Прагляд зыходнага тэксту старонкі Зямля

{{значэнні|2=Зямля}}
{{Планета
 |маленькая картка              = *
 |тып                           = планета
 |фон                           = #00b7b5
 |назва                         = Зямля [[File:Earth symbol (small, bold).svg|24px|alt=🜨|Астранамічны сімвал Зямлі]]
 |сімвал                        = Earth symbol.svg
 |выява                         = The Blue Marble (remastered).jpg
 |шырыня                        = 270
 |подпіс                        = 
 |іншыя назвы                   = 
 |абазначэнне астэроіда         = 
 |катэгорыя астэроіда           =

 |адкрыццё-ref                  = 
 |першаадкрывальнік             = 
 |месца адкрыцця                = 
 |дата адкрыцця                 = 
 |спосаб адкрыцця               =

 |арбіта-ref                    = 
 |эпоха                         = 
 |перыгелій                     = 147 098 290 км <br /> 0,98329134 а. а.{{efn|name="note"}}
 |афелій                        = 152 098 232 км <br />1,01671388 [[Астранамічная адзінка|а.&nbsp;а.]]{{efn|name="note"|1=Афелій = a × (1 + e), перыгелій = a × (1 - e), дзе а — [[вялікая паўвось]], e — [[эксцэнтрысітэт]].}}
 |перыастр                      = 
 |апаастр                       = 
 |апсіда                        = 
 |перыапсіда                    = 
 |апаапсіда                     = 
 |вялікая паўвось               = 149 598 261 км <br /> 1,00000261 а. а.<ref name=standish_williams_iau/>
 |радыус арбіты                 = 
 |эксцэнтрысітэт                = 0,01671123<ref name=standish_williams_iau/><ref name=earthfact/>
 |сідэрычны перыяд              = 365,256366004 дзён <br />365 дз. 6 г. 9 хв. 10 сек.<ref name=IERS/>
 |сінадычны перыяд              = 
 |арбітальная хуткасць          = 29,783 км/c<br />107 218 км/г<ref name=earthfact/>
 |анамалія                      = 357,51716°<ref name=earthfact/>
 |нахіл                         = 7,155° (адн. сонечнага экватара)<ref name=Allen294/>, 1,57869° (адн. інварыянтнай плоскасці)<ref name=Allen294/>
 |вуглавое перамяшчэнне         = 
 |даўгата ўзыходнага вузла      = 348,73936°<ref name=earthfact/>
 |даўгата перыастра             = 
 |час перыастра                 = 
 |аргумент перыцэнтра           = 114,20783°<ref name=earthfact/>
 |палавінная амплітуда          = 
 |чый спадарожнік               = [[Сонца]]
 |спадарожнікі                  = 1 ([[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]]), 8300+ ([[Штучны спадарожнік Зямлі|штучных]].)<ref>{{cite web|url=http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=4008|title=Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet|author=US Space Command|date=March 1, 2001|publisher=SpaceRef Interactive|access-date=2011-05-07|archive-url=https://www.webcitation.org/6DnLR4JoD?url=http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=4008|archive-date=19 студзеня 2013|url-status=live}}</ref>
 |памеры                        = 
 |сціск                         = 0,0033528<ref name=earthfact/>
 |экватарыяльны радыус          = 6378,1 км<ref name=earthfact/>
 |палярны радыус                = 6356,8 км<ref name=earthfact/>
 |сярэдні радыус                = 6371,0 км<ref name=earthfact/>
 |акружнасць вялікага круга     = 40 075,017 км ([[Экватар|па экватары]])<ref name="WGS-84">World Geodetic System (''WGS-84''). [http://earth-info.nga.mil/GandG/wgs84/ Available online] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200311023739/https://earth-info.nga.mil/GandG/wgs84/ |date=11 сакавіка 2020 }} from National Geospatial-Intelligence Agency.</ref><br />40 007,86&nbsp;км&nbsp;([[мерыдыян|па мерыдыяне]])<ref name="WGS-84-2">{{cite web|first1=Sigurd|last1=Humerfelt|date=October 26, 2010|title=How WGS 84 defines Earth|url=http://home.online.no/~sigurdhu/WGS84_Eng.html|access-date=2011-04-29|archive-url=https://www.webcitation.org/6BQK9bo86?url=http://home.online.no/~sigurdhu/WGS84_Eng.html|archive-date=15 кастрычніка 2012|url-status=live}}</ref>
 |плошча паверхні               = 510 072 000 км²<ref name="Pidwirny 2006">{{cite journal|author=Pidwirny, Michael|date=2006-02-02|title=Surface area of our planet covered by oceans and continents. (Table 8o-1)|journal=Fundamentals of Physical Geography|publisher=University of British Columbia, Okanagan|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html|access-date=2007-11-26}}</ref><ref name=CIA /><br />148 940 000 км² суша (29,2 %)<ref name="Pidwirny 2006"/> <br />361 132 000 км² вада (70,8 %)<ref name="Pidwirny 2006"/>
 |аб'ём                         = 10,8321{{e|11}} км³<ref name=earthfact/>
 |маса                          = 5,9726{{e|24}} кг (3{{e|-6}} M<sub>☉</sub>)<ref name=earthfact/>
 |шчыльнасць                    = 5,5153 г/см³<ref name=earthfact/>
 |паскарэнне вольнага падзення  = 9,780327 м/с² (0,99732 g)<ref name=earthfact/>
 |першая касмічная хуткасць     = 7,91 км/с{{efn|<math>v_1=\sqrt{G\frac{M}{R}}</math>}}
 |другая касмічная хуткасць     = 11,186 км/с<ref name=earthfact/>
 |хуткасць вярчэння             = 1674,4 км/г (465,1 м/с)<ref name=Allen244/>
 |перыяд вярчэння               = 0,99726968 дзён <br>(23{{smallsup|h}}&nbsp;56{{smallsup|m}}&nbsp;4,100{{smallsup|s}}) — сідэрычны перыяд вярчэння<ref name=Allen296/>,<br />24 гадзіны  — працягласць сярэдніх [[Сонечныя суткі|сонечных сутак]].
 |нахіл восі                    = 23°26’21",4119<ref name=IERS/>
 |прамое ўзыходжанне            = 
 |схіленне                      = 
 |палярная нябесная шырата      = 
 |палярная нябесная даўгата     = 
 |альбеда                       = 0,306 (Бонд)<ref name=earthfact/><br />0,367 (геаметрычнае)<ref name=earthfact/>
 |спектральны клас              = 
 |бачная зорная велічыня        = 
 |абсалютная зорная велічыня    = 
 |вуглавы дыяметр               =

 |тэмпература на паверхні       = 
 |тэмпература 1 імя             = [[Градус Цэльсія|Цэльсій]]
 |тэмпература 1 мінімум         = −91,2 °C<ref>[http://news.rambler.ru/22582971/ В Антарктиде зафиксирована рекордно низкая температура — Рамблер-Новости]</ref>
 |тэмпература 1 сярэдняя        = 14 °C<ref name=kinver20091210>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm|title=Global average temperature may hit record level in 2010|last1=Kinver|first1=Mark|date=2009-12-10|work=BBC Online|access-date=2010-04-22}}</ref>
 |тэмпература 1 максімум        = 56,7 °C<ref name=asu_highest_temp>{{cite web|url=http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature|title=World: Highest Temperature|work=WMO Weather and Climate Extremes Archive|publisher=Arizona State University|access-date=2010-08-07|archive-url=https://www.webcitation.org/69f2puAjj?url=http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature|archive-date=4 жніўня 2012|url-status=live}}</ref><ref>[http://www.itar-tass.com/c11/519830.html Долина Смерти признана самым жарким местом в мире]</ref>  
 |тэмпература 2 імя             = [[Кельвін (адзінка вымярэння)|Кельвін]]
 |тэмпература 2 мінімум         = 184 K
 |тэмпература 2 сярэдняя        = 287,2 К
 |тэмпература 2 максімум        = 329,9 К

 |атмасфера-ref                 =<ref name=earthfact/>
 |атмасферны ціск               = 
 |шкала вышыні                  = 
 |склад атмасферы               = 78,08 % — [[азот]] (N<sub>2</sub>)<br /> 20,95 % — [[кісларод]] (O<sub>2</sub>)<br /> 0,93 % — [[аргон]] (Ar)<br /> 0,039 % — [[Вуглякіслы газ]] (СO<sub>2</sub>)<ref name="esrl">{{cite web|url=http://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/#mlo|title=Trends in Atmospheric Carbon Dioxide|publisher=Earth System Research Laboratory|archive-url=https://www.webcitation.org/6DnLSs5H2?url=http://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/#mlo|archive-date=19 студзеня 2013|url-status=live}}</ref><br />Каля 1 % [[пара|вадзяной пары]] (у залежнасці ад клімату)
}}
'''Зямля́''' — трэцяя ад [[Сонца]] планета. Пятая [[Спіс аб’ектаў Сонечнай сістэмы па памерах|па памеры]] сярод усіх планет [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэмы]]. Яна з’яўляецца таксама найбуйнейшай па [[дыяметр]]ы, [[Маса|масе]] і [[Шчыльнасць|шчыльнасці]] сярод [[Планеты зямной групы|планет зямной групы]].

Часам згадваецца як [[Свет]], Блакітная планета<ref name="blueplanet">{{cite journal|date=February 2009|title=Exploring the Water Cycle of the 'Blue Planet': The Soil Moisture and Ocean Salinity (SMOS) mission|journal=ESA Bulletin|publisher=[[European Space Agency]]|issue=137|pages=6–15 |url=http://www.esa.int/esapub/bulletin/bulletin137/bul137b_drinkwater.pdf |first1=Mark |last1=Drinkwater |first2=Yann |last2=Kerr |first3=Jordi |last3=Font |first4=Michael |last4=Berger |quote=A view of Earth, the ‘Blue Planet’ [...] When astronauts first went into the space, they looked back at our Earth for the first time, and called our home the ‘Blue Planet’.}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Лебедев Л., Лукьянов Б., Романов А.|загаловак=Сыны голубой планеты|спасылка=http://www.ozon.ru/context/detail/id/1633467/|выдавецтва=Издательство политической литературы|год=1971|старонак=328}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Герман Титов.|загаловак=Голубая моя планета|спасылка=http://www.ozon.ru/context/detail/id/3731443/|выдавецтва=Воениздат|год=1973|старонак=240}}</ref>, часам Тэра (ад {{lang-lat|Terra}}). Адзінае вядомае чалавеку на дадзены момант цела Сонечнай сістэмы ў прыватнасці і [[Сусвет]]у наогул, населенае жывымі арганізмамі.

Навуковыя даныя паказваюць, што Зямля ўтварылася з сонечнай туманнасці каля 4,54 мільярда гадоў назад<ref name=age_earth/> і неўзабаве пасля гэтага [[Паходжанне Месяца|набыла]] свой адзіны натуральны спадарожнік — [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]]. Меркавана жыццё з’явілася на Зямлі прыкладна 3,9 млрд гадоў назад, гэта значыць на працягу першага мільярда пасля яе ўзнікнення. З тых часоў [[біясфера]] Зямлі значна змяніла [[Атмасфера|атмасферу]] і іншыя [[Экалагічныя фактары|абіятычныя фактары]], абумовіўшы колькасны рост аэробных арганізмаў, а таксама фарміраванне [[Азонавы слой|азонавага слоя]], які разам з [[магнітнае поле Зямлі|магнітным полем Зямлі]] аслабляе шкодную для жыцця [[Сонечная радыяцыя|сонечную радыяцыю]]<ref name="Harrison 2002" />, тым самым захоўваючы ўмовы існавання жыцця на Зямлі. Радыяцыя, абумоўленая самой зямной карой, з часоў яе ўтварэння значна знізілася дзякуючы паступоваму распаду радыенуклідаў у ёй. Кара Зямлі падзелена на некалькі сегментаў, або [[тэктоніка пліт|тэктанічных пліт]], якія рухаюцца па паверхні з хуткасцямі парадку некалькіх сантыметраў у год. Вывучэннем складу, будовы і заканамернасцей развіцця Зямлі займаецца навука [[геалогія]].

Прыблізна 70,8 % паверхні планеты займае [[Сусветны акіян]]<ref>{{З|ФЭ|url=http://www.femto.com.ua/articles/part_1/1232.html}}</ref>, астатнюю частку паверхні займаюць [[кантынент]]ы і [[Востраў|астравы]]. На мацерыках размешчаны [[рэкі]], [[Возера|азёры]], [[падземныя воды]] і [[Лёд|льды]], разам з Сусветным акіянам яны складаюць [[Гідрасфера|гідрасферу]]. [[Вада|Вадкая вада]], неабходная для ўсіх вядомых жыццёвых форм, не існуе на паверхні якой-небудзь з вядомых планет і планетоідаў Сонечнай сістэмы, акрамя Зямлі. Полюсы Зямлі пакрытыя ледзяным панцырам, які ўключае ў сябе марскі лёд [[Арктыка|Арктыкі]] і [[Антарктыка|Антарктычны ледзяны шчыт]].

[[Файл:Terrestrial planet size comparisons.jpg|thumb|справа|Супастаўленне памераў планет зямной групы (злева направа): [[Планета Меркурый|Меркурый]], [[Планета Венера|Венера]], Зямля, [[Планета Марс|Марс]] ]]

Унутраныя вобласці Зямлі дастаткова актыўныя і складаюцца з тоўстага, вельмі [[Вязкасць|вязкага]] пласта, так званай [[Мантыя Зямлі|мантыі]], якая пакрывае вадкае знешняе ядро, якое з’яўляецца крыніцай магнітнага поля Зямлі, і ўнутранае цвёрдае [[Ядро Зямлі|ядро]], якое, як мяркуецца, складаецца з [[жалеза]] і [[Нікель|нікелю]]<ref name="Войткевич">{{кніга
 |аўтар         = Войткевич В. Г.
 |частка         = Строение и состав Земли
 |загаловак      = Происхождение и химическая эволюция Земли
 |адказны = под ред. Л. И. Приходько
 |месца         = М.
 |выдавецтва  = Наука
 |год           = 1973
 |старонкі      = 57-62
 |старонак       = 168
}}</ref>. Фізічныя характарыстыкі Зямлі і яе арбітальнага руху дазволілі жыццю захавацца на працягу апошніх 3,5 млрд гадоў. Паводле розных ацэнак Зямля будзе захоўваць умовы для існавання жывых арганізмаў яшчэ на працягу 0,5 — 2,3 млрд гадоў<ref name="britt2000" /><ref name=carrington /><ref name="pnas1_24_9576" />.

Зямля ўзаемадзейнічае ([[Гравітацыя|прыцягваецца гравітацыйнымі сіламі]]) з іншымі аб’ектамі ў [[космас]]е, уключаючы [[Сонца]] і [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]]. Зямля круціцца вакол Сонца і робіць вакол яго поўны абарот прыкладна за 365,26 сонечных сутак — [[сідэрычны год]]. Вось кручэння Зямлі нахіленая на 23,44° адносна перпендыкуляра да яе арбітальнай плоскасці, гэта выклікае сезонныя змены на паверхні планеты з перыядам у адзін [[трапічны год]] — 365,24 сонечных сутак. Суткі зараз складаюць прыкладна 24 гадзіны<ref name=earthfact/><ref name=yoder1995/>. Месяц пачаў свой абарот на арбіце вакол Зямлі прыкладна 4,53 мільярда гадоў таму. Гравітацыйнае ўздзеянне Месяца на Зямлю з’яўляецца прычынай узнікнення акіянскіх [[Прылівы і адлівы|прыліваў]]. Таксама Месяц стабілізуе нахіл зямной восі і паступова запавольвае кручэнне Зямлі<ref name="Lambeck1977" /><ref name="touma1994" /><ref>{{cite journal|last=Chapront|first=J.|last2=Chapront-Touzé|first2=M.|last3=Francou|first3=G.|year=2002|title=A new determination of lunar orbital parameters, precession constant and tidal acceleration from LLR measurements|journal=Astronomy and Astrophysics|volume=387|issue=2|pages=700–709|doi=10.1051/0004-6361:20020420|bibcode = 2002A&A...387..700C | issn = 0004-6361}}</ref>. Некаторыя тэорыі мяркуюць, што падзенні [[астэроід]]аў прыводзілі да істотных змен у навакольным асяроддзі і паверхні Зямлі, выклікаючы, у прыватнасці, масавыя выміранні розных відаў жывых істот<ref>{{cite web|url=http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1783/|title=Динозавров погубили... космические странники|author=И. Лалаянц|date=1993-08|publisher=[[Вокруг света]]|access-date=2013-07-13|archive-url=https://www.webcitation.org/6I7EZmCyR?url=http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/1783/|archive-date=14 ліпеня 2013|url-status=live}}</ref>.

Планета з’яўляецца домам для мільёнаў відаў жывых істот, уключаючы [[Чалавек разумны|чалавека]]<ref name=science_241_4872_1441 />. Тэрыторыя Зямлі падзелена на 195 незалежных дзяржаў, якія ўзаемадзейнічаюць паміж сабой шляхам дыпламатычных адносін, падарожжаў, гандлю або ваенных дзеянняў. Чалавечая культура сфарміравала шмат уяўленняў пра светабудову — такіх, як канцэпцыя аб {{нп4|Плоская Зямля|плоскай Зямлі|ru|Плоская Земля}}, [[геацэнтрычная сістэма свету]] і {{нп4|гіпотэза Геі|гіпотэза Геі|en|Gaia hypothesis}}, па якой Зямля ўяўляе сабой адзіны суперарганізм<ref>{{cite web|url=http://www.membrana.ru/particle/12352|title=Дождь и снег появляются благодаря бактериям в облаках|publisher=Membrana.ru|lang=ru|archive-url=https://www.webcitation.org/6DnLTpFS3?url=http://www.membrana.ru/particle/12352|archive-date=19 студзеня 2013|url-status=live}}</ref>.

