, 1979<ref>Hart et al 1978, 1979 Icarus vol.37, 351—35</ref>
| Зоркі K0 і далей не могуць мець зоны, прыдатныя для жыцця
|-
| 0.95
| 3.0
| Fogg 1992<ref>Fogg 1992</ref>
| Ацэнка з выкарыстаннем вугляродных цыклаў
|-
| 0.95
| 1.37
| Kasting et al. 1993<ref>Kasting et al 1993, Icarus 101, 108—128</ref>
|
|-
| —
| 1 %—2 % далей…
| Budyko 1969<ref>Budyko 1969</ref>, Sellers 1969<ref>Sellers 1969</ref>, North 1975<ref>North 1975</ref>
| …прыводзіць да глабальнага абледзянення.
|-
| 4 %—7 % бліжэй…
| —
| Rasool & DeBurgh 1970<ref>Rasool & DeBurgh 1970</ref>
| …і акіяны не скандэнсуюцца.
|-
| —
| —
| Schneider and Thompson 1980<ref>Schneider and Thompson 1980</ref>
| Крытыка Hart.
|-
| —
| —
| Kasting 1991<ref>Kasting 1991</ref>
|-
| —
| —
| Kasting 1988<ref>Kasting 1988</ref>
| Вадзяныя аблокі могуць павузіць зону, прыдатную для жыцця, паколькі яны павялічваюць [[альбеда]], і тым самым процідзейнічаюць [[парніковы эфект|парніковаму эфекту]].
|-
| —
| —
| Ramanathan and Collins 1991<ref>Ramanathan and Collins 1991</ref>
| Парніковы эфект для [[Інфрачырвонае выпраменьванне|інфрачырвонага выпраменьвання]] мае мацнейшы ўплыў, чым павышанае з-за аблокаў альбеда, і Венера павінна была быць сухой.
|-
| —
| —
| Lovelock 1991<ref>Lovelock 1991</ref>
|
|-
| —
| —
| Whitemire et al. 1991<ref>Whitemire et al 1991</ref>
|
|}

== Галактычная зона, прыдатная для жыцця ==
Меркаванні наконт таго, што месцазнаходжанне [[Планетная сістэма|планетнай сістэмы]] размешчанай у межах [[Галактыка|галактыкі]] павінна ўплываць на магчымасць развіцця жыцця, прывяло да канцэпцыі т.зв. «галактычнай зоны, прыдатнай для жыцця» ([[Англійская мова|англ.]] '''GHZ''', ''galactic habitable zone''). Канцэпцыю развіў у [[1995]] годзе {{нп5|Гільерма Гансалес||en|Guillermo_Gonzalez_(astronomer)}}<ref>{{артыкул |аўтар={{нп5|Гільерма Гансалес|Guillermo Gonzalez|en|Guillermo_Gonzalez_(astronomer)}}, Donald Brownlee, Peter Ward.|загаловак=The Galactic Habitable Zone: Galactic Chemical Evolution|спасылка=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0019103501966175|мова=en|выданне=[[Icarus, часопіс|Icarus]]|тып=[[Навуковы часопіс|рэц. навук. часопіс]]|год=2001|том=152|нумар=1|старонкі=185—200 |doi=10.1006/icar.2001.6617|bibcode=2004Sci...303...59L|pmid=14704421|issn=0019-1035|arxiv=astro-ph/0103165}}</ref>, нягледзячы на яе аспрэчванне<ref>{{артыкул |аўтар=Nikos Prantzos.|загаловак=On the “Galactic Habitable Zone”|спасылка=http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11214-007-9236-9|мова=en|выданне=[[Space Science Reviews]]|тып=[[Навуковы часопіс|рэц. навук. часопіс]]|год=2008|том=135|нумар=1—4 |старонкі=313—332 |doi=10.1007/s11214-007-9236-9|issn=1572-9672|arxiv=astro-ph/0612316}}.</ref>.