== Гісторыя Зямлі ==
{{main|Гісторыя Зямлі}}

Сучаснай навуковай гіпотэзай фарміравання Зямлі і іншых планет [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэмы]] з’яўляецца {{нп4|небулярная гіпотэза|гіпотэза сонечнай туманнасці|en|Nebular hypothesis}}, паводле якой Сонечная сістэма ўтварылася з вялікага воблака міжзорнага пылу і газу<ref>{{cite book|last=Encrenaz|first=T.|title=The solar system|url=https://archive.org/details/isbn_9783540002413|year=2004|publisher=Springer|location=Berlin|isbn=978-3-540-00241-3|page=[https://archive.org/details/isbn_9783540002413/page/89 89]|edition=3rd}}</ref>. Воблака складалася галоўным чынам з [[вадарод]]у і [[Гелій|гелію]], якія ўтварыліся пасля [[Вялікі выбух|Вялікага выбуху]], і больш цяжкіх элементаў, пакінутых выбухамі [[Звышновая зорка|звышновых]]. Прыкладна 4,5 млрд гадоў назад воблака стала сціскацца, што, імаверна, адбылося з-за ўздзеяння [[Ударная хваля|ўдарнай хвалі]] ад звышновай, якая ўспыхнула на адлегласці некалькіх светлавых гадоў{{r|Matson}}. Калі воблака пачало скарачацца, яго [[Момант імпульсу|вуглавы момант]], [[гравітацыя]] і [[інерцыя]] сплюснулі яго ў протапланетны дыск перпендыкулярна да яго восі кручэння. Пасля гэтага абломкі ў протапланетным дыску пад дзеяннем сілы прыцягнення сталі сутыкацца, і, зліваючыся, ўтваралі першыя планетоіды<ref name=Goldreich1973>{{cite journal | author=P. Goldreich, W. R. Ward | title=The Formation of Planetesimals | journal=Astrophysical Journal | year=1973 | volume=183 | pages=1051–1062 | bibcode=1973ApJ...183.1051G | doi=10.1086/152291}}</ref>.

У працэсе [[акрэцыя|акрэцыі]] планетоіды, пыл, газ і абломкі, якія засталіся пасля фарміравання Сонечнай сістэмы, сталі злівацца ва ўсё большыя аб’екты, фарміруючы планеты<ref name=Goldreich1973/>. Прыблізны час утварэння Зямлі — 4,54 ± 0,04 млрд гадоў назад<ref name=age_earth/>. Увесь працэс фарміравання планеты заняў прыкладна 10-20 мільёнаў гадоў{{r|Yin}}.

[[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]] утварыўся пазней, прыкладна 4,527 ± 0,01 млрд гадоў таму<ref name=science310_5754_1671>{{cite journal|last1=Kleine|first1=Thorsten|last2=Palme|first2=Herbert|last3=Mezger|first3=Klaus|last4=Halliday|first4=Alex N.|title=Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon|journal=Science|volume=310|issue=5754|date=2005-11-24|pages=1671–1674|doi=10.1126/science.1118842|pmid=16308422|bibcode = 2005Sci...310.1671K }}</ref>, хоць яго паходжанне дагэтуль дакладна не ўстаноўлена. Асноўная гіпотэза кажа, што Месяц утварыўся шляхам акрэцыі з рэчыва, якое засталося пасля [[Тэорыя гіганцкага сутыкнення|датычнага сутыкнення]]<ref>{{cite journal | last = R. Canup and E. Asphaug | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation | journal = Nature | volume = 412 | pages = 708–712 | date = 2001 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6848/abs/412708a0.html}}</ref> Зямлі з аб’ектам, па памерах блізкім Марсу<ref name="nig804">[http://www.nkj.ru/archive/articles/1969/ Луна образовалась от колоссального по масштабу столкновения земли с иной планетой?] Наука и жизнь. № 8, 2004.</ref> і масай 10-12 % ад зямной<ref>Canup, R. M.; Asphaug, E. (Fall Meeting 2001). [http://adsabs.harvard.edu/abs/2001AGUFM.U51A..02C «An impact origin of the Earth-Moon system»]. Abstract #U51A-02, American Geophysical Union.</ref> (часам гэты аб’ект называюць «[[Планета Тэя|Тэя]]»){{r|Halliday}}. Пры гэтым сутыкненні было вызвалена прыкладна ў 100 млн разоў больш энергіі, чым у выніку таго, якое, як мяркуецца, выклікала выміранне [[Дыназаўры|дыназаўраў]]<ref>{{cite web|url=http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/questions/question38.html|title=Where did the Moon come from?|quote=When young Earth and this rogue body collided, the energy involved was 100 million times larger than the much later event believed to have wiped out the dinosaurs.|publisher=starchild.gsfc.nasa.gov|lang=en|access-date=2013-06-14|archive-url=https://www.webcitation.org/6HNPWU4rj?url=http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/questions/question38.html|archive-date=14 чэрвеня 2013|url-status=live}}</ref>. Гэтага было дастаткова для выпарэння знешніх слаёў Зямлі і расплаўлення абодвух цел{{r|StarChild|Stanley2005}}. Частка мантыі была выкінута на арбіту Зямлі, што паказвае, чаму Месяц абдзелены металічным матэрыялам{{r|Liu}}, і тлумачыць яго незвычайны склад{{r|Newsom}}. Пад уплывам уласнай сілы цяжару выкінуты матэрыял прыняў сферычную форму, і ўтварыўся Месяц{{r|Taylor}}.

Протазямля павялічылася за кошт акрэцыі, і была досыць гарачая, каб расплаўляць металы і мінералы. [[Жалеза]], а таксама [[геахімія|геахімічна]] роднасныя яму {{нп4|геахімічныя класіфікацыі элементаў|сідэрафільныя элементы|ru|Геохимические классификации элементов}}, валодаючы больш высокай шчыльнасцю, чым [[сілікаты]] і [[алюмасілікаты]], апускаліся да цэнтра Зямлі<ref name="Войткевич2">{{кніга|аўтар= Войткевич В.|частка = Образование основных оболочек Земли|загаловак = Происхождение и химическая эволюция Земли|адказны = под ред. Л. И. Приходько|месца = М.|выдавецтва = Наука|год = 1973|старонкі = 99-108|старонак = 168}}</ref>. Гэта прывяло да падзелу ўнутраных слаёў Зямлі на мантыю і металічнае ядро ўсяго праз 10 мільёнаў гадоў пасля таго, як Зямля пачала фарміравацца, стварыўшы слаістую структуру Зямлі і сфарміраваўшы [[магнітнае поле Зямлі]]<ref>Charles Frankel, 1996, ''Volcanoes of the Solar System,'' Cambridge University Press, pp. 7—8, ISBN 0-521-47770-0</ref>. Выдзяленне газаў з кары і [[Вулканізм|вулканічная]] актыўнасць прывялі да ўтварэння першаснай атмасферы. Кандэнсацыя вадзяной пары, узмоцненая лёдам, занесеным [[камета]]мі і [[астэроід]]амі, прывяла да ўтварэння акіянаў<ref name="watersource"/>. Зямная атмасфера тады складалася з лёгкіх атмафільных элементаў: [[вадарод]]у і [[Гелій|гелію]]<ref name=Kasting93/>, але ўтрымлівала значна больш [[Вуглякіслы газ|вуглякіслага газу]], чым цяпер, а гэта зберагло акіяны ад замярзання, бо свяцільнасць Сонца тады [[Парадокс слабага маладога Сонца|не перавышала]] 70 % ад цяперашняга ўзроўню<ref name=asp2002/>. Прыкладна 3,5 мільярда гадоў назад утварылася магнітнае поле Зямлі, якое прадухіліла спусташэнне атмасферы [[Сонечны вецер|сонечным ветрам]]<ref name=physorg20100304/>.

Паверхня планеты пастаянна змянялася на працягу сотняў мільёнаў гадоў: [[кантынент]]ы з’яўляліся і разбураліся. Яны перамяшчаліся па паверхні, часам збіраючыся ў [[суперкантынент]]. Прыблізна 750 млн гадоў назад самы ранні з вядомых суперкантынентаў — {{нп4|Радзінія|Радзінія|en|Rodinia}} — стаў расколвацца на часткі. Пазней гэтыя часткі аб’ядналіся ў {{нп4|Паноція|Паноцію|en|Pannotia}} (600—540 млн гадоў назад), затым у апошні з суперкантынентаў — [[Пангея|Пангею]], які распаўся 180 мільёнаў гадоў назад<ref>{{cite journal | author=Murphy, J. B.; Nance, R. D. | title=How do supercontinents assemble? | journal=American Scientist | year=1965 | volume=92 | pages=324–33 | url=http://www.americanscientist.org/issues/feature/2004/4/how-do-supercontinents-assemble | access-date=2007-03-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100928185336/http://www.americanscientist.org/issues/feature/2004/4/how-do-supercontinents-assemble | archive-date=28 верасня 2010 | url-status=dead }}</ref>.

== Геахраналагічная шкала ==
[[Геахраналагічная шкала]] — геалагічная часавая шкала гісторыі Зямлі; ужываецца ў [[Геалогія|геалогіі]] і [[Палеанталогія|палеанталогіі]], своеасаблівы каляндар для прамежкаў часу ў сотні тысяч і мільёны гадоў. Упершыню геахраналагічная шкала [[Фанеразой|фанеразоя]] была прапанавана англійскім геолагам {{нп4|Артур Холмс|А. Холмсам|en|Arthur Holmes}} у 1938 годзе<ref name="БСЭ3">{{З|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Геохронология/|Геохронология}}</ref>. З-за адсутнасці рэштак [[Фаўна|фаўны]], геахраналагічная шкала [[Дакембрый|дакембрыя]] пабудавана, у асноўным, паводле даных вызначэнняў абсалютных узростаў парод на розных кантынентах<ref name="БСЭ3" />.

Гісторыя Зямлі падзелена на розныя часавыя прамежкі. Іх межы праходзяць па найважнейшых падзеях, якія тады адбываліся.

Мяжа паміж эрамі фанеразоя праведзена па найбуйнейшых эвалюцыйных падзеях — глабальных выміраннях. [[Палеазой]]ская эра аддзеленая ад [[мезазой]]скай найбуйнейшым за гісторыю Зямлі масавым пермскім выміраннем. Мезазойская эра аддзеленая ад кайназойскай мел-палеагенавым выміраннем.

Кайназойская эра дзеліцца на тры перыяды: [[палеаген]], [[неаген]] і [[чацвярцічны перыяд]] (антрапаген). Гэтыя перыяды, у сваю чаргу, падзяляюцца на геалагічныя эпохі (аддзелы): [[палеаген]] — на [[палеацэн]], [[эацэн]] і [[алігацэн]]; [[неаген]] — на [[міяцэн]] і [[пліяцэн]]. Чацвярцічны перыяд уключае ў сябе [[плейстацэн]] і [[галацэн]].

== Узнікненне жыцця ==
Існуе шэраг гіпотэз [[Узнікненне жыцця|узнікнення жыцця]] на Зямлі. Каля 3,5-3,8 млрд гадоў назад з’явіўся «апошні ўніверсальны агульны продак», ад якога пасля пайшлі ўсе іншыя жывыя арганізмы<ref>{{cite book |last=Futuyma |first=Douglas J. |author-link=Douglas J. Futuyma |year=2005 |title=Evolution |publisher=Sinuer Associates, Inc |location=Sunderland, Massachusetts |isbn=0-87893-187-2 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/evolution0000futu }}</ref><ref>{{Citation|last=Doolittle |first=W. F.|year=2000|title=Uprooting the tree of life|url=http://www.icb.ufmg.br/labs/lbem/aulas/grad/evol/treeoflife-complexcells.pdf|journal=Scientific American|volume=282 |issue=6 |pages=90–95|doi=10.1038/scientificamerican0200-90|pmid=10710791
}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Glansdorff |first1=N.|last2=Xu |first2=Y|last3=Labedan |first3=B.|year=2008|title=The Last Universal Common Ancestor: Emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner|journal=Biology Direct|volume=3 |pages=29|doi=10.1186/1745-6150-3-29|pmid=18613974 |pmc=2478661}}</ref>.

Развіццё [[фотасінтэз]]у дазволіла жывым арганізмам выкарыстоўваць сонечную энергію напрамую. Гэта прывяло да {{нп4|Кіслародная катастрофа|напаўнення кіслародам|ru|Кислородная катастрофа}} атмасферы, якое пачалося прыкладна 2500 млн гадоў назад<ref name=Anabar2007/>, а ў верхніх слаях — да фарміравання [[Азонавы слой|азонавага слоя]]. Сімбіёз дробных клетак з большымі прывёў да {{нп4|Сімбіягенез|развіцця складаных|ru|Endosymbiotic theory}} клетак — эўкарыётаў<ref>{{cite journal | author=Berkner, L. V.; Marshall, L. C. | title=On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere | journal=Journal of Atmospheric Sciences | year=1965 | volume=22 | issue=3 | pages=225–261 |bibcode=1965JAtS...22..225B |doi=10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2}}</ref>. Прыкладна 2,1 млрд гадоў назад з’явіліся мнагаклетачныя арганізмы, якія працягвалі прыстасоўвацца да навакольных умоў<ref>{{cite web|url=http://iscience.ru/2010/07/01/obnaruzheny-samye-drevnie-mnogokletochnye/|title=Обнаружены самые древние многоклеточные|publisher=BBC News|access-date=2013-02-01|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKsbRZtV?url=http://iscience.ru/2010/07/01/obnaruzheny-samye-drevnie-mnogokletochnye/|archive-date=10 лютага 2013|url-status=live}}</ref>. Дзякуючы паглынанню пагібельнага [[Ультрафіялетавае выпраменьванне|ўльтрафіялетавага выпраменьвання]] [[Азонавы слой|азонавым слоем]] жыццё змагло пачаць асваенне паверхні Зямлі<ref>{{cite web|last=Burton|first=Kathleen|date=November 29, 2000|url=http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html|title=Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land|publisher=NASA|access-date=2007-03-05|archive-url=https://www.webcitation.org/617EZguMg?url=http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

У 1960 годзе была прапанавана гіпотэза Зямлі-снежкі, якая сцвярджае, што ў перыяд паміж 750 і 580 млн гадоў назад Зямля была цалкам пакрыта [[лёд]]ам. Гэтая гіпотэза тлумачыць {{нп4|кембрыйскі выбух|кембрыйскі выбух|ru|Кембрийский взрыв}} — рэзкае павышэнне разнастайнасці мнагаклетачных форм жыцця каля 542 млн гадоў таму<ref>{{cite book | last=Kirschvink | first=J. L. | editor-last1=Schopf|editor-first1=J.W.|editor-last2=Klein|editor-first2=C. | year=1992 | title=The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study | pages=51–52 | publisher=Cambridge University Press | id=ISBN 0-521-36615-1 }}</ref>.

Каля 1200 млн гадоў назад з’явіліся першыя [[водарасці]], а прыкладна 450 млн гадоў назад — першыя вышэйшыя [[расліны]]<ref>«The oldest fossils reveal evolution of non-vascular plants by the middle to late Ordovician Period (~450-440 m.y.a.) on the basis of fossil spores» [http://www.clas.ufl.edu/users/pciesiel/gly3150/plant.html Transition of plants to land] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131102055109/http://www.clas.ufl.edu/users/pciesiel/gly3150/plant.html |date=2 лістапада 2013 }}</ref>. [[Беспазваночныя]] жывёлы з’явіліся ў [[Эдыякарый|эдыякарскім]] перыядзе<ref>{{cite web|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/phyla/metazoafr.html|title=Metazoa: Fossil Record|archive-url=https://www.webcitation.org/69KoGSlLH?url=http://www.ucmp.berkeley.edu/phyla/metazoafr.html|archive-date=22 ліпеня 2012|access-date=28 верасня 2014|url-status=live}}</ref>, а [[пазваночныя]] — падчас кембрыйскага выбуху каля 525 млн гадоў назад<ref name = "Shu et al. 1999">{{cite journal|title=Lower Cambrian vertebrates from south China |url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_1999-11-04_402_6757/page/42 | author=Shu |display-authors = etal |date=November 4, 1999|journal=Nature| volume=402|pages=42–46|doi= 10.1038/46965|last2=Luo|first2=H-L.|last3=Conway Morris|first3=S.|last4=Zhang|first4=X-L.|last5=Hu|first5=S-X.|last6=Chen|first6=L.|last7=Han|first7=J.|last8=Zhu|first8=M.|last9=Li|first9=Y.|issue=6757|bibcode=1999Natur.402...42S}}</ref>.

Пасля кембрыйскага выбуху было пяць {{нп4|масавае выміранне|масавых выміранняў|en|Extinction event}}<ref>{{cite journal | author=Raup, D. M.; Sepkoski, J. J. | title=Mass Extinctions in the Marine Fossil Record | journal=Science | year=1982 | volume=215 | issue=4539 | pages=1501–1503 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1982Sci...215.1501R | access-date=2007-03-05 }}</ref>. Выміранне ў канцы [[Пермскі перыяд|пермскага перыяду]], самае масавае ў гісторыі жыцця на Зямлі<ref name="Benton">
{{cite book|author=Benton M. J.|year=2005|title=When Life Nearly Died: The Greatest Mass Extinction of All Time|publisher=Thames & Hudson|isbn=978-0500285732}}</ref>, прывяло да гібелі больш за 90 % жывых істот на планеце<ref>{{cite web
 |last        = Barry
 |first       = Patrick L.
 |title       = The Great Dying
 |work        = Science@NASA
 |publisher   = Science and Technology Directorate, Marshall Space Flight Center, NASA
 |date        = January 28, 2002
 |url         = http://science.nasa.gov/headlines/y2002/28jan_extinction.htm
 |access-date  = March 26, 2009
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/65VDZYtgt?url=http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2002/28jan_extinction/
 |archive-date = 16 лютага 2012
 |url-status=dead
}}</ref>. Пасля пермскай катастрофы самымі распаўсюджанымі наземнымі пазваночнымі сталі {{нп4|архазаўры|архазаўры|ru|Архозавры}}<ref name="TannerLucas">{{cite journal|author=Tanner L.H., Lucas S.G. & Chapman M.G.|title=Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions|journal=Earth-Science Reviews|volume=65|issue=1-2|pages=103–139|year=2004|doi=10.1016/S0012-8252(03)00082-5|url=http://nmnaturalhistory.org/pdf_files/TJB.pdf|access-date=2007-10-22|format=PDF|archive-url=https://web.archive.org/web/20071025225841/http://nmnaturalhistory.org/pdf_files/TJB.pdf|archive-date=25 кастрычніка 2007|bibcode=2004ESRv...65..103T}}</ref>, ад якіх у канцы [[Трыясавы перыяд|трыясавага перыяду]] пайшлі [[дыназаўры]]. Яны дамінавалі на планеце на працягу [[Юрскі перыяд|юрскага]] і [[Мелавы перыяд|мелавога]] перыядаў<ref name="BentonVertebratePaleontology">{{cite book|author=Benton, M.J.|year=2004|title=Vertebrate Paleontology|publisher=Blackwell Publishers|pages=xii-452|isbn=0-632-05614-2|no-pp=true}}</ref>. 65 млн гадоў назад адбылося мел-палеагенавае выміранне, выкліканае, імаверна, падзеннем [[метэарыт]]а; яно прывяло да знікнення [[Дыназаўры|дыназаўраў]] і іншых буйных [[Рэптыліі|рэптылій]], але абышло многіх дробных жывёл, такіх як [[млекакормячыя]]<ref>{{cite journal |author=Fastovsky D.E., Sheehan P.M.|year=2005 |url=http://www.gsajournals.org/perlserv/?request=get-document&doi=10.1130%2F1052-5173%282005%29015%3C4%3ATEOTDI%3E2.0.CO%3B2 |title=The extinction of the dinosaurs in North America |journal=GSA Today |volume=15 |issue=3 |pages=4–10 |access-date=2007-05-18 |doi=10.1130/1052-5173(2005)015<4:TEOTDI>2.0.CO;2}}</ref>, якія тады ўяўлялі сабой невялікіх [[Насякомаедныя|насякомаедных]] жывёл, а таксама птушак, якія з’яўляюцца эвалюцыйнай галіной дыназаўраў<ref>{{кніга|аўтар=Gregory S. Paul.|загаловак=Летучие динозавры|арыгінал=Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of Flight in Dinosaurs and Birds|том=|месца=Princeton|выдавецтва=Princeton University Press|год=2006|старонак=272|isbn=978-0-691-12827-6}}</ref>. На працягу апошніх 65 мільёнаў гадоў развілася велізарная колькасць разнастайных відаў млекакормячых, і некалькі мільёнаў гадоў назад малпападобныя жывёлы набылі здольнасць {{нп4|Хадзьба чалавека|прамахаджэння|ru|Ходьба человека}}<ref>{{cite journal | last = Gould | first = Stephan J. | title=The Evolution of Life on Earth | journal=Scientific American | date=October 1994 | url=http://brembs.net/gould.html | access-date=2007-03-05 }}</ref>. Гэта дазволіла выкарыстоўваць прылады і спрыяла зносінам, якія дапамагалі здабываць [[Ежа|ежу]] і стымулявалі неабходнасць у вялікім [[мозг]]у. Развіццё [[земляробства]], а затым [[Цывілізацыя|цывілізацыі]], у кароткія тэрміны дазволіла [[Людзі|людзям]] уздзейнічаць на Зямлю як ніякая іншая форма жыцця<ref>{{cite journal
 | author=Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J.
 | title=The impact of humans on continental erosion and sedimentation
 | journal=Bulletin of the Geological Society of America
 | year=2007
 | volume=119
 | issue=1–2
 | pages=140–156
 | url=http://bulletin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/119/1-2/140
 | access-date=2007-04-22 
}}</ref>, уплываць на прыроду і колькасць іншых відаў.

Апошні [[ледавіковы перыяд]] пачаўся прыкладна 40 млн гадоў назад, яго пік прыпадае на [[плейстацэн]] каля 3 мільёнаў гадоў таму. На фоне працяглых і значных змен сярэдняй тэмпературы зямной паверхні, што можа быць звязана з перыядам абароту [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэмы]] вакол цэнтра [[Млечны Шлях|Галактыкі]] (каля 200 млн гадоў), маюць месца і меншыя па амплітудзе і працягласці цыклы пахаладання і пацяплення, што адбываюцца кожныя 40-100 тысяч гадоў, якія маюць відавочна аўтавагальны характар, магчыма, выкліканы дзеяннем адваротных сувязей ад рэакцыі ўсёй [[Біясфера|біясферы]] як цэлага, якая імкнецца забяспечыць стабілізацыю клімату Зямлі (гл. {{нп4|гіпотэза Геі|гіпотэзу Геі|ru|Гипотеза Геи}}, прапанаваную {{нп4|Джэймс Лаўлок|Джэймсам Лаўлокам|ru|James Lovelock}}).

Апошні цыкл абледзянення ў Паўночным паўшар’і закончыўся каля 10 тысяч гадоў назад<ref>{{cite web|author=Staff|url=http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm|title=Paleoclimatology — The Study of Ancient Climates|publisher=Page Paleontology Science Center|access-date=2007-03-02|archive-url=https://www.webcitation.org/617EaUwHQ?url=http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

== Будова Зямлі ==
Зямля адносіцца да [[Планеты зямной групы|планет зямной групы]], і, у адрозненне ад газавых гігантаў, такіх як [[планета Юпітэр|Юпітэр]], мае цвёрдую паверхню. Гэта найбуйнейшая з чатырох планет зямной групы ў [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэме]], як па памеры, так і па [[Маса|масе]]. Акрамя таго, Зямля сярод гэтых чатырох планет мае найбольшыя [[шчыльнасць]], паверхневую [[Гравітацыя|гравітацыю]] і [[Магнітнае поле планет|магнітнае поле]]<ref name=stern20011125/>. Гэта адзіная вядомая планета з актыўнай [[Тэктоніка пліт|тэктонікай пліт]]<ref name=science288_5473_2002/>.

Нетры Зямлі дзеляцца на пласты па хімічных і фізічных уласцівасцях, але ў адрозненне ад іншых планет зямной групы, Зямля мае ярка выяўленае {{нп4|Знешняе ядро|знешняе|ru|Внешнее ядро}} і {{нп4|Унутранае ядро|ўнутранае ядро|ru|Внутреннее ядро}}. Вонкавы пласт Зямлі ўяўляе сабой цвёрдую абалонку, якая складаецца галоўным чынам з [[Сілікаты|сілікатаў]]. Ад [[мантыя Зямлі|мантыі]] яна аддзелена мяжой з рэзкім павелічэннем хуткасцей падоўжных сейсмічных хваль — [[Паверхня Махаровічыча|паверхняй Махаровічыча]]<ref>{{З|БСЭ|http://bse.sci-lib.com/article078707.html|загаловак=Мохоровичича поверхность}}</ref>. Цвёрдая кара і вязкая верхняя частка мантыі складаюць [[Літасфера|літасферу]]<ref name=BSE_Lito/>. Пад літасферай знаходзіцца [[астэнасфера]], слой адносна нізкай вязкасці, цвёрдасці і трываласці ў верхняй мантыі<ref>{{З|БСЭ|http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/077/816.htm|загаловак=Астеносфера}}</ref>.

Значныя змены крышталічнай структуры мантыі адбываюцца на глыбіні 410—660 км ніжэй паверхні, якая ахоплівае пераходную зону і аддзяляе верхнюю і ніжнюю мантыю. Пад мантыяй знаходзіцца вадкі слой, які складаецца з расплаўленага жалеза з прымесямі [[Нікель|нікелю]], [[Сера|серы]] і [[Крэмній|крэмнію]] — [[ядро Зямлі]]<ref>{{З|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Ядро%20Земли/|загаловак=Ядро Земли}}</ref>. Сейсмічныя вымярэнні паказваюць, што яно складаецца з 2 частак: цвёрдага ўнутранага ядра з радыусам ~1220 км і вадкага вонкавага ядра, з радыусам ~2250 км<ref name=Tanimoto_1995/><ref>{{Cite journal | first1=Marc | last1=Monnereau | first2=Marie | last2=Calvet | first3=Ludovic | last3=Margerin | first4=Annie | last4=Souriau | title=Lopsided Growth of Earth's Inner Core | url=https://archive.org/details/sim_science_2010-05-21_328_5981/page/1014 | journal=Science | date=May 21, 2010 | volume=328 | issue=5981 | pages=1014–1017 | doi=10.1126/science.1186212 | pmid=20395477}}</ref>.

=== Форма ===
{{main|Фігура Зямлі}}
<div class="tright" style="clear:none">[[Файл:Volcán Chimborazo, "El Taita Chimborazo".jpg|thumb| Вулкан [[Вулкан Чымбараса|Чымбараса]] ў Эквадоры, найбольш аддалены ад цэнтра Зямлі пункт на паверхні<ref>{{cite web|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163|title=The 'Highest' Spot on Earth|publisher=Npr.org|date=2007-04-07|access-date=2012-07-31|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKscr9Tt?url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163|archive-date=10 лютага 2013|url-status=live}}</ref>]]</div>
<div class="tright" style="clear:none">[[Файл:Size planets comparison.jpg|thumb|Параўнанне Зямлі з іншымі планетамі [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістемы]].]]</div>

Форма Зямлі ([[геоід]]) блізкая да [[Эліпсоід вярчэння|пляскатага эліпсоіда]]. Разыходжанне геоіда з эліпсоідам, [[Фігура Зямлі|які апраксімуе яго]], дасягае 100 метраў<ref>{{cite web|author=Milbert, D. G.; Smith, D. A.|url=http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html|title=Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model|publisher=National Geodetic Survey, NOAA|access-date=07.03.2007|archive-url=https://www.webcitation.org/617Ebe39R?url=http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>. Сярэдні дыяметр планеты складае прыкладна 12 742 км, а акружнасць — 40 000 км, бо [[метр]] у мінулым вызначаўся як {{Дроб|1|10 000 000}} адлегласці ад [[экватар]]а да [[Паўночны полюс|паўночнага полюса]] праз [[Парыж]]<ref>{{cite web
 |author      = Mohr, P.J.; Taylor, B.N.
 |date        = October, 2000
 |url         = http://physics.nist.gov/cuu/Units/meter.html
 |title       = Unit of length (meter)
 |work        = NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty
 |publisher   = NIST Physics Laboratory
 |access-date  = 2007-04-23
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617EcAGNT?url=http://physics.nist.gov/cuu/Units/meter.html
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref> (з-за няправільнага ўліку полюснага сціску Зямлі эталон метра 1795 года аказаўся карацейшым прыблізна на 0,2 мм, адсюль недакладнасць).

Кручэнне Зямлі стварае экватарыяльную выпукласць, таму экватарыяльны дыяметр на 43 км больш, чым палярны<ref name="ngdc2006"/>. Найвышэйшым пунктам паверхні Зямлі з’яўляецца [[гара Эверэст]] (8848 м [[Вышыня над узроўнем мора|над узроўнем мора]]), а найглыбейшым — [[Марыянскі жолаб]] (10994 м пад узроўнем мора)<ref name="multiple">{{cite web|url=http://eco.ria.ru/discovery/20120208/560335759.html|title=«Ученые обнаружили горы на дне Марианской впадины»|author=РИА Новости|date=14:34 08-02-2012|access-date=2012-02-10|archive-url=https://www.webcitation.org/684CghKIQ?url=http://eco.ria.ru/discovery/20120208/560335759.html|archive-date=31 мая 2012|url-status=live}}</ref>. З-за выпукласці экватара самымі аддаленымі пунктамі паверхні ад цэнтра Зямлі з’яўляюцца вяршыня [[Вулкан Чымбараса|вулкана Чымбараса]] ў [[Эквадор]]ы і [[гара Уаскаран]] у [[Перу]]<ref name=ps20_5_16/><ref name=lancet365_9462_831/><ref name=tall_tales/>.

=== Хімічны састаў ===
{| class=standard style="{{float right}}"
|+Табліца аксідаў зямной кары Ф. У. Кларка<ref name=brown_mussett1981>{{cite book|last1=Brown|first1=Geoff C.|last2=Mussett|first2=Alan E.|title=The Inaccessible Earth|edition=2nd|year=1981|page=166|publisher=Taylor & Francis|isbn=0-04-550028-2}} Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).</ref>
! Злучэнне !! Формула !! Працэнтнае<br />ўтрыманне
|-
| [[Аксід крэмнію (IV)]] || align=center | SiO<sub>2</sub> || 59,71 %
|-
| [[Аксід алюмінію]] || align=center | Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> || 15,41 %
|-
| [[Аксід кальцыю]] || align=center | CaO || 04,90 %
|-
| [[Аксід магнію]] || align=center | MgO || 04,36 %
|-
| [[Аксід натрыю]] || align=center | Na<sub>2</sub>O || 03,55 %
|-
| [[Аксід жалеза (II)]] || align=center | FeO || 03,52 %
|-
| [[Аксід калію]] || align=center | K<sub>2</sub>O || 02,80 %
|-
| [[Аксід жалеза (III)]] || align=center | Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> || 02,63 %
|-
| [[Вада]] || align=center | H<sub>2</sub>O || 01,52 %
|-
| [[Аксід тытану (IV)]] || align=center | TiO<sub>2</sub> || 00,60 %
|-
| [[Аксід фосфару (V)]] || align=center | P<sub>2</sub>O<sub>5</sub> || 00,22 %
|-
! colspan=2 | !! 99,22 %
|}

Маса Зямлі прыблізна роўная 5,9736{{e|24}} кг. Агульная колькасць атамаў, якія складаюць Зямлю ≈ 1,3-1,4{{e|50}}<ref>{{cite web|url=http://education.jlab.org/qa/mathatom_05.html|title=How many atoms are there in the world?|author=Drew Weisenberger|publisher=Jefferson Lab|lang=en|access-date=2013-02-06}}</ref>. Яна складаецца ў асноўным з [[жалеза]] (32,1 %), [[кісларод]]у (30,1 %), [[Крэмній|крэмнію]] (15,1 %), [[Магній|магнію]] (13,9 %), [[Сера|серы]] (2,9 %), [[Нікель|нікеля]] (1,8 %), [[Кальцый|кальцыю]] (1,5 %) і [[Алюміній|алюмінія]] (1,4 %); на астатнія элементы прыпадае 1,2 %. З-за сегрэгацыі па масе вобласць ядра, як мяркуецца, складаецца з жалеза (88,8 %), невялікай колькасці нікеля (5,8 %), серы (4,5 %) і каля 1 % іншых элементаў<ref name=Morgan1980>{{cite journal | author=Morgan, J. W.; Anders, E. | title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury | journal=Proceedings of the National Academy of Science | year=1980 | volume=71 | issue=12 | pages=6973–6977 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | access-date=2007-02-04 | archive-date=18 ліпеня 2013 | archive-url=https://archive.today/20130718075202/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | url-status=dead }}</ref>. Характэрна, што [[вуглярод]]у, які з’яўляецца асновай жыцця, у зямной кары ўсяго 0,1 %.

Геахімік {{нп4|Франк Уіглсуорт Кларк|Франк Кларк|ru|Frank Wigglesworth Clarke}} вылічыў, што зямная кара трохі больш, чым на 47 % складаецца з [[кісларод]]у. Найбольш распаўсюджаныя мінералы зямной кары практычна цалкам складаюцца з аксідаў; сумарнае ўтрыманне [[хлор]]у, [[сера|серы]] і [[фтор]]у ў пародах звычайна складае менш за 1 %. Асноўнымі аксідамі з’яўляюцца SiO<sub>2</sub>, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, аксід жалеза (FeO), вокіс кальцыю (CaO), вокіс магнію (MgO), аксід калію (K<sub>2</sub>O) і аксід натрыю (Na<sub>2</sub>O). SiO<sub>2</sub> служыць галоўным чынам кіслотным асяроддзем, утварае [[сілікаты]]; прырода ўсіх асноўных вулканічных парод звязана з ім. З разлікаў, заснаваных на аналізе 1672 відаў парод, Кларк зрабіў выснову, што 99,22 % з іх утрымліваюць 11 аксідаў (табліца справа). Усе іншыя кампаненты сустракаюцца ў вельмі нязначных колькасцях. Ніжэй прыводзіцца больш падрабязная інфармацыя аб хімічным складзе Зямлі (для інертных газаў даныя прыведзены ў 10<sup>−8</sup>см³/г; для астатніх элементаў — у працэнтах)<ref name=Morgan1980/>.

{| class="toccolours" border=1 cellspacing=0 cellpadding=2 style="text-align: center; border-collapse:collapse;" width=60%
|- class="shadow"
|-
![[Хімічны элемент]]||Распаўсюджанне ў працэнтах ||Хімічны элемент||Распаўсюджанне ў працэнтах
|-
|[[Вадарод]] (H)||0,0033||[[Рутэній]] (Ru)||0,000118
|-
|[[Гелій]] (<sup>4</sup>He)||<span style="background:#B0F0F0">111</span>||[[Родый]] (Rh)||0,0000252
|-
|[[Літый]] (Li)||0,000185||[[Паладый]] (Pd)||0,000089
|-
|[[Берылій]] (Be)||0,0000045||[[Серабро]] (Ag)||0,0000044
|-
|[[Бор (хімічны элемент)|Бор]] (B)||0,00000096||[[Кадмій]] (Cd)||0,00000164
|-
|[[Вуглярод]] (С)||0,0446||[[Індый]] (In)||0,000000214
|-
|[[Азот]] (N)||0,00041||[[Волава]] (Sn)||0,000039
|-
|[[Кісларод]] (O)||30,12||[[Сурма (хімічны элемент)|Сурма]] (Sb)||0,0000035
|-
|[[Фтор]] (F)||0,00135||[[Тэлур]] (Te)||0,000149
|-
|[[Неон]] (<sup>20</sup>Ne)||<span style="background:#B0F0F0">0,50</span>||[[Ёд]] (I)||0,00000136
|-
|[[Натрый]] (Na)||0,125||[[Ксенон]] (<sup>132</sup>Xe)||<span style="background:#B0F0F0">0,0168</span>
|-
|[[Магній]] (Mg)||13,90||[[Цэзій]] (Cs)||0,00000153
|-
|[[Алюміній]] (Al)||1,41||[[Барый]] (Ba)||0,0004
|-
|[[Крэмній]] (Si)||15,12||[[Лантан]] (La)||0,0000379
|-
|[[Фосфар]] (P)||0,192||[[Цэрый]] (Ce)||0,000101
|-
|[[Сера]] (S)||2,92||[[Празеадым]] (Pr)||0,0000129
|-
|[[Хлор]] (Cl)||0,00199||[[Неадым]] (Nd)||0,000069
|-
|[[Аргон]] (<sup>36</sup>Ar)||<span style="background:#B0F0F0">2,20</span>||[[Самарый]] (Sm)||0,0000208
|-
|[[Калій]] (K)||0,0135||[[Еўропій]] (Eu)||0,0000079
|-
|[[Кальцый]] (Ca)||1,54||[[Гадаліній]] (Gd)||0,0000286
|-
|[[Скандый]] (Sc)||0,00096||[[Тэрбій]] (Tb)||0,0000054
|-
|[[Тытан (хімічны элемент)|Тытан]] (Ti)||0,082||[[Дыспрозій]] (Dy)||0,0000364
|-
|[[Ванадый]] (V)||0,0082||[[Гольмій]] (Ho)||0,000008
|-
|[[Хром]] (Cr)||0,412||[[Эрбій]] (Er)||0,0000231
|-
|[[Марганец]] (Mn)||0,075||[[Тулій]] {{s|(Tm)}}||0,0000035
|-
|[[Жалеза]] (Fe)||32,07||[[Ітэрбій]] (Yb)||0,0000229
|-
|[[Кобальт]] (Co)||0,084||[[Лютэцый]] (Lu)||0,0000386
|-
|[[Нікель]] (Ni)||1,82||[[Гафній]] (Hf)||0,000023
|-
|[[Медзь]] (Cu)||0,0031||[[Тантал]] (Ta)||0,00000233
|-
|[[Цынк]] (Zn)||0,0074||[[Вальфрам]] (W)||0,000018
|-
|[[Галій]] (Ga)||0,00031||[[Рэній]] (Re)||0,000006
|-
|[[Германій]] (Ge)||0,00076||[[Осмій]] (Os)||0,000088
|-
|[[Мыш’як]] (As)||0,00032||[[Ірыдый]] (Ir)||0,000084
|-
|[[Селен]] (Se)||0,00096||[[Плаціна (хімічны элемент)|Плаціна]] (Pt)||0,000167
|-
|[[Бром]] (Br)||0,0000106||[[Золата]] (Au)||0,0000257
|-
|[[Крыптон]] (<sup>84</sup>Kr)||<span style="background:#B0F0F0">0,0236<span/>||[[Ртуць]] (Hg)||0,00000079
|-
|[[Рубідый]] (Rb)||0,0000458||[[Талій]] (Tl)||0,000000386
|-
|[[Стронцый]] (Sr)||0,00145||[[Свінец]] (<sup>204</sup>Pb)||0,000000158
|-
|[[Ітрый]] (Y)||0,000262||[[Вісмут]] (Bi)||0,000000294
|-
|[[Цырконій]] (Zr)||0,00072||[[Торый]] (Th)||0,00000512
|-
|[[Ніобій]] (Nb)||0,00008||[[Уран (хімічны элемент)|Уран]] (U)||0,00000143
|-
|[[Малібдэн]] (Mo)||0,000235||[[Плутоній]] (Pu)||—
|}

=== Унутраная будова ===
{{Асноўны артыкул|Унутраная будова Зямлі}}
Зямля, як і іншыя [[планеты зямной групы]], мае слаістую ўнутраную будову. Яна складаецца з цвёрдых [[Сілікаты|сілікатных]] абалонак ([[Зямная кара|кары]], вельмі вязкай мантыі), і металічнага [[Ядро Зямлі|ядра]]. Знешняя частка ядра вадкая (значна менш вязкая, чым мантыя), а ўнутраная — цвёрдая.

==== Унутранае цяпло ====
Унутраная цеплыня планеты забяспечваецца спалучэннем рэшткавага цяпла, якое засталося ад [[акрэцыя|акрэцыі]] рэчыва, якая адбывалася на пачатковым этапе фарміравання Зямлі (каля 20 %)<ref name="turcotte"/> і [[Радыеактыўны распад|радыеактыўным распадам]] нестабільных [[ізатоп]]аў: {{нп4|калій-40|калію-40|ru|Калий-40}}, {{нп4|Уран-238|урану-238|en|Uranium-238}}, {{нп4|Уран-235|урану-235|ru|Уран-235}} і {{нп4|Торый-232|торыю-232|ru|Торий-232}}<ref name=sanders20031210/><ref name=berkeley>{{cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/12/10_heat.shtml|title=Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core|author=Robert Sanders|date=2003-12-10|publisher=UC Berkeley News|access-date=2013-07-14|lang=en|archive-url=https://www.webcitation.org/6I7EcoOiJ?url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/12/10_heat.shtml|archive-date=14 ліпеня 2013|url-status=live}}</ref>. У трох з пералічаных ізатопаў перыяд паўраспаду складае больш за мільярд гадоў<ref name=berkeley/>. У цэнтры планеты, тэмпература, магчыма, падымаецца да 6000&nbsp;°C (больш, чым на паверхні Сонца), а [[ціск]] можа дасягаць 360 [[Паскаль (адзінка вымярэння)|гПа]] {{nobr|(3 600 000 атм)}}<ref name=Alfe_2002/>. Частка цеплавой энергіі ядра перадаецца да зямной кары з дапамогай {{нп4|Плюм|плюмаў|ru|Мантийный плюм}}. Плюмы прыводзяць да з’яўлення гарачых пунктаў і [[Трап (геалогтя)|трапаў]]<ref name=Richards_1989>{{cite journal|author=Richards, M. A.; Duncan, R. A.; Courtillot, V. E.|title=Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails|journal=Science|year=1989|volume=246|issue=4926|pages=103–107|bibcode=1989Sci...246..103R|doi=10.1126/science.246.4926.103|pmid=17837768}}</ref>. Паколькі большая частка цяпла ад Зямлі забяспечваецца радыеактыўным распадам, то ў пачатку гісторыі Зямлі, калі запасы кароткачасовых ізатопаў яшчэ не былі вычарпаны, энергавыдзяленне нашай планеты было значна большым, чым зараз<ref name="Войткевич"/>.

Сярэднія страты цеплавой энергіі Зямлі складаюць 87 мВт·м<sup>−2</sup> альбо 4,42 × 10<sup>13</sup> Вт (глабальныя цепластраты)<ref name=jg31_3_267>{{cite journal|last1=Pollack|first1=Henry N.|last2=Hurter|first2=Suzanne J.|last3=Johnson|first3=Jeffrey R.|title=Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set|journal=Reviews of Geophysics|volume=31|issue=3|pages=267–280|date=August 1993|doi=10.1029/93RG01249|bibcode=1993RvGeo..31..267P |url=http://www.agu.org/journals/ABS/1993/93RG01249.shtml}}</ref>. Частка цеплавой энергіі ядра пераносіцца да плюмаў — гарачых мантыйных патокаў. Гэтыя плюмы могуць выклікаць з’яўленне трапаў<ref name="Richards_1989"/>, [[рыфт]]аў і {{нп4|Гарачы пункт, геалогія|гарачых пунктаў|en|Hotspot (geology)}}. Больш за ўсё энергіі губляецца Зямлёй праз [[Тэктоніка пліт|тэктанічны рух пліт]] і ўздым рэчыва мантыі на [[сярэдзінна-акіянічныя хрыбты]]. Апошнім асноўным тыпам страт цяпла з’яўляецца цепластраты скрозь літасферу, прычым большая колькасць цепластрат такім спосабам адбываецца ў акіяне, бо зямная кара там значна танчэйшая, чым пад кантынентамі<ref name="heat loss">{{cite journal|doi=10.1029/JB086iB12p11535|title=Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss|year=1981|last1=Sclater|first1=John G|last2=Parsons|first2=Barry|last3=Jaupart|first3=Claude|journal=Journal of Geophysical Research|volume=86|issue=B12 |page=11535|bibcode=1981JGR....8611535S}}</ref>.

==== Літасфера ====
[[Літасфера]] (ад {{lang-grc|λίθος}} — камень і {{lang-grc2|σφαῖρα}} — шар, сфера) — цвёрдая абалонка Зямлі. Складаецца з зямной кары і верхняй часткі мантыі. У будове літасферы вылучаюць рухомыя вобласці (складкаватыя паясы) і адносна стабільныя платформы. Блокі літасферы — літасферныя пліты — рухаюцца па адносна пластычнай [[Астэнасфера|астэнасферы]]. Вывучэнню і апісанню гэтых рухаў прысвечаны раздзел геалогіі аб тэктоніцы пліт.

Пад літасферай размяшчаецца астэнасфера, знешняя частка мантыі. Астэнасфера паводзіць сябе як перагрэтая і надзвычай вязкая вадкасць<ref>{{cite web|author=Staff|date=February 27, 2004|url=http://www.geolsoc.org.uk/template.cfm?name=lithosphere|title=Crust and Lithosphere|work=Plate Tectonics & Structural Geology|publisher=The Geological Survey|access-date=2007-03-11|archive-url=https://www.webcitation.org/617EfCddO?url=http://www.geolsoc.org.uk/index.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>, дзе адбываецца паніжэнне хуткасці сейсмічных хваль, што сведчыць аб змене пластычнасці парод<ref name=BSE_Lito>{{З|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Литосфера/|Литосфера}}</ref>.

Для абазначэння знешняй абалонкі літасферы ўжываўся цяпер устарэлы тэрмін ''сіаль'', які паходзіць ад назвы асноўных элементаў горных парод ''Si'' ({{lang-la|Silicium}} — [[крэмній]]) і ''Al'' ({{lang-la|Aluminium}} — [[алюміній]]).

==== Зямная кара ====
{{Асноўны артыкул|Зямная кара}}

Зямная кара — гэта верхняя частка цвёрдай Зямлі. Ад [[мантыя Зямлі|мантыі]] аддзелена мяжой з рэзкім павышэннем хуткасцей сейсмічных хваль — [[мяжа Махаровічыча|мяжой Махаровічыча]]. Ёсць два тыпы кары — кантынентальная і акіянічная. Таўшчыня кары вагаецца ад 6 км пад акіянам да 30-70 км на кантынентах<ref name=Tanimoto_1995/><ref name="БСЭ1" />. У кантынентальнай кары вылучаюць тры пласты: [[асадкавы чахол]], гранітны і базальтавы. Акіянічная кара складзена пераважна пародамі [[Базальт|асноўнага складу]], плюс асадкавы чахол. Зямная кара падзелена на розныя па велічыні літасферныя пліты, якія рухаюцца адносна адна адной. Кінематыку гэтых рухаў апісвае [[тэктоніка пліт]].

Зямная кара пад акіянамі і кантынентамі істотна адрозніваецца.

Зямная кара пад кантынентамі звычайна мае таўшчыню 35-45 км, у гарыстых мясцовасцях магутнасць кары можа даходзіць да 70 км<ref name="БСЭ1">{{З|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Земная%20кора/|Земная кора}}</ref>. З глыбінёй у складзе зямной кары павялічваецца ўтрыманне аксідаў магнію і жалеза, памяншаецца ўтрыманне аксіду крэмнію, прычым гэтая тэндэнцыя ў большай ступені мае месца пры пераходзе да верхняй мантыі (субстрату)<ref name="БСЭ1" />.

Верхняя частка кантынентальнай зямной кары ўяўляе сабой перарывісты пласт, які складаецца з асадкавых і вулканічных горных парод. Пласты могуць быць змятыя ў зморшчыны, зрушаныя па разрыву<ref name="БСЭ1" />. На шчытах асадкавая абалонка адсутнічае. Ніжэй размешчаны гранітны пласт, які складаецца з гнейсаў і [[граніт]]аў (хуткасць падоўжных хваль у гэтым пласце — да 6,4 км/с)<ref name="БСЭ1" />. Яшчэ ніжэй знаходзіцца базальтавы пласт (6,4-7,6 км/с), складзены метамарфічнымі горнымі пародамі, [[базальт]]амі і [[габра]]. Паміж гэтымі двума пластамі праходзіць умоўная мяжа, званая паверхняй Конрада. Хуткасць падоўжных сейсмічных хваль пры праходжанні праз гэту паверхню скачкападобна павялічваецца з 6 да 6,5 км/с<ref name=autogenerated3>{{з|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Конрада%20поверхность/|Конрада поверхность}}</ref>.

Кара пад акіянамі мае таўшчыню 5-10 км. Яна падзяляецца на некалькі пластоў. Спачатку размешчаны верхні пласт, які складаецца з донных асадкаў, таўшчынёй менш за кіламетр<ref name="БСЭ1" />. Ніжэй ляжыць другі пласт, складзены галоўным чынам з [[серпенцін]]у, [[базальт]]у і, імаверна, з праслойкі асадкаў<ref name="БСЭ1" />. Хуткасць падоўжных сейсмічных хваль у дадзеным пласце даходзіць да 4-6 км/с, а яго таўшчыня 1-2,5 км<ref name="БСЭ1" />. Ніжні, «акіянічны» пласт складзены габра. Гэты пласт мае таўшчыню ў сярэднім каля 5 км і хуткасць праходжання сейсмічных хваль 6,4-7 км/с<ref name="БСЭ1" />.

{| class="wikitable" style="margin:4px; margin-right:0; width:100%; text-align:center;"
|+ Агульная структура планеты Зямля<ref name=pnas76_9_4192/>
|-
! rowspan="8" style="font-size:smaller; text-align:center; padding:0;"|[[Файл:Earth-crust-cutaway-be.svg|300px|center]]<br />
!Глыбіня, <span style="font-size: smaller;">км</span>
!style="vertical-align: bottom;"|Слой
!Шчыльнасць, <span style="font-size: smaller;">г/см³</span><ref name=robertson2001/>
|-
|style="text-align: center;"|0—60
|[[Літасфера]] (вар’іруецца ад 5 да 200 км)
|style="text-align: center;"| —
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"|0—35
|[[Зямная кара|Кара]] (вар’іруецца ад 5 да 70 км)
|style="text-align: center;"| 2,2—2,9
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"|35—60
|Самая верхняя частка мантыі
|style="text-align: center;"| 3,4—4,4
|-
|style="text-align: center;"|35—2890
|[[Мантыя Зямлі|Мантыя]]
|style="text-align: center;"| 3,4—5,6
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"|100—700
|[[Астэнасфера]]
|style="text-align: center;"| —
|-
|style="text-align: center;"|2890—5100
|[[Ядро Зямлі|Знешняе ядро]]
|style="text-align: center;"| 9,9—12,2
|-
|style="text-align: center;"|5100—6378
|[[Ядро Зямлі|Унутранае ядро]]
|style="text-align: center;"| 12,8—13,1
|}

==== Мантыя Зямлі ====
{{Асноўны артыкул|Мантыя Зямлі}}

Мантыя — гэта [[Сілікаты|сілікатная]] абалонка Зямлі, размешчаная паміж зямной карой і ядром Зямлі<ref name = "БСЭ2">{{з|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Мантия%20Земли/|Мантия Земли}}</ref>.

Мантыя складае 67 % масы Зямлі і каля 83 % яе аб’ёму (без уліку атмасферы). Яна распасціраецца ад мяжы з зямной карой (на глыбіні 5-70 кіламетраў) да мяжы з ядром на глыбіні каля 2900 км<ref name = "БСЭ2" />. Ад зямной кары аддзелена [[Паверхня Махаровічыча|паверхняй Махаровічыча]], дзе хуткасць сейсмічных хваль пры пераходзе з кары ў мантыю хутка павялічваецца з 6,7-7,6 да 7,9-8,2 км/с. Мантыя займае велізарны дыяпазон глыбінь, і з павелічэннем ціску ў рэчыве адбываюцца фазавыя пераходы, пры якіх мінералы набываюць усё больш шчыльную структуру. Мантыя Зямлі падзяляецца на верхнюю мантыю і ніжнюю мантыю. Верхні слой, у сваю чаргу, падзяляецца на субстрат, [[пласт Гутэнберга]] і [[пласт Галіцына]] (сярэдняя мантыя)<ref name = "БСЭ2" />.

Згодна з сучаснымі навуковымі ўяўленнямі, склад зямной мантыі лічыцца падобным да складу каменных метэарытаў, у прыватнасці хандрытаў. У склад мантыі пераважна ўваходзяць хімічныя элементы, якія знаходзіліся ў цвёрдым стане або ў цвёрдых хімічных злучэннях падчас фарміравання Зямлі: [[крэмній]], [[жалеза]], [[кісларод]], [[магній]] і інш. Гэтыя элементы ўтвараюць з дыяксідам крэмнію сілікаты. У верхняй мантыі (субстраце), хутчэй за ўсё, больш фарстэрыту MgSiO<sub>4</sub>, глыбей некалькі павялічваецца ўтрыманне фаяліту Fe<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>. У ніжняй мантыі пад уздзеяннем вельмі высокага [[ціск]]у гэтыя мінералы расклаліся на аксіды (SiO<sub>2</sub>, MgO, FeO)<ref name = "БСЭ" />.

[[Агрэгатны стан]] мантыі абумоўліваецца ўздзеяннем тэмператур і звышвысокага ціску. З-за ціску рэчыва амаль усёй мантыі знаходзіцца ў цвёрдым [[Крышталічныя целы|крышталічным]] стане, нягледзячы на высокую тэмпературу. Выключэнне складае толькі [[астэнасфера]], дзе дзеянне ціску аказваецца слабейшым, чым тэмпературы, блізкія да пункта плаўлення рэчыва. З-за гэтага эфекту, відаць, рэчыва тут знаходзіцца альбо ў [[Аморфныя целы|аморфным стане]], альбо ў паўрасплаўленым<ref name = "БСЭ" />.

==== Ядро Зямлі ====
{{Асноўны артыкул|Ядро Зямлі}}

Ядро — цэнтральная, найбольш глыбокая частка Зямлі, {{нп4|Геасфера|геасфера|ru|Геосфера}}, якая знаходзіцца пад мантыяй і, як мяркуецца, складаецца з жалеза-нікелевага сплаву з прымешкай іншых сідэрафільных элементаў. Глыбіня залягання — 2900 км. Сярэдні радыус сферы — 3485 км. Падзяляецца на цвёрдае ўнутранае ядро радыусам каля 1300 км і вадкае знешняе ядро радыусам каля 2200 км, паміж якімі часам вылучаюць пераходную зону. Тэмпература ў цэнтры ядра Зямлі дасягае 6000 °С<ref name=esrf>{{cite web|url=http://www.esrf.eu/news/general/Earth-Center-Hotter/Earth-Centre-Hotter|title=The Earth’s Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought|date=2013-04-26|publisher=European Synchrotron Radiation Facility|access-date=2013-06-12|archive-url=https://www.webcitation.org/6HKckNXMF?url=http://www.esrf.eu/news/general/Earth-Center-Hotter/Earth-Centre-Hotter|archive-date=12 чэрвеня 2013|url-status=live}}</ref>, шчыльнасць каля 12,5 т/м³, ціск да 360 гПа {{nobr|(3 550 000 атмасфер)}}<ref name=Alfe_2002>{{cite journal|author=Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J; Price, G. D.|title=The ''ab initio'' simulation of the Earth's core|journal=Philosophical Transaction of the Royal Society of London|year=2002|volume=360|issue=1795|pages=1227–1244|url=http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf|access-date=28 верасня 2014|archive-date=30 верасня 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090930142841/http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name=esrf/>. Маса ядра — 1,9354{{e|24}} кг.

=== Тэктанічныя платформы ===
{{main|Тэктоніка пліт}}

{| class="standard" align="right"
|+Найбольшыя тэктанічныя пліты<span style="font-weight: normal;"><ref>{{cite web|author=Brown, W. K.; Wohletz, K. H.|year=2005|url=http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/SFT-Tectonics.htm|title=SFT and the Earth's Tectonic Plates|publisher=Los Alamos National Laboratory|access-date=02.03.2007|archive-url=https://www.webcitation.org/617EeTSRU?url=http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/SFT-Tectonics.htm|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref></span>
!Назва пліты
!Плошча<br /><span style="font-size: smaller;">10<sup>6</sup> км²</span>
!Зона пакрыцця
|-
| [[Афрыканская пліта]] ||style="text-align: center;"| 61,3 ||style="text-align: center;"| [[Афрыка]]
|-
| [[Антарктычная пліта]] ||style="text-align: center;"| 60,9 ||style="text-align: center;"| [[Антарктыка]]
|-
| [[Аўстралійская пліта]] ||style="text-align: center;"| 47,2 ||style="text-align: center;"| [[Аўстралія]]
|-
| [[Еўразійская пліта]] ||style="text-align: center;"| 67,8 ||style="text-align: center;"| [[Азія]] і [[Еўропа]]
|-
| [[Паўночна-Амерыканская пліта]] ||style="text-align: center;"| 75,9 ||style="text-align: center;"| [[Паўночная Амерыка]]<br /> і паўночна-ўсходняя [[Сібір]]
|-
| [[Паўднёва-Амерыканская пліта]] ||style="text-align: center;"| 43,6 ||style="text-align: center;"| [[Паўднёвая Амерыка]]
|-
| [[Ціхаакіянская пліта]] ||style="text-align: center;"| 103,3 ||style="text-align: center;"| [[Ціхі акіян]]
|}

Паводле тэорыі тэктанічных пліт, зямная кара складаецца з адносна цэласных блокаў — [[літасферная пліта|літасферных пліт]], якія знаходзяцца ў пастаянным руху адна адносна адной. Пліты ўяўляюць сабой жорсткія сегменты, якія рухаюцца адносна адзін аднаго. Існуе тры тыпы іх узаемнага перамяшчэння: канвергенцыя (сыходжанне), дывергенцыя (разыходжанне) і зрухавыя перамяшчэнні па {{нп4|трансформны разлом|трансформных разломах|ru|Transform fault}}. На разломах паміж тэктанічнымі плітамі могуць адбывацца [[землетрасенне|землетрасенні]], [[Вулканізм|вулканічная актыўнасць]], гораўтварэнні, утварэнні акіянскіх упадзін<ref>{{cite web|author=Kious, W. J.; Tilling, R. I.|date=May 5, 1999|url=http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/understanding.html|title=Understanding plate motions|publisher=USGS|access-date=02.03.2007|archive-url=https://www.webcitation.org/617EfflQK?url=http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/understanding.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

Спіс найбуйнейшых тэктанічных пліт з памерамі прыведзены ў табліцы справа. Сярод пліт меншых памераў варта адзначыць Індастанскую, Арабскую, Карыбскую пліты, пліту Наска і пліту Скоція. Аўстралійская пліта фактычна злілася з Індастанскай паміж 50 і 55 млн гадоў назад. Хутчэй за ўсё рухаюцца акіянскія пліты; так, [[пліта Какос]] рухаецца з хуткасцю 75 мм у год<ref>{{cite web
 |author      = Meschede, M.; Udo Barckhausen, U.
 |date        = November 20, 2000
 |url         = http://www-odp.tamu.edu/publications/170_SR/chap_07/chap_07.htm
 |title       = Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center
 |work        = Proceedings of the Ocean Drilling Program
 |publisher   = Texas A&M University
 |access-date  = 2007-04-02
,2
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617EgK2LY?url=http://www-odp.tamu.edu/publications/170_SR/chap_07/chap_07.htm
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref>, а Ціхаакіянская пліта — з хуткасцю 52-69 мм у год. Самая нізкая хуткасць у Еўразійскай пліты — 21 мм у год<ref>{{cite web
 |author      = Staff
 |url         = http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html
 |title       = GPS Time Series
 |publisher   = NASA JPL
 |access-date  = 2007-04-02
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617Egjmvj?url=http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref>.

=== Геаграфічная абалонка ===
{{Асноўны артыкул|Геаграфічная абалонка}}

[[Файл:AYool topography 15min.png|thumb|Размеркаванне вышынь і глыбінь па паверхні Зямлі. Даныя Геафізічнага інфармацыйнага цэнтра [[ЗША]]<ref>{{cite web|url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/topo/|title=Topographic Data and Images|publisher=NOAA National Geophysical Data Center|lang=en|access-date=2013-02-07|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKsdodfb?url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/topo/|archive-date=10 лютага 2013|url-status=live}}</ref>]]

Прыпаверхневыя часткі планеты (верхняя частка [[літасфера|літасферы]], [[гідрасфера]], ніжнія слаі [[атмасфера|атмасферы]]) у цэлым называюцца геаграфічнай абалонкай і вывучаюцца [[геаграфія]]й.

Рэльеф Зямлі вельмі разнастайны. Каля 70,8 %<ref name=Pidwirny_2006_7/> паверхні планеты пакрыта вадой (у тым ліку [[Шэльф|кантынентальнага шэльфа]]). Падводная паверхню гарыстая, уключае сістэму сярэдзінна-акіянічных хрыбтоў, а таксама падводныя вулканы<ref name="ngdc2006" />, [[жолаб|акіянічныя жолабы]], падводныя каньёны, акіянічныя плато і [[абісальная раўніна|абісальныя раўніны]]. Астатнія 29,2 %, непакрытыя вадой, уключаюць [[Гара|горы]], [[Пустыня|пустыні]], [[раўніна|раўніны]], [[Пласкагор’е|пласкагор’і]] і інш.

На працягу геалагічных перыядаў паверхня планеты пастаянна змяняецца з-за тэктанічных працэсаў і [[Эрозія (геалогія)|эрозіі]]. Рэльеф зямной паверхні фарміруецца пад уздзеяннем [[выветрыванне|выветрывання]], якое выклікаецца [[Ападкі|атмасфернымі ападкамі]], ваганнямі тэмператур, хімічнымі ўздзеяннямі. Змяняюць зямную паверхню і [[ледавік]]і, берагавая эрозія, утварэнне [[Каралавыя рыфы|каралавых рыфаў]], [[Імпактная падзея|сутыкненні]] з буйнымі [[метэарыт]]амі<ref>{{cite web|last=Kring|first=David A.|url=http://www.lpi.usra.edu/science/kring/epo_web/impact_cratering/intro/index.html|title=Terrestrial Impact Cratering and Its Environmental Effects|publisher=Lunar and Planetary Laboratory|access-date=2007-03-22|archive-url=https://www.webcitation.org/6DnLVocq1?url=http://www.lpi.usra.edu/science/kring/epo_web/impact_cratering/intro/index.html|archive-date=19 студзеня 2013|url-status=live}}</ref>.

Пры перамяшчэнні кантынентальных пліт па планеце акіянічнае дно апускаецца пад іх край. У той жа час рэчыва мантыі, што падымаецца з глыбінь, стварае дывергентную мяжу на сярэдзінна-акіянічных хрыбтах. Сумесна гэтыя два працэсы прыводзяць да пастаяннага абнаўлення матэрыялу акіянічнай пліты. Узрост большай часткі акіянскага дна меншы за 100 млн гадоў. Найстаражытнейшая акіянічная кара размешчана ў заходняй частцы [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]], а яе ўзрост складае прыкладна 200 млн гадоў. Для параўнання, узрост найстарэйшых выкапняў, знойдзеных на сушы, дасягае каля 3 млрд гадоў<ref>{{cite web|last=Duennebier|first=Fred|date=August 12, 1999|url=http://www.soest.hawaii.edu/GG/ASK/plate-tectonics2.html|title=Pacific Plate Motion|publisher=University of Hawaii|access-date=2007-03-14|archive-url=https://www.webcitation.org/617EhrMeG?url=http://www.soest.hawaii.edu/GG/ASK/plate-tectonics2.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|author=Mueller, R.D.; Roest, W.R.; Royer, J.-Y.; Gahagan, L.M.; Sclater, J.G.|date=March 7, 2007|url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/fliers/96mgg04.html|title=Age of the Ocean Floor Poster|publisher=NOAA|access-date=2007-03-14|archive-url=https://www.webcitation.org/617EiKJ5C?url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/fliers/96mgg04.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

Кантынентальныя пліты складаюцца з матэрыялу з нізкай шчыльнасцю, такога як вулканічныя граніт і андэзіт. Менш распаўсюджаны базальт — шчыльная вулканічная парода, якая з’яўляецца асноўным складнікам акіянічнага дна<ref>{{cite web|author=Staff|url=http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html|title=Layers of the Earth|publisher=Volcano World|access-date=11.03.2007|archive-url=https://www.webcitation.org/6DnLWg22n?url=http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html|archive-date=19 студзеня 2013|url-status=dead}}</ref>. Прыкладна 75 % паверхні мацерыкоў пакрыта [[Асадкавыя горныя пароды|асадкавымі пародамі]], хоць гэтыя пароды складаюць прыкладна 5 % зямной кары<ref>{{cite web|last=Jessey|first=David|url=http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html|title=Weathering and Sedimentary Rocks|publisher=Cal Poly Pomona|access-date=2007-03-20|archive-url=https://www.webcitation.org/617EirdT2?url=http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>. Трэцімі па распаўсюджанасці на Зямлі пародамі з’яўляюцца [[метамарфічныя горныя пароды]], якія ўтварыліся ў выніку змены (метамарфізму) асадкавых або магматычных горных парод пад дзеяннем высокага ціску, высокай тэмпературы ці таго і другога адначасова. Самыя распаўсюджаныя [[сілікаты]] на паверхні Зямлі — гэта [[кварц]], {{нп4|Палявыя шпаты|палявы шпат|ru|Полевые шпаты}}, [[амфіболы|амфібол]], [[слюды|слюда]], {{нп4|Піраксены|піраксен|uk|Піроксени}} і [[алівін]]<ref>{{cite web|url=http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm|title=Minerals|publisher=Museum of Natural History, Oregon|access-date=2007-03-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20070703170251/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm|archive-date=3 ліпеня 2007}}</ref>; {{нп4|карбанаты|карбанаты|ru|Карбонаты}} — [[кальцыт]] (у [[вапняк]]у), [[араганіт]] і [[даламіт]]<ref>{{cite web
 |last        = Cox
 |first       = Ronadh
 |year        = 2003
 |url         = http://madmonster.williams.edu/geos.302/L.08.html
 |title       = Carbonate sediments
 |publisher   = Williams College
 |access-date  = 2007-04-21
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20090405173359/http://madmonster.williams.edu/geos.302/L.08.html
 |archive-date = 5 красавіка 2009
 |url-status=dead
}}</ref>.

[[Педасфера]] — самы верхні пласт літасферы — уключае [[глеба|глебу]]. Яна знаходзіцца на мяжы паміж [[літасфера]]й, [[атмасфера]]й, [[гідрасфера]]й. На сёння агульная плошча акультураных зямель складае 13,31 % паверхні сушы, з якіх толькі 4,71 % пастаянна занятыя сельскагаспадарчымі культурамі<ref name=CIA/>. Прыкладна 40 % зямной сушы сёння выкарыстоўваецца для ворных угоддзяў і пашы, гэта прыкладна 1,3{{e|7}} ворных зямель і 3,4{{e|7}} км² пашы<ref>{{cite book
 | author=FAO Staff
 | year=1995
 | title=FAO Production Yearbook 1994
 | edition=Volume 48
 | publisher=Food and Agriculture Organization of the United Nations
 | location=Rome, Italy
 | isbn=92-5-003844-5}}</ref>.

=== Гідрасфера ===
{{Асноўны артыкул|Гідрасфера}}

[[Файл:Sunrise Over the South Pacific Ocean.jpg|thumb|right|Усход Сонца над Ціхім акіянам ([[5 мая]] [[2013]] г.)]]

[[Гідрасфера]] (ад {{lang-grc|Yδωρ}} — вада і {{lang-el2|σφαῖρα}} — шар) — сукупнасць усіх водных запасаў Зямлі.

Наяўнасць вадкай вады на паверхні Зямлі з’яўляецца ўнікальнай уласцівасцю, якая адрознівае нашу планету ад іншых аб’ектаў Сонечнай сістэмы. Большая частка вады засяроджаная ў акіянах і морах, значна менш — у [[Рака|рачных]] сетках, [[возера|азёрах]], [[балота]]х і падземных водах. Таксама вялікія запасы вады маюцца ў атмасферы, у выглядзе аблокаў і вадзянога пару.

Частка вады знаходзіцца ў цвёрдым стане ў выглядзе [[ледавік]]оў, [[снег|снежнага покрыва]] і ў [[вечная мерзлата|вечнай мерзлаце]], складаючы [[крыясфера|крыясферу]].

Агульная маса вады ў Сусветным акіяне прыкладна складае 1,35{{e|18}} тон, або каля {{Дроб|1|4400}} ад агульнай масы Зямлі. Акіяны пакрываюць плошчу каля 3,618{{e|8}} км² з сярэдняй глыбінёй 3682 м, што дазваляе вылічыць агульны аб’ём вады ў іх: 1,332{{e|9}} км³<ref name=ocean23_2_112/>. Калі ўсю гэту ваду раўнамерна размеркаваць па паверхні, то атрымаўся б слой таўшчынёй больш за 2,7 км{{efn|name=surface|Зыходзячы з таго, што плошча ўсёй паверхні Зямлі — 5,1×10<sup>8</sup> км².}}. З усёй вады, якая ёсць на Зямлі, толькі 2,5 % прыпадае на [[Прэсная вада|прэсную]], астатняя — салёная. Большая частка прэснай вады, каля 68,7 %, у цяперашні час знаходзіцца ў ледавіках<ref name=shiklomanov_et_al_1999/>. Вадкая вада з’явілася на Зямлі, імаверна, каля чатырох мільярдаў гадоў таму<ref name=Mullen_2002/>.

Сярэдняя салёнасць зямных акіянаў — каля 35 грам солі на кілаграм марской вады (35 ‰)<ref name=kennish2001/>. Значная частка гэтай солі была вызвалена пры вулканічных вывяржэннях або вымыта з астуджаных вывергнутых горных парод, што ўтварылі дно акіяна<ref name=Mullen_2002/>.

У акіянах утрымліваюцца раствораныя газы атмасферы, неабходныя для выжывання шматлікіх водных форм жыцця<ref name=natsci_oxy4/>. Марская вада мае значны ўплыў на [[клімат]] у свеце, [[лета]]м робячы яго халаднейшым, а [[зіма|зімой]] — цяплейшым<ref name=michon2006/>. Ваганні тэмператур вады ў акіянах могуць прывесці да значных змен клімату, напрыклад, [[Эль-Ніньё]]<ref name=sample2005/>.

=== Атмасфера Зямлі ===
{{Асноўны артыкул|Атмасфера Зямлі}}

[[Файл:ISS-34 Stratocumulus clouds.jpg|thumb|right|Від на [[Ціхі акіян]] з космасу]]
[[Файл:MODIS Map.jpg|thumb|right|Від зямных аблокаў з космасу]]

Атмасфера (ад {{lang-grc|ἀτμός}} — пар і {{lang-grc2|σφαῖρα}} — шар) — газавая абалонка вакол Зямлі; складаецца з [[азот]]у і [[кісларод]]у, са следавымі колькасцямі вадзянога пару, [[Дыяксід вугляроду|дыяксіду вугляроду]] і іншых газаў. З моманту свайго ўтварэння яна значна змянілася пад уплывам [[Біясфера|біясферы]]. З’яўленне аксігеннага [[фотасінтэз]]у 2,4-2,5 млрд гадоў назад спрыяла развіццю аэробных арганізмаў, а таксама насычэнню атмасферы кіслародам і ўтварэнню [[азонавы слой|азонавага слоя]], які ахоўвае ўсё жывое ад шкодных ультрафіялетавых прамянёў<ref name=Anabar2007>{{артыкул|аўтар =  Ariel D. Anbar, Yun Duan1, Timothy W. Lyons, Gail L. Arnold, Brian Kendall, Robert A. Creaser, Alan J. Kaufman, Gwyneth W. Gordon, Clinton Scott, Jessica Garvin и Roger Buick|загаловак = A Whiff of Oxygen Before the Great Oxidation Event?|мова  = en|выданне= Science|год = 2007|том = 317|нумар= 5846|старонкі = 1903-1906|doi = 10.1126/science.1140325}}{{v|2012|01|10}}</ref>. Атмасфера вызначае [[надвор'е]] на паверхні Зямлі, абараняе планету ад [[касмічныя прамяні|касмічных прамянёў]], і часткова — ад метэарытных бамбардзіровак<ref name="atmosphere"/>. Яна таксама рэгулюе асноўныя клімататворчыя працэсы: [[кругаварот вады ў прыродзе]], цыркуляцыю паветраных мас, [[Канвекцыя|пераносы цяпла]]<ref name="БСЭ"/>. Малекулы атмасферных газаў могуць захопліваць цеплавую энергію, замінаючы ёй сысці ў адкрыты космас, тым самым павялічваючы тэмпературу планеты. Гэта з’ява вядома як [[парніковы эфект]]. Асноўнымі парніковымі газамі лічацца вадзяная пара, [[вуглякіслы газ]], [[метан]] і [[азон]]. Без гэтага эфекту цеплаізаляцыі сярэдняя паверхневая тэмпература Зямлі складала б ад −18 да −23&nbsp;°C (пры тым, што ў рэчаіснасці яна роўная 14,8&nbsp;°C), і жыццё хутчэй за ўсё не існавала б<ref name=Pidwirny_2006_7/>.

Праз атмасферу да зямной паверхні паступае [[электрамагнітнае выпраменьванне]] Сонца — галоўная крыніца энергіі хімічных, фізічных і біялагічных працэсаў у геаграфічнай абалонцы Зямлі<ref name="БСЭ"/>.

Атмасфера Зямлі падзяляецца на слаі, якія адрозніваюцца паміж сабой тэмпературай, шчыльнасцю, хімічным саставам і г. д. Агульная маса газаў, якія складаюць зямную атмасферу — прыкладна 5,15{{e|18}} кг. На ўзроўні мора атмасфера аказвае на паверхню Зямлі [[ціск]], роўны 1 [[Атмасфера (адзінка вымярэння)|атм]] (101,325 кПа)<ref name=earthfact/>. Сярэдняя шчыльнасць паветра каля паверхні — 1,22 г/л, прычым яна хутка памяншаецца з ростам вышыні: так, на вышыні 10 км над узроўнем мора яна складае 0,41 г/л, а на вышыні 100 км — 10<sup>−7</sup> г/л<ref name="БСЭ">{{З|БСЭ|http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/161924}}</ref>.

У ніжняй частцы атмасферы змяшчаецца каля 80 % агульнай яе масы і 99 % усяе вадзяной пары (1,3-1,5{{e|13}} т), гэты слой называецца [[трапасфера]]й<ref>McGraw-Hill Concise Encyclopedia of Science & Technology. (1984). Troposhere. «It contains about four-fifths of the mass of the whole atmosphere.»</ref>. Яго таўшчыня неаднолькавая і залежыць ад тыпу клімату і сезонных фактараў: так, у палярных рэгіёнах яна складае каля 8-10 км, ва ўмераным поясе да 10-12 км, а ў трапічных або экватарыяльных даходзіць да 16-18 км [136]<ref name="АЕС">Земля // Астрономічний енциклопедичний словник / За загальною редакцією І. А. Климишина та А. О. Корсунь. — Львів, 2003. — С. 168. — ISBN 966-613-263-X. (укр.)</ref>. У гэтым слоі атмасферы тэмпература апускаецца ў сярэднім на 6&nbsp;°C на кожны кіламетр пры руху ў вышыню<ref name="БСЭ"/>. Вышэй размяшчаецца пераходны слой — [[трапапаўза]], які аддзяляе трапасферу ад [[стратасфера|стратасферы]]. Тэмпература тут знаходзіцца ў межах 190—220 K.

Стратасфера — слой атмасферы, які знаходзіцца на вышыні ад 10-12 да 55 км (у залежнасці ад умоў надвор’я і часу года). На яго прыходзіцца не больш за 20 % усёй масы атмасферы. Для гэтага слоя характэрна паніжэнне тэмпературы да вышыні ~25 км, з наступным павышэннем на мяжы з [[мезасфера]]й амаль да 0 °С<ref>Seinfeld, J. H., and S. N. Pandis, (2006), Atmospheric Chemistry and Physics: From Air Pollution to Climate Change 2nd ed, Wiley, New Jersey</ref>. Гэтая мяжа называецца [[стратапаўза]]й і знаходзіцца на вышыні 47-52 км<ref>{{cite web|url=http://goldbook.iupac.org/M03855.html|title=Mesosphere|publisher=IUPAC|lang=en|access-date=2013-02-20|archive-url=https://www.webcitation.org/6EhgPdupa?url=http://goldbook.iupac.org/M03855.html|archive-date=25 лютага 2013|url-status=live}}</ref>. У стратасферы адзначаецца найбольшая канцэнтрацыя [[азон]]у ў атмасферы, які засцерагае ўсе жывыя арганізмы на Зямлі ад шкоднага [[Ультрафіялетавае выпраменьванне|ультрафіялетавага выпраменьвання]] Сонца. Інтэнсіўнае паглынанне сонечнага выпраменьвання [[азонавы слой|азонавым слоем]] выклікае хуткі рост тэмпературы ў гэтай частцы атмасферы<ref name="БСЭ"/>.

Мезасфера размешчана на вышыні ад 50 да 80 км над паверхняй Зямлі, паміж стратасферай і [[тэрмасфера]]й. Яна аддзелена ад гэтых слаёў {{нп4|мезапаўза|мезапаўзай|ru|Мезопауза}} (80-90 км)<ref>{{cite web| url = http://www.atoptics.co.uk/highsky/hmeso.htm| title = Mesosphere & Mesopause| author = Les Cowley| publisher = Atmospheric Optics| access-date = 2012-12-31| lang = en| archive-url = https://www.webcitation.org/6DRbDOkR3?url=http://www.atoptics.co.uk/highsky/hmeso.htm| archive-date = 5 студзеня 2013| url-status = live}}</ref>. Гэта самае халоднае месца на Зямлі, тэмпература тут апускаецца да −100&nbsp;°C<ref name="archiv">{{cite web |url=http://www.ace.mmu.ac.uk/eae/atmosphere/older/mesosphere.html |title=Mesosphere |publisher=Atmosphere, Climate & Environment Information ProgGFKDamme |access-date=2011-11-14 |lang=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20100701030705/http://www.ace.mmu.ac.uk/eae/atmosphere/older/mesosphere.html |archive-date=1 ліпеня 2010 }}</ref>. Пры такой тэмпературы вада, якая змяшчаецца ў паветры, хутка замярзае, часам утвараючы {{нп4|серабрыстыя аблокі|серабрыстыя аблокі|en|Noctilucent cloud}}<ref name="archiv"/>. Іх можна назіраць адразу пасля заходу Сонца, але найлепшая бачнасць ствараецца, калі яно знаходзіцца ад 4 да 16° ніжэй гарызонту<ref name="archiv"/>. У мезасферы згарае большая частка [[метэарыт]]аў, якія пранікаюць у зямную атмасферу. З паверхні Зямлі яны назіраюцца як падаючыя зоркі<ref name="archiv"/>. На вышыні 100 км над узроўнем мора знаходзіцца ўмоўная мяжа паміж зямной атмасферай і космасам — {{нп4|Лінія Кармана|лінія Кармана|ru|Линия Кармана}}<ref name="МАФ">{{cite web| url = http://www.fai.org/icare-records/100km-altitude-boundary-for-astronautics| title = Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics| author = Sanz Fernández de Córdoba| publisher = Официальный сайт Международной авиационной федерации| access-date = 2012-06-26| lang = en| archive-url = https://www.webcitation.org/618QHms8h?url=http://www.fai.org/astronautics/100km.asp| archive-date = 22 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>.

У [[тэрмасфера|тэрмасферы]] тэмпература хутка падымаецца да 1000 К, гэта звязана з паглынаннем у ёй караткахвалевага сонечнага выпраменьвання. Гэта самы працяглы слой атмасферы (80-1000 км). На вышыні каля 800 км рост тэмпературы спыняецца, бо паветра тут вельмі разрэджанае і слаба паглынае [[сонечная радыяцыя|сонечную радыяцыю]]<ref name="БСЭ"/>.

[[Іанасфера]] ўключае ў сябе два апошнія слоі. Тут адбываецца [[іанізацыя]] малекул пад дзеяннем [[сонечны вецер|сонечнага ветру]] і ўзнікаюць палярныя ззянні<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1369043/ionosphere-and-magnetosphere|title=Ionosphere and magnetosphere — Encyclopedia Britannica|access-date=2013-03-27|archive-url=https://www.webcitation.org/6FQrxcCbA?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1369043/ionosphere-and-magnetosphere|archive-date=27 сакавіка 2013|url-status=live}}</ref>.

[[Экзасфера]] — знешняя і вельмі разрэджаная частка зямной атмасферы. У гэтым слоі часціцы могуць пераадольваць [[Другая касмічная хуткасць|другую касмічную хуткасць]] Зямлі і знікаць у [[Касмічная прастора|касмічную прастору]]. Гэта выклікае павольны, але ўстойлівы працэс, так званую дысіпацыю (рассейванне) атмасферы. У космас вырываюцца ў асноўным часціцы лёгкіх газаў: [[вадарод]]у і [[гелій|гелію]]<ref name="aes">Екзосфера // Астрономічний енциклопедичний словник / За загальною редакцією І. А. Климишина та А. О. Корсунь. — Львів, 2003. — С. 148. — ISBN 966-613-263-X. (укр.)</ref>. Малекулы вадароду, якія маюць самую нізкую малекулярную масу, могуць лягчэй дасягаць другой касмічнай хуткасці і сыходзіць у касмічную прастору больш хуткімі тэмпамі, чым іншыя газы<ref name=jas31_4_1118/>. Лічыцца, што страта аднаўляльнікаў, напрыклад вадароду, была неабходнай умовай для магчымасці ўстойлівага назапашвання кіслароду ў атмасферы<ref name=sci293_5531_839/>. Такім чынам, уласцівасць вадароду пакідаць атмасферу Зямлі, магчыма, паўплывала на развіццё жыцця на планеце<ref name=abedon1997/>. У цяперашні час вялікая частка вадароду, якая трапляе ў атмасферу, пераўтвараецца ў ваду, не пакідаючы Зямлю, а страта вадароду адбываецца ў асноўным ад разбурэння [[метан]]у ў верхніх слаях атмасферы<ref name=arwps4_265/>.

==== Хімічны састаў атмасферы ====
Каля паверхні Зямлі асушанае паветра змяшчае каля 78,08 % [[азот]]у (па аб’ёме), 20,95 % [[кісларод]]у, 0,93 % [[аргон]]у і каля 0,03 % вуглякіслага газу. Аб’ёмная канцэнтрацыя кампанентаў залежыць ад вільготнасці паветра — утрымання ў ім вадзяной пары, якое вагаецца ад 0,1 да 1,5 % у залежнасці ад клімату, часу года, мясцовасці. Напрыклад, пры 20&nbsp;°C і адноснай вільготнасці 60 % (сярэдняя вільготнасць пакаёвага паветра летам) канцэнтрацыя кіслароду ў паветры складае 20,64 %. На долю астатніх кампанентаў прыходзіцца не больш за 0,1 %: гэта [[вадарод]], [[метан]], [[Монааксід вугляроду|аксід вугляроду]], аксіды серы і аксіды азоту і іншыя [[інертныя газы]], акрамя аргону<ref name="Gribbin">Gribbin, John Science. A History (1543—2001). — L.: Penguin Books, 2003. — 648 с. — ISBN 978-0-140-29741-6.</ref>. Таксама ў паветры заўсёды прысутнічаюць цвёрдыя часціцы (пыл — гэта часціцы арганічных матэрыялаў, попел, [[сажа]], [[пылок]] раслін і інш., пры нізкіх тэмпературах — крышталі лёду) і кроплі вады ([[воблакі]], [[туман]]) — [[аэразолі]]. Канцэнтрацыя цвёрдых часціц пылу памяншаецца з вышынёй. У залежнасці ад пары года, клімату і мясцовасці канцэнтрацыя часціц аэразоляў у складзе атмасферы змяняецца. Вышэй за 200 км асноўны кампанент атмасферы — азот. На вышыні звыш 600 км пераважае [[гелій]], а ад 2000 км — [[вадарод]] («вадародная карона»)<ref name="БСЭ"/>.

==== Надвор’е і клімат ====
Зямная атмасфера не мае вызначаных меж, яна паступова становіцца ўсё больш разрэджанаю і плаўна пераходзіць у [[Касмічная прастора|касмічную прастору]]. Тры чвэрці масы атмасферы змяшчаецца ў першых 11 кіламетрах ад паверхні планеты ([[трапасфера]]). [[Сонечная энергія]] награвае гэты слой ля паверхні, выклікаючы пашырэнне [[паветра]] і памяншаючы яго шчыльнасць. Затым нагрэтае паветра падымаецца, а яго месца займае больш халоднае і шчыльнае паветра. Так узнікае цыркуляцыя атмасферы — сістэма замкнёных плыней паветраных мас шляхам пераразмеркавання цеплавой энергіі<ref name="moran2005"/>.

Асновай цыркуляцыі атмасферы з’яўляюцца [[пасат]]ы ў экватарыяльным поясе (ніжэй за 30° шыраты) і {{нп4|заходнія вятры ўмеранага пояса||en|Westerlies}} (у шыротах паміж 30° і 60°)<ref name="berger2002"/>. [[Марскія цячэнні]] таксама з’яўляюцца важнымі фактарамі ў фарміраванні клімату, таксама як і [[тэрмахалінная цыркуляцыя]], якая размяркоўвае цеплавую энергію з экватарыяльных рэгіёнаў у палярныя<ref name=rahmstorf2003/>.

Вадзяная пара, якая ўздымаецца з паверхні, утварае воблакі ў атмасферы. Калі атмасферныя ўмовы дазволяць падняцца цёпламу вільготнаму паветру, гэтая вада кандэнсуецца і выпадае на паверхню ў выглядзе [[дождж|дажджу]], [[снег]]у або [[град]]у<ref name="moran2005" />. Большая частка [[Атмасферныя ападкі|атмасферных ападкаў]], што выпадаюць на сушу, трапляе ў рэкі, і ў канчатковым выніку вяртаецца ў акіяны ці застаецца ў [[Возера|азёрах]], а затым зноў выпараецца, паўтараючы цыкл. Гэты кругаварот вады ў прыродзе з’яўляецца жыццёва важным фактарам для існавання жыцця на сушы. Колькасць ападкаў, выпадаючых за год, розная, пачынаючы ад некалькіх метраў да некалькіх міліметраў у залежнасці ад геаграфічнага становішча рэгіёна. Атмасферная цыркуляцыя, [[Тапалогія|тапалагічныя]] асаблівасці мясцовасці і перапады тэмператур вызначаюць сярэднюю колькасць ападкаў, якая выпадае ў кожным рэгіёне<ref name=hydrologic_cycle/>.

Колькасць сонечнай энергіі, якая дасягнула паверхні Зямлі, памяншаецца з павелічэннем шыраты. У больш высокіх шыротах сонечнае святло падае на паверхню пад больш вострым вуглом, чым у нізкіх; і яно павінна прайсці больш доўгі шлях у зямной атмасферы. У выніку гэтага сярэднегадавая тэмпература паветра (на ўзроўні мора) памяншаецца прыкладна на 0,4&nbsp;°C пры руху на 1 градус па абодва бакі ад [[экватар]]а<ref name=sadava_heller2006/>. Зямля падзелена на [[клімат]]ычныя паясы — [[Прыродная зона|прыродныя зоны]], якія маюць прыблізна аднастайны клімат. Тыпы клімату можна класіфікаваць па рэжыму тэмпературы, колькасці зімніх і летніх ападкаў. Найбольш распаўсюджаная сістэма класіфікацыі клімату — [[Класіфікацыя кліматаў Кёпена|класіфікацыя Кёпена]], у адпаведнасці з якой найлепшым крытэрыем вызначэння тыпу клімату з’яўляецца тое, якія расліны растуць на дадзенай мясцовасці ў натуральных умовах<ref>{{cite book | author=McKnight, Tom L; Hess, Darrel | year=2000 | chapter=Climate Zones and Types: The Köppen System | title=Physical Geography: A Landscape Appreciation | pages=[https://archive.org/details/physicalgeographmckn/page/200 200-1] | location=Upper Saddle River, NJ | publisher=Prentice Hall | isbn=0-13-020263-0 | url=https://archive.org/details/physicalgeographmckn/page/200 }}</ref>. У сістэму ўваходзяць пяць асноўных кліматычных зон ([[вільготныя трапічныя лясы]], [[Пустыня|пустыні]], [[Умераны клімат|умераны пояс]], [[кантынентальны клімат]] і [[Палярны клімат|палярны тып]]), якія ў сваю чаргу падзяляюцца на больш канкрэтныя падтыпы<ref name="berger2002" />.

=== Біясфера ===
{{Асноўны артыкул|Біясфера}}

Біясфера (от {{lang-grc|βιος}} — жыццё і {{lang-grc2|σφαῖρα}} — сфера, шар) — гэта сукупнасць частак зямных абалонак (літа-, гідра-і атмасферы), якая заселена жывымі арганізмамі, знаходзіцца пад іх уздзеяннем і занята прадуктамі іх жыццядзейнасці. Тэрмін «біясфера» быў упершыню прапанаваны [[Аўстра-Венгрыя|аўстрыйскім]] геолагам і палеантолагам [[Эдуард Зюс|Эдуардам Зюсам]] у 1875 годзе<ref name="o noosphere">''Вернадский В. И.'' [http://vernadsky.lib.ru/e-texts/archive/noos.html Несколько слов о ноосфере] // Успехи современной биологии. — 1944 г., № 18, стр. 113—120.</ref>. Біясфера — абалонка Зямлі, заселеная жывымі арганізмамі і пераўтвораная імі. Яна пачала фарміравацца не раней, чым 3,8 млрд гадоў назад, калі на нашай планеце сталі зараджацца першыя арганізмы. Яна ўключае ў сябе ўсю гідрасферу, верхнюю частку літасферы і ніжнюю частку атмасферы, г.зн. засяляе экасферу. Біясфера ўяўляе сабой сукупнасць усіх жывых арганізмаў. У ёй жыве некалькі мільёнаў відаў [[расліна|раслін]], [[жывёла|жывёл]], [[грыб]]оў і [[мікраарганізм]]аў.

Біясфера складаецца з экасістэм, якія ўключаюць у сябе супольнасці жывых арганізмаў ([[біяцэноз]]), асяроддзя іх пражывання ([[біятоп]]аў), сістэмы сувязей, якія ажыццяўляюць абмен рэчывам і [[энергія]]й паміж імі. На сушы яны падзеленыя галоўным чынам геаграфічнымі [[шырата|шыротамі]], [[вышыня над узроўнем мора|вышынёй над узроўнем мора]] і адрозненнямі па выпадзенні ападкаў. Наземныя экасістэмы, якія знаходзяцца ў [[Арктыка|Арктыцы]] або [[Антарктыка|Антарктыцы]], на вялікіх вышынях або ў вельмі засушлівых раёнах, адносна бедныя раслінамі і жывёламі; разнастайнасць відаў дасягае піка ў [[вільготныя трапічныя лясы|вільготных трапічных лясах]] {{нп4|экватарыяльны пояс|экватарыяльнага пояса|ru|Экваториальный пояс}}<ref name=amnat163_2_192>{{cite journal|last1=Hillebrand|first1=Helmut|title=On the Generality of the Latitudinal Gradient|url=https://archive.org/details/sim_american-naturalist_2004-02_163_2/page/192|journal=American Naturalist|year=2004|volume=163|issue=2|pages=192–211|doi=10.1086/381004|pmid=14970922}}</ref>.