Галактычная зона, прыдатная для жыцця, уяўляе сабой, паводле сучасных уяўленняў, колцападобны рэгіён размешчаны ў плоскасці [[Галактычны дыск|галактычнага дыска]]. Паводле ацэнак, у [[Млечны Шлях|Млечным Шляху]] зона, прыдатная для жыцця, размешчана ў рэгіёне ад 7 да 9 к[[Парсек|пс]] ад [[Галактычны цэнтр|цэнтра галактыкі]], які расшыраецца з часам і змяшчае зоркі ўзростам ад 4 да 8 мільярдаў гадоў. З гэтых зорак 75 % старэйшых за Сонца<ref>{{артыкул |аўтар=Charles H. Lineweaver, Yeshe Fenner, Brad K. Gibson.|загаловак=The Galactic Habitable Zone and the Age Distribution of Complex Life in the Milky Way|спасылка=http://www.sciencemag.org/content/303/5654/59|мова=en|выданне=[[Science, часопіс|Science]]|тып=[[Навуковы часопіс|рэц. навук. часопіс]]|год=2004|том=303|нумар=5654|старонкі=59—62 |doi=10.1126/science.1092322|issn=0036-8075|arxiv=astro-ph/0401024}}</ref>.

У [[2008]] група навукоўцаў апублікавала праведзенае глабальнае [[камп'ютарнае мадэляванне]]<ref>{{артыкул |аўтар=Rok Roskar, Victor P. Debattista, Thomas R. Quinn, Gregory S. Stinson, and James Wadsley.|загаловак=Riding the Spiral Waves: Implications of Stellar Migration for the Properties of Galactic Disks|спасылка=http://iopscience.iop.org/1538-4357/684/2/L79/|мова=en|выданне=[[The Astrophysical Journal]]|тып=[[Навуковы часопіс|рэц. навук. часопіс]]|год=2008|том=684|нумар=2|старонкі=L79—L82 |doi=10.1086/527546|issn=0004-637X|arxiv=0808.0206}}.</ref>, у адпаведнасці з якім, прынамсі, у галактыках, [[Спіральная галактыка|падобных]] на Млечны Шлях, зоркі, падобныя да Сонца, могуць міграваць на вялікія адлегласці. Гэта супярэчыць канцэпцыі, што некаторыя зоны галактыкі больш прыдатныя для ўтварэння жыцця, чым іншыя<ref>{{cite web|url=http://newswise.com/articles/view/544325/|title=Immigrant Sun: Our Star Could be Far from Where It Started in Milky Way|date=2008-09-15|publisher=[[Newswise.com]]|lang=en|access-date=2013-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20130531093322/http://newswise.com/articles/view/544325/|archive-date=31 мая 2013|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.newscientist.com/article/mg21228411.500-earths-wild-ride-our-voyage-through-the-milky-way.html?full=true|title=Earth's wild ride: Our voyage through the Milky Way|author=Stephen Battersby.|date=2011-12-05|publisher=[[New Scientist]]|lang=en|access-date=2013-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20141227091706/http://www.newscientist.com/article/mg21228411.500-earths-wild-ride-our-voyage-through-the-milky-way.html?full=true|archive-date=27 снежня 2014|url-status=dead}}</ref>.

== Пошук планет у зоне, прыдатнай для жыцця ==
Планеты ў зонах, прыдатных для жыцця, вельмі цікавыя для навукоўцаў, якія шукаюць і пазаземнае жыццё і будучыя дамы для чалавецтва<ref>{{cite web|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=130215192|title='Goldilocks' Planet's Temperature Just Right For Life|author=Joe Palca|access-date=5 April 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111108062310/http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=130215192|archive-date=8 лістапада 2011|url-status=dead}}</ref>.

[[Ураўненне Дрэйка]], якое спрабуе вызначыць верагоднасць пазаземнага разумнага жыцця, уключае пераменную (''n<sub>e</sub>'') у якасці колькасці [[Жыццепрыдатнасць планеты|жыццепрыдатных планет]] у зорных сістэмах з планетамі. Знаходжанне [[экзапланета|экзапланет]] Золатавалоскі дапамагае ўдакладніць значэнні гэтай пераменнай. Вельмі нізкія значэнні могуць пацвердзіць [[Гіпотэза ўнікальнай Зямлі|гіпотэзу ўнікальнай Зямлі]], якая сцвярджае, што серыя вельмі малаверагодных выпадкаў і падзей прывяла да зараджэння жыцця на Зямлі. Высокія значэнні могуць узмацніць [[прынцып звычайнасці]] Каперніка, бо вялікая колькасць планет Золатавалоскі азначае, што Зямля не ўнікальная.