=== Магнітнае поле Зямлі ===
{{Асноўны артыкул|Магнітнае поле Зямлі}}

[[Файл:Structure of the magnetosphere arrows Workaround be.png|thumb|upright=1.5|Структура магнітнага поля Зямлі]]

Магнітнае поле Зямлі ў першым прыбліжэнні ўяўляе сабой [[Электрычны дыполь|дыполь]], полюсы якога размешчаныя побач з геаграфічнымі полюсамі планеты. Поле ўтварае магнітасферу, якая адхіляе часціцы [[Сонечны вецер|сонечнага ветру]]. Яны назапашваюцца ў радыяцыйных паясах — двух канцэнтрычных абласцях у форме тора вакол Зямлі. Каля магнітных полюсаў гэтыя часціцы могуць «высыпацца» у атмасферу і прыводзіць да з’яўлення [[Палярныя ззянні|палярных ззянняў]]. На экватары магнітнае поле Зямлі мае індукцыю 3,05{{e|-5}} [[Тэсла (адзінка вымярэння)|Tл]] і [[магнітны момант]] 7,91{{e|15}} Tл·м³<ref name=lang2003>{{cite book|first1=Kenneth R.|last1=Lang|year=2003|title=The Cambridge guide to the solar system|page=[https://archive.org/details/cambridgeguideto0000lang/page/92 92]|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-81306-9|url=https://archive.org/details/cambridgeguideto0000lang/page/92}}</ref>.

Паводле тэорыі {{нп4|магнітнае дынама|«магнітнага дынама»|ru|Магнитное динамо}}, поле генеруецца ў цэнтральнай вобласці Зямлі, дзе цяпло стварае праходжанне электрычнага току ў вадкім металічным ядры. Гэта ў сваю чаргу прыводзіць да ўзнікнення ў Зямлі магнітнага поля. Канвекцыйныя рухі ў ядры з’яўляюцца хаатычнымі; {{нп4|магнітны полюс|магнітныя полюсы|ru|Магнитный полюс}} дрэйфуюць і перыядычна мяняюць сваю палярнасць. Гэта выклікае інверсіі магнітнага поля Зямлі, якія ўзнікаюць у сярэднім некалькі разоў за кожныя некалькі мільёнаў гадоў. Апошняя інверсія адбылася прыблізна 700 000 гадоў назад<ref name=fitzpatrick2006>{{cite web|last1=Fitzpatrick|first1=Richard|date=2006-02-16|url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/node70.html|title=MHD dynamo theory|publisher=NASA WMAP|access-date=2007-02-27|archive-url=https://www.webcitation.org/6GCk7irNg?url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/node70.html|archive-date=28 красавіка 2013|url-status=live}}</ref><ref name=campbelwh>{{cite book|last1=Campbell|first1=Wallace Hall|title=Introduction to Geomagnetic Fields|publisher=Cambridge University Press|year=2003|location=New York|page=57|isbn=0-521-82206-8}}</ref>.

Магнітасфера — вобласць прасторы вакол Зямлі, якая ўтвараецца, калі паток зараджаных часціц сонечнага ветру адхіляецца ад сваёй першапачатковай траекторыі пад уздзеяннем магнітнага поля. На баку, павернутым да Сонца, таўшчыня яе [[Галоўная ўдарная хваля|галоўнай ударнай хвалі]] складае каля 17 км<ref>{{cite web
 |url         = http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=49637
 |title       = Cluster reveals Earth's bow shock is remarkably thin
 |date        = 2011-11-16
 |publisher   = European Space Agency
 |lang        = en
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/6E082iPvO?url=http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=49637
 |archive-date = 28 студзеня 2013
 |url-status     = live
}}</ref> і размешчана яна на адлегласці каля 90 000 км ад Зямлі<ref>{{cite web
 |url         = http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=40994
 |title       = Cluster reveals the reformation of the Earth's bow shock
 |date        = 2011-05-16
 |publisher   = European Space Agency
 |lang        = en
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/6E083WYLJ?url=http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=40994
 |archive-date = 28 студзеня 2013
 |url-status     = live
}}</ref>. На начным баку планеты магнітасфера выцягваецца, набываючы доўгую цыліндрычную форму.

Калі зараджаныя часціцы высокай энергіі сутыкаюцца з магнітасферай Зямлі, то з’яўляюцца радыяцыйныя паясы (паясы Ван Алена). [[Палярныя ззянні]] ўзнікаюць, калі сонечная [[плазма]] дасягае атмасферы Зямлі ў раёне магнітных полюсаў<ref name=stern2005>{{cite web|last1=Stern|first1=David P.|date=2005-07-08|url=http://www-spof.gsfc.nasa.gov/Education/wmap.html|title=Exploration of the Earth's Magnetosphere|publisher=NASA|access-date=2007-03-21|archive-url=https://www.webcitation.org/6GCk917YE?url=http://www-spof.gsfc.nasa.gov/Education/wmap.html|archive-date=28 красавіка 2013|url-status=live}}</ref>.

== Арбіта і вярчэнне Зямлі ==
{{main|Сутачнае вярчэнне Зямлі}}
[[Файл:Globespin.gif|thumb|справа|Вярчэнне Зямлі]]

Зямлі патрабуецца ў сярэднім 23 гадзіны 56 хвілін і 4,091 секунд ([[зорныя суткі]]), каб здзейсніць адзін абарот вакол сваёй восі<ref name=aj136_5_1906/><ref>{{cite web|last=Fisher|first=Rick|date=January, 30, 1996|url=http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html|title=Astronomical Times|publisher=National Radio Astronomy Observatory|access-date=2007-03-21|archive-url=https://www.webcitation.org/617EjSVHT?url=http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>. Хуткасць вярчэння планеты з захаду на ўсход складае прыкладна 15 градусаў у гадзіну (1 градус у 4 хвіліны, 15' у хвіліну). Гэта эквівалентна вуглавому дыяметру Сонца або Месяца кожныя дзве хвіліны (бачныя памеры Сонца і Месяца прыкладна аднолькавыя)<ref name=zeilik1998/><ref name=angular/>.

Вярчэнне Зямлі нестабільнае: хуткасць яе вярчэння адносна [[нябесная сфера|нябеснай сферы]] змяняецца (у красавіку і лістападзе працягласць сутак адрозніваецца ад эталонных на 0,001 с), вось кручэння прэцэсіруе (на 20,1" у год) і вагаецца (аддаленне імгненнага полюса ад сярэдняга не перавышае 15')<ref>[http://elkin52.narod.ru/astro/sem/sem.htm Нестабильности вращения Земли] — Д. ф.-м. н. Н. С. Сидоренков, Гидрометцентр России, г. Москва</ref>. У вялікім маштабе часу — запавольваецца. Працягласць аднаго абароту Зямлі павялічвалася за апошнія 2000 гадоў у сярэднім на 0,0023 секунды ў стагоддзе (па назіраннях за апошнія 250 гадоў гэта павелічэнне меншае — каля 0,0014 секунды за 100 гадоў)<ref>[http://crydee.sai.msu.ru/ak4/Chapt_4_75.htm Неравномерность вращения Земли. Эфемеридное время. Атомное время]</ref>. З-за прыліўнага паскарэння кожныя наступныя суткі аказваюцца даўжэйшымі за папярэднія ў сярэднім на 29 нанасекунд<ref name=USNO_TSD/>.

Перыяд вярчэння Зямлі адносна нерухомых зорак, згодна з Міжнароднай службе кручэння Зямлі (IERS), роўны 86164,098903691 секунд па UT1 або 23 г. 56 мін. 4,098903691 с<ref name=IERS/><ref name=Aoki/>.

Зямля рухаецца вакол [[Сонца]] па [[эліпс|эліптычнай]] арбіце на адлегласці каля 150 млн км з сярэдняй хуткасцю 29,765 км/с. Хуткасць вагаецца ад 30,27 км/с (у [[Перыгелій|перыгеліі]]) да 29,27 км/с (у [[афелій|афеліі]])<ref name="БСЭ"/>. Рухаючыся па арбіце, Зямля здзяйсняе поўны абарот за 365,2564 сярэдніх сонечных сутак (адзін зорны год). З Зямлі перамяшчэнне Сонца адносна зорак складае каля 1° у дзень ва ўсходнім кірунку. Хуткасць руху Зямлі па арбіце непастаянная: у ліпені (пры праходжанні афелія) яна найменшая і складае каля 60 вуглавых хвілін у суткі, а пры праходжанні перыгелія ў студзені найбольшая, каля 62 хвілін у суткі. Сонца і ўся Сонечная сістэма абарочваецца вакол цэнтра галактыкі [[Млечны Шлях]] па амаль кругавой арбіце з хуткасцю каля 220 км/c. У сваю чаргу, [[Сонечная сістэма]] ў складзе Млечнага Шляху рухаецца з хуткасцю прыкладна 20 км/с у кірунку да пункта (апекса), які знаходзіцца на мяжы сузор’яў [[Сузор'е Ліра|Ліры]] і [[Сузор’е Геркулес|Геркулеса]], паскараючыся па меры пашырэння [[Сусвет]]у.

[[Файл:PaleBlueDot.jpg|thumb|справа|right|[[Pale Blue Dot|Здымак Зямлі]], зроблены касмічным апаратам [[Вояджэр-1]] з адлегласці ў 6 млрд км (40 а.а.) ад Зямлі.]]

[[Файл:Планета Земли фотография КА Юноны.jpg|thumb|right|Здымак Зямлі, зроблены касмічным апаратам [[КА Юнона|Юнона]] з адлегласці ў 9,66 мільёнаў кіламетраў (0.06457 а.а.) ад Зямлі. 26 жніўня 2011]]
[[Файл:PIA05547-Spirit Rover-Earth seen from Mars.png|thumb|справа|Зямля з Марса]]

[[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]] абарочваецца разам з Зямлёй вакол агульнага цэнтра мас кожныя 27,32 сутак адносна зорак. Прамежак часу паміж дзвюма аднолькавымі [[фазы Месяца|фазамі месяца]] ([[сінадычны месяц]]) складае 29,53059 дня. Калі глядзець з паўночнага полюса свету, Месяц рухаецца вакол Зямлі супраць гадзіннікавай стрэлкі. У гэты ж бок адбываецца і абарот усіх планет вакол Сонца, і кручэнне Сонца, Зямлі і Месяца вакол сваёй восі. Вось кручэння Зямлі адхілена ад перпендыкуляра да плоскасці яе арбіты на 23,5 градуса (кірунак і вугал нахілу восі Зямлі змяняецца з-за [[Прэцэсія|прэцэсіі]], а бачнае ўзвышэнне Сонца залежыць ад пары года); арбіта Месяца нахілена на 5 градусаў адносна арбіты Зямлі (без гэтага адхілення ў кожным месяцы адбывалася б адно сонечнае і адно месяцавае зацьменне)<ref name="moon_fact_sheet">{{cite web|last=Williams|first=David R.|date=September 1, 2004|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html|title=Moon Fact Sheet|publisher=NASA|access-date=2007-03-21|archive-url=https://www.webcitation.org/617EjstNn?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

З-за нахілу восі Зямлі вышыня Сонца над [[гарызонт]]ам на працягу года змяняецца. Для назіральніка ў паўночных шыротах [[лета]]м, калі [[Паўночны полюс]] нахілены да Сонца, светлавы дзень даўжэйшы, і Сонца ў небе знаходзіцца вышэй. Гэта прыводзіць да больш высокіх сярэдніх тэмператур паветра. Зімой, калі Паўночны полюс адхіляецца ў процілеглы ад Сонца бок, сітуацыя змяняецца на адваротную і сярэдняя тэмпература становіцца ніжэй. За Паўночным [[палярны круг|палярным кругам]] у гэты час бывае [[палярная ноч]], якая на шыраце Паўночнага палярнага круга доўжыцца амаль двое сутак (сонца не ўзыходзіць у дзень зімняга сонцастаяння), дасягаючы на Паўночным полюсе паўгода.

Гэтыя змены ўмоў надвор’я, абумоўленыя нахілам зямной восі, прыводзяць да змены пор года. Чатыры сезоны вызначаюцца [[Сонцастаянне|сонцастаяннямі]] — момантамі, калі зямная вось максімальна нахіленая ў напрамку да Сонца альбо ад Сонца, — і [[раўнадзенства]]мі. Зімняе сонцастаянне адбываецца каля [[21 снежня]], летняе — прыкладна [[21 чэрвеня]], вясенняе раўнадзенства — прыблізна [[20 сакавіка]], а асенняе — [[23 верасня]]. Калі Паўночны полюс нахілены да Сонца, паўднёвы, адпаведна, нахілены ад яго. Такім чынам, калі ў паўночным паўшар’і [[лета]], у паўднёвым — [[зіма]], і наадварот (хоць месяцы называюцца аднолькава, г. зн., напрыклад, [[люты]] ў паўночным паўшар’і — апошні (і самы халодны) месяц зімы, а ў паўднёвым — апошні (і самы цёплы) месяц лета).

[[Файл:First image of Earth.jpg|thumb|right|справа|Першая ў гісторыі выява цэлай Зямлі (рэстаўрацыя). Зроблена арбітальнай станцыяй [[КА Лунар орбітэр-5|Lunar Orbiter V]] 8 жніўня 1967 года]]

Вугал нахілу зямной восі адносна пастаянны на працягу доўгага часу. Аднак ён нязначна зрушваецца (гэтыя змены вядомыя як [[нутацыя]]) з перыядычнасцю 18,6 гадоў. Таксама існуюць доўгаперыядычныя ваганні (каля 41 000 гадоў), вядомыя як [[цыклы Міланкавіча]]. Арыентацыя восі Зямлі з цягам часу таксама змяняецца, працягласць перыяду прэцэсіі складае 25 000 гадоў; гэтая прэцэсія з’яўляецца прычынай адрознення зорнага года і [[трапічны год|трапічнага года]]. Абодва гэтыя рухі выкліканыя прыцягненнем, дзеючым з боку Сонца і Месяца на экватарыяльную выпукласць Зямлі. Полюсы Зямлі перамяшчаюцца адносна яе паверхні на некалькі метраў. Такі рух полюсаў мае разнастайныя цыклічныя складнікі, якія разам называюцца квазіперыядычным рухам. У дадатак да гадавых кампанентаў гэтага руху існуе 14-месячны цыкл, названы чандлераўскім рухам полюсаў Зямлі. Хуткасць кручэння Зямлі таксама не пастаянная, што адлюстроўваецца ў змене працягласці сутак<ref>{{cite web|last=Fisher|first=Rick|date=February 5, 1996|url=http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/earth_rot.html|title=Earth Rotation and Equatorial Coordinates|publisher=National Radio Astronomy Observatory|access-date=2007-03-21|archive-url=https://www.webcitation.org/617EkMYXJ?url=http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/earth_rot.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>.

У цяперашні час Зямля праходзіць [[перыгелій]] каля 3 студзеня, а [[афелій]] — прыкладна 4 ліпеня. Колькасць сонечнай энергіі, якая дасягае Зямлі ў перыгеліі, на 6,9 % большая, чым у афеліі, бо адлегласць ад Зямлі да Сонца ў афеліі большая на 3,4 %. Гэта тлумачыцца [[закон адваротных квадратаў|законам адваротных квадратаў]]. Паколькі паўднёвае паўшар’е нахілена ў бок Сонца прыкладна ў той жа час, калі Зямля знаходзіцца бліжэй за ўсё да Сонца, то на працягу года яно атрымлівае крыху больш сонечнай энергіі, чым паўночнае. Аднак гэты эфект істотна менш значны, чым змена поўнай энергіі, абумоўленая нахілам зямной восі, і, акрамя таго, большая частка лішняй энергіі паглынаецца вялікай колькасцю вады паўднёвага паўшар’я<ref>{{cite web|last=Williams|first=Jack|date=20 декабря 2005|url=http://www.usatoday.com/weather/tg/wseason/wseason.htm|title=Earth's tilt creates seasons|publisher=USAToday|access-date=2007-03-17|archive-url=https://www.webcitation.org/617Ekmg04?url=http://www.usatoday.com/weather/tg/wseason/wseason.htm|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

Для Зямлі радыус {{нп4|сфера Хіла|сферы Хіла|ru|Сфера Хилла}} (сфера ўплыву зямной гравітацыі) роўны прыкладна 1,5 млн км<ref>{{cite web|author=Vazquez, M.; Montanes Rodriguez, P.; Palle, E.|year=2006|url=http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf|title=The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets|publisher=Instituto de Astrofisica de Canarias|access-date=2007-03-21|archive-url=https://www.webcitation.org/617ElSxyd?url=http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>{{efn|Для Зямлі радыус Хіла:

: <math>\begin{smallmatrix} R_H = a\left ( \frac{m}{3M} \right )^{\frac{1}{3}} \end{smallmatrix}</math>,

дзе ''m'' — маса Зямлі, ''a'' — астранамічная адзінка, ''M'' — маса Сонца. Такім чынам, радыус у астранамічных адзінках роўны:

<math>\begin{smallmatrix} \left ( \frac{1}{3 \cdot 332946} \right )^{\frac{1}{3}} = 0,01 \end{smallmatrix}</math>.}}. Гэта максімальная адлегласць, на якой уплыў гравітацыі Зямлі большы, чым уплыў гравітацыі іншых планет і Сонца.

== Назіранне ==
Упершыню Зямля была сфатаграфавана з космасу ў 1959 апаратам Эксплорэр-6<ref>{{cite web|author=Staff|date=October, 1998|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/pdf/106420main_explorers.pdf|format=PDF|title=Explorers: Searching the Universe Forty Years Later|publisher=NASA/Goddard|access-date=2007-03-05|archive-url=https://www.webcitation.org/617Em55Gc?url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/pdf/106420main_explorers.pdf|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}{{ref-en}}</ref>. Першым чалавекам, які ўбачыў Зямлю з космасу, стаў у 1961 годзе [[Юрый Гагарын]]. Экіпаж {{нп4|КА Апалон-8|Апалона-8|en|Apollo 8}} у 1968 годзе першым назіраў узыход Зямлі з месяцавай арбіты. У 1972 годзе экіпаж [[Апалон-17|Апалона-17]] зрабіў знакаміты здымак Зямлі — «[[The Blue Marble]]».

З адкрытага космасу і са «знешніх» планет (размешчаных за арбітай Зямлі) можна назіраць праходжанне Зямлі праз фазы, падобныя [[фазы Месяца|месяцавым]], гэтак жа, як зямны назіральнік можа бачыць {{нп4|фазы Венеры||ru|Фазы Венеры}} (адкрытыя [[Галілеа Галілей|Галілеа Галілеем]]).

== Месяц ==
{{Асноўны артыкул|Месяц, спадарожнік Зямлі}}
Месяц — адносна вялікі планетападобны [[Спадарожнік (космас)|спадарожнік]] з дыяметрам, роўным чвэрці зямнога. Гэта найбольшы, у адносінах да памераў сваёй планеты, [[Спадарожнік (космас)|спадарожнік]] Сонечнай сістэмы.

[[Файл:The Earth and the Moon photographed from Mars orbit.jpg|thumb|Выгляд Зямлі і Месяца з Марса]]

Гравітацыйнае прыцягненне паміж Зямлёй і Месяцам з’яўляецца прычынай зямных [[Прылівы і адлівы|прыліваў і адліваў]]. Аналагічны эфект на Месяцы выяўляецца ў тым, што ён увесь час павернуты да Зямлі адным і тым жа бокам (перыяд абароту Месяца вакол сваёй восі роўны перыяду яго абароту вакол Зямлі). Гэта называецца прыліўнай сінхранізацыяй. Падчас абароту Месяца вакол Зямлі Сонца асвятляе розныя ўчасткі паверхні спадарожніка, што праяўляецца ў з’яве месяцавых фаз: цёмная частка паверхні аддзяляецца ад светлай [[Тэрмінатар (астраномія)|тэрмінатарам]].

З-за прыліўнай сінхранізацыі Месяц аддаляецца ад Зямлі прыкладна на 38 мм у год. Праз мільёны гадоў гэта малюсенькае змяненне, а таксама павелічэнне зямнога дня на 23 мкс у год, прывядуць да значных змен<ref>{{cite web
 |author      = Espenak, F.; Meeus, J.
 |date        = February 7, 2007
 |url         = http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEcat5/secular.html
 |title       = Secular acceleration of the Moon
 |publisher   = NASA
 |access-date  = 2007-04-20
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617EmWduC?url=http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEcat5/secular.html
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status=dead
}}</ref>. Так, напрыклад, у [[Дэвонскі перыяд|дэвоне]] (прыкладна 410 млн гадоў таму) у годзе было 400 дзён, а суткі доўжыліся 21,8 гадзіны<ref>{{cite web
 |first       = Hannu K. J.
 |last        = Poropudas
 |date        = December 16, 1991
 |url         = http://www.skepticfiles.org/origins/coralclo.htm
 |title       = Using Coral as a Clock
 |publisher   = Skeptic Tank
 |access-date  = 2007-04-20
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/6BOqnqCQZ?url=http://www.skeptictank.org/files//origins/coralclo.htm
 |archive-date = 14 кастрычніка 2012
 |url-status     = live
}}</ref>.

[[Файл:Full moon partially obscured by atmosphere.jpg|thumb|[[Поўня, фаза Месяца|Поўны Месяц]]]]

Месяц можа істотна паўплываць на развіццё жыцця шляхам змены клімату на планеце. Палеанталагічныя знаходкі і камп’ютарныя мадэлі паказваюць, што нахіл зямной восі стабілізуецца прыліўнай сінхранізацыяй Зямлі з Месяцам<ref>{{cite journal
 | author=Laskar, J.; Robutel, P.; Joutel, F.; Gastineau, M.; Correia, A.C.M.; Levrard, B.
 | title=A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth
 | journal=Astronomy and Astrophysics
 | year=2004
 | volume=428
 | pages=261–285
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004A&A...428..261L
 | access-date=2007-03-31 }}</ref>. Калі б вось кручэння Зямлі прыблізілася да плоскасці [[Экліптыка|экліптыкі]], то ў выніку клімат на планеце стаў бы надзвычай суровым. Адзін з полюсаў быў бы накіраваны прама на Сонца, а другі — у процілеглы бок, і па меры абароту Зямлі вакол Сонца яны мяняліся б месцамі. Полюсы былі б накіраваныя прама на Сонца летам і зімой. {{нп4|Планеталогія|Планетолагі|ru|Планетология}}, якія вывучалі такую сітуацыю, сцвярджаюць, што, у такім выпадку на Зямлі вымерлі б усе буйныя жывёлы і вышэйшыя расліны<ref>{{cite journal
 | author=Williams, D.M.; J.F. Kasting
 | title=Habitable planets with high obliquities
 | journal=Lunar and Planetary Science
 | year=1996
 | volume=27
 | pages=1437–1438
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1996LPI....27.1437W
 | access-date=2007-03-31 }}</ref>.

Бачны з Зямлі вуглавы памер Месяца вельмі блізкі да бачнага памеру Сонца. Вуглавыя памеры (і [[цялесны вугал]]) гэтых двух нябесных цел блізкія, таму што хоць дыяметр Сонца і больш за месяцавы ў 400 разоў, яно знаходзіцца ў 400 разоў далей ад Зямлі. Дзякуючы гэтай акалічнасці і наяўнасці значнага эксцэнтрысітэту арбіты Месяца, на Зямлі могуць назірацца як поўныя, так і кольцападобныя зацьменні.

Найбольш распаўсюджаная гіпотэза [[паходжанне Месяца|паходжання Месяца]], [[тэорыя гіганцкага сутыкнення|гіпотэза гіганцкага сутыкнення]], сцвярджае, што Месяц утварыўся ў выніку сутыкнення протапланеты [[Планета Тэя|Тэя]] (памерам прыкладна з Марс) з прота-Зямлёй. Гэта, сярод іншага, тлумачыць прычыны падабенства і адрознення складу месяцавага грунту і зямнога<ref>{{cite journal
 | last = R. Canup and E. Asphaug
 | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation
 | journal = Nature
 | volume = 412
 | pages = 708–712
 | date = 2001 }}</ref>.

У цяперашні час у Зямлі няма іншых натуральных спадарожнікаў, акрамя Месяца, аднак ёсць па меншай меры два натуральныя саарбітальныя спадарожнікі — гэта астэроіды 3753 Круітні, 2002 AA29<ref>{{cite news
 | first=David
 | last=Whitehouse
 | title=Earth's little brother found
 | publisher=BBC News
 | date=October 21, 2002
 | url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/2347663.stm
 | access-date=2007-03-31 }}</ref><ref>{{cite news
 | first=Максим
 | last=Борисов
 | title=Вторая луна нас покидает
 | publisher=Грани.Ру
 | date=14 чэрвеня 2006
 | url=http://www.grani.ru/Society/Science/m.107205.html
 | access-date=31 кастрычніка 2007}}</ref> і мноства штучных.

[[Файл:Earth-Moon2.jpg|thumb|center|upright=3|Паказ маштабу адносных памераў Зямлі, Месяца і адлегласці паміж імі]]

== Патэнцыяльна небяспечныя аб’екты ==
Падзенне на Зямлю буйных (дыяметрам у некалькі тысяч км) астэроідаў пагражае яе разбурэннем, аднак усе назіраныя ў сучасную эпоху падобныя целы для гэтага занадта малыя і іх падзенне небяспечна толькі для [[Біясфера|біясферы]]. Згодна з распаўсюджанай гіпотэзай, такія падзенні маглі паслужыць прычынай некалькіх масавых выміранняў<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/russian/science/2010/03/100304_dinosaur_extinction_crater.shtml|title=Динозавры вымерли из-за падения астероида|publisher=BBC — Русская служба|access-date=2013-06-13|archive-url=https://www.webcitation.org/6HLsIoMcr?url=http://www.bbc.co.uk/russian/science/2010/03/100304_dinosaur_extinction_crater.shtml|archive-date=13 чэрвеня 2013|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://compulenta.computerra.ru/archive/earth/271815/|title=Гигантский метеорит вызвал распад сверхконтинента Гондвана|author=Михаил Карпов|date=2006-06-05|publisher=«Компьюлента»|access-date=2013-06-13|archive-url=https://www.webcitation.org/6HLsKfxCC?url=http://compulenta.computerra.ru/archive/earth/271815/|archive-date=13 чэрвеня 2013|url-status=live}}</ref>, але адназначнага адказу дагэтуль не атрымана.

Астэроіды з перыгелійнымі адлегласцямі, меншымі або роўнымі 1,3 астранамічнай адзінкі<ref name=astronet>{{cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1202522/node3.html|title=Астероиды, сближающиеся с Землей|publisher=Астронет|access-date=2013-06-13|archive-url=https://www.webcitation.org/6HLsN3dSF?url=http://www.astronet.ru/db/msg/1202522/node3.html|archive-date=13 чэрвеня 2013|url-status=live}}</ref> лічацца такімі, што збліжаюцца з Зямлёй. Астэроіды, якія могуць у агляднай будучыні наблізіцца да Зямлі на адлегласць, меншую або роўную 0,05 а. а., і [[абсалютная зорная велічыня]] якіх не перавышае 22m, лічацца патэнцыяльна небяспечнымі аб’ектамі. Калі ўзяць сярэдняе альбеда астэроідаў роўным 0,13, то гэтаму значэнні адпавядаюць целы, памер якіх у папярочніку перавышае 150 м<ref name=astronet/>. Цела меншых памераў пры праходжанні праз атмасферу большай часткай разбураюцца і згараюць, не пагражаючы Зямлі істотна<ref name=astronet/>. Такія аб’екты могуць прычыніць толькі лакальную шкоду. Толькі 20 % астэроідаў, якія збліжаюцца з Зямлёй, з’яўляюцца патэнцыяльна небяспечнымі<ref name=astronet/>.

== Геаграфічныя звесткі ==
{{Асноўны артыкул|Геаграфія}}

[[Файл:World map 2004 CIA large 2m.jpg|upright=1.5|thumb|right|Фізічная карта Зямлі]]

'''Плошча'''
* ''[[Паверхня]]:'' {{nobr|510,072 млн [[Квадратны кіламетр|км²]]}}
* ''[[Суша]]:'' 148,94 млн км² (29,1 %)<ref name=CIA/>
* ''[[Вада]]:'' 361,132 млн км² (70,9 %)<ref name=CIA/>

'''Даўжыня берагавой лініі:''' 356 000 км<ref name=CIA/>

=== Выкарыстанне сушы ===
Даныя на 2011 год<ref name=CIA/>
* ''[[ралля]]'' — 10,43 %
* ''[[шматгадовыя насаджэнні]]'' — 1,15 %
* ''іншае'' — 88,42 %

'''Паліўныя землі:'''
{{nobr|3 096 621,45 км²}} (на 2011 год)<ref name=CIA/>

=== Сацыяльна-эканамічная геаграфія ===
{{main|Чалавек разумны|Сацыяльна-эканамічная геаграфія|Насельніцтва Зямлі}}
31 кастрычніка 2011 года насельніцтва Зямлі дасягнула 7 мільярдаў чалавек<ref>{{cite web|url=http://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html|title=Various '7 billionth' babies celebrated worldwide|access-date=2011-10-31|archive-url=https://www.webcitation.org/6BRv8XqdA?url=http://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html|archive-date=16 кастрычніка 2012|url-status=live}}</ref>. Паводле ацэнак ААН, насельніцтва Зямлі дасягне 7,3 млрд у 2013 годзе і 9,2 млрд у 2050 годзе<ref name=un2006/>. Чакаецца, што асноўная доля росту насельніцтва прыйдзецца на краіны, якія развіваюцца. Сярэдняя шчыльнасць насельніцтва на сушы каля 47 чал./км², у розных месцах Зямлі моцна адрозніваецца, прычым найвышэйшай яна з’яўляецца ў Азіі. Паводле прагнозаў, к 2030 года ўзровень урбанізацыі насельніцтва дасягне 60 %<ref name=prb2007/>, тады як цяпер ён складае 49 % у сярэднім па свеце<ref name=prb2007/>.

На 12 чэрвеня 2013 за межамі Зямлі пабываў 531 чалавек, з іх 12 былі на Месяцы.

== Роля ў культуры ==
[[Файл:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|right|Фатаграфія Зямлі з касмічнага карабля [[Апалон-17]].]]
[[Файл:Unisphere in summer.jpg|thumb|right|Стальны стылізаваны глобус «{{нп4|Унісфера|Унісфера|ru|Унисфера}}» вышынёй 43 метры ў [[Нью-Ёрк]]у.]]

Слова «зямля» ўзыходзіць да {{lang-x-slav|*zemja}} з тым жа значэннем, якое, у сваю чаргу, паходзіць ад {{lang-x-ie|*d<sup>h</sup>eĝ<sup>h</sup>ōm}} «зямля»<ref>{{кніга|аўтар=Фасмер М.|загаловак=Этимологический словарь русского языка|том=2|спасылка=http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=93&vol=2|месца=М.|выданне=Прогресс|год=1964–1973|старонкі=93}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Boryś W.|загаловак=Słownik etymologiczny języka polskiego|месца=Kraków|выданне=Wydawnictwo Literackie|год=2005|старонкі=739-740|isbn=978-83-08-04191-8}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=J. P. Mallory,Douglas Q. Adams.|загаловак=Encyclopedia of Indo-European culture|спасылка=|месца=London|выдавецтва=Fitzroy Dearborn Publishers|год=1997|pages=174|isbn=9781884964985}}</ref>.

У [[Англійская мова|англійскай мове]] Зямля — ''Earth''. Гэтае слова працягвае [[Старажытнаанглійская мова|старажытнаанглійскае]] ''eorthe'' і [[Сярэднеанглійская мова|сярэднеанглійскае]] ''erthe''<ref>{{cite book
 | date=July 2005 | title=Random House Unabridged Dictionary
 | publisher=Random House | id=ISBN 0-375-42599-3 }}</ref>. Як імя планеты ''Earth'' ўпершыню было выкарыстана каля 1400 [195]. Гэта адзіная назва планеты, якая не была ўзята з грэка-рымскай міфалогіі.

[[Файл:Earth symbol (planetary color).svg|frameless|upright=0.25|left|🜨]]
Стандартны астранамічны знак Зямлі — крыж, акрэслены акружнасцю. Гэты сімвал выкарыстоўваўся ў розных культурах для розных мэт. Іншая версія сімвала — крыж на вяршыні круга (♁), стылізаваная дзяржава; выкарыстоўваўся ў якасці ранняга астранамічнага сімвала планеты Зямля<ref>{{cite book
 | first=Carl G. | last=Liungman | year=2004
 | chapter=Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines
 | title=Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms
 | pages=281–282 | publisher=Ionfox AB
 | location=New York | id=ISBN 91-972705-0-4 }}</ref>.

У многіх культурах Зямлю абагаўлялі. Яна асацыюецца з багіняй, багіняй-маці, называецца Маці Зямля, нярэдка паказваецца як багіня ўрадлівасці.

У ацтэкаў Зямля называлася Тананцын — «наша маці». У кітайцаў — гэта багіня Хоу-Ту (后土)<ref>{{cite book | first=E. T. C. | last=Werner | year=1922 | title=Myths & Legends of China | publisher=George G. Harrap & Co. Ltd. | location=New York | url=http://www.gutenberg.org/etext/15250 | access-date=2007-03-14 }}</ref>, падобная на грэчаскую багіню Зямлі — [[Гея (багіня)|Гею]]. У скандынаўскай міфалогіі багіня Зямлі {{нп4|Ёрд|Ёрд|ru|Ёрд}} была маці [[Тор (міфалогія)|Тора]] і дачкой Анара. У старажытнаегіпецкай міфалогіі, у адрозненне ад многіх іншых культур, Зямля атаясамліваецца з мужчынам — бог [[Геб]], а неба з жанчынай — багіня [[Нут]].

У многіх рэлігіях існуюць міфы аб узнікненні свету, якія апавядаюць пра стварэнне Зямлі адным ці некалькімі бажаствамі.

У мностве антычных культур Зямля лічылася плоскай, так, у культуры Месапатаміі, свет уяўляўся ў выглядзе плоскага дыска, які плаваў па паверхні акіяна. Дапушчэнні аб сферычнай форме Зямлі былі зроблены старагрэчаскімі філосафамі; такога погляду прытрымліваўся [[Піфагор]]. У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] большасць еўрапейцаў лічыла, што Зямля мае форму шара, што было засведчана такім мысліцелем як [[Фама Аквінскі]]<ref>{{cite web|last=Russell|first=Jeffrey B.|url=http://www.asa3.org/ASA/topics/history/1997Russell.html|title=The Myth of the Flat Earth|publisher=American Scientific Affiliation|access-date=2007-03-14|archive-url=https://www.webcitation.org/617EnVfVa?url=http://www.asa3.org/ASA/topics/history/1997Russell.html|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>. Да з’яўлення касмічных палётаў меркаванні аб шарападобнай форме Зямлі былі заснаваны на назіранні другасных прыкмет і на аналагічнай форме іншых планет<ref>{{cite web
 |last        = Jacobs
 |first       = James Q.
 |date        = February 1, 1998
 |url         = http://www.jqjacobs.net/astro/aegeo.html
 |title       = Archaeogeodesy, a Key to Prehistory
 |access-date  = 2007-04-21
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617Eny1Xn?url=http://www.jqjacobs.net/astro/aegeo.html
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref>.

Тэхнічны прагрэс другой паловы [[XX стагоддзе|XX стагоддзя]] змяніў агульнае ўспрыманне Зямлі. Да пачатку касмічных палётаў Зямля часта адлюстроўвалася як зялёны свет. Фантаст Фрэнк Паўль, магчыма, першым адлюстраваў бясхмарную блакітную планету (з выразна выдзеленай сушай) на абароце ліпеньскага выпуску часопіса Amazing Stories у [[1940]] годзе<ref name="fja">
{{cite book
 | last = Ackerman
 | first = Forrest J
 | author-link = Forrest J Ackerman
 | year = 1997
 | title = Forrest J Ackerman's World of Science Fiction
 | publisher = RR Donnelley & Sons Company
 | location = Los Angeles
 | id = ISBN 1-57544-069-5
 | pages = 116–117
}}</ref>.

У [[1972]] годзе экіпажам [[Апалон-17|Апалона-17]] была зроблена знакамітая фатаграфія Зямлі, якая атрымала назву «[[The Blue Marble|Blue Marble]]» (Блакітны Мармур). Здымак Зямлі, зроблены ў [[1990]] годзе [[Вояджэр-1|Вояджэрам-1]] з вялізнай ад яе адлегласці, падштурхнуў [[Карл Саган|Карла Сагана]] параўнаць планету з бледнай блакітнай кропкай (Pale Blue Dot)<ref name="seti-pbd">{{cite web
 |author      = Staff
 |url         = http://gtrc911.quaker.org/pale_blue_dot.html
 |title       = Pale Blue Dot
 |publisher   = SETI@home
 |access-date  = 2006-04-02
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617EoXZin?url=http://gtrc911.quaker.org/pale_blue_dot.html
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status=dead
}}</ref>. Параўноўвалі Зямлю і з вялікім касмічным караблём з сістэмай жыццезабеспячэння, якую неабходна падтрымліваць<ref