Пошук аднолькавых па памеры з Зямлёй планет у зонах зорак, прыдатных для жыцця — ключавая частка [[Кеплер (тэлескоп)|місіі Кеплер]], якая выкарыстоўвае [[касмічны тэлескоп]] (запушчаны 7 сакавіка 2009 года, UTC) для абследавання і збору характарыстак планет у зонах, прыдатных для жыцця<ref name="Koch-Gould">{{cite web
 |author      = David Koch; Alan Gould
 |title       = Overview of the Kepler Mission
 |url         = http://www.kepler.arc.nasa.gov/about
 |publisher   = NASA
 |date        = March 2009
 |access-date  = 2009-04-02
 |lang        = en
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20071011150914/http://www.kepler.arc.nasa.gov/about
 |archive-date = 11 кастрычніка 2007
 |url-status     = dead}}</ref>. На красавік 2011 года было выяўлена 1235 магчымых планет, з якіх 54 размешчаны ў зонах, прыдатных для жыцця<ref>{{cite web
 |author      = Mike Wall
 |title       = Image Shows 1,235 Potential Alien Homeworlds
 |url         = http://www.foxnews.com/scitech/2011/04/03/image-shows-1235-potential-alien-homeworlds/
 |publisher   = FOX News
 |date        = April 2011
 |access-date  = 2011-04-03
 |lang        = en
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110810135511/http://www.foxnews.com/scitech/2011/04/03/image-shows-1235-potential-alien-homeworlds/
 |archive-date = 10 жніўня 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>.

Першая пацверджаная экзапланета ў зоне, прыдатнай для жыцця — [[Kepler-22b]] — была выяўлена ў 2011 годзе<ref>{{cite web
| author = Іван Церахаў
| title = Kepler-22b — першая ў гісторыі пацверджаная экзапланета ў зоне, прыдатнай для жыцця
| url = http://www.3dnews.ru/news/620949homeworlds/
| publisher = 3dnews.ru
| date = 2011-07-12
| access-date = 2012-01-05
}}{{Недаступная спасылка}}</ref>. На 3 лютага 2012 года вядома чатыры дакладна пацверджаныя планеты, размешчаныя ў зонах сваіх зорак, прыдатных для жыцця<ref>{{cite web
 |title       = Data of Potential Habitable Exoplanets and Exomoons
 |url         = http://phl.upr.edu/projects/habitable-exoplanets-catalog/data
 |publisher   = Planetary Habitability Laboratory
 |date        = 2012-02-02
 |access-date  = 2012-02-03
 |lang        = en
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/68BTROjg8?url=http://phl.upr.edu/projects/habitable-exoplanets-catalog/data
 |archive-date = 5 чэрвеня 2012
 |url-status     = dead
}}</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Жыццепрыдатнасць планеты]]
* [[Тэрафармаванне]]
* [[Экзапланета]]
* [[Спіс экзапланет у зоне, прыдатнай для жыцця]]
* [[Спіс патэнцыйна жыццепрыдатных экзапланет]]
* [[Снегавая лінія, астраномія|Снегавая лінія]]
* [[Альтэрнатыўная біяхімія]]
* [[Вугляродны шавінізм]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Спасылкі ==
* [http://web.ipac.caltech.edu/staff/skane/hzgallery/gallery.html Habitable Zones Gallery] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120618085327/http://web.ipac.caltech.edu/staff/skane/hzgallery/gallery.html |date=18 чэрвеня 2012 }} Выява арбіт планет адносна зоны, прыдатныя для жыцця зоркі
* [http://phl.upr.edu/projects/habitable-exoplanets-catalog Habitable Exoplanets Catalog] Каталог патэнцыйна заселеных экзапланет
{{ВС}}
{{Экзапланеты}}

[[Катэгорыя:Каланізацыя космасу]]
[[Катэгорыя:Экзапланеты]]
[[Катэгорыя:Астрабіялогія]]
[[Катэгорыя:Пошук пазаземнага жыцця]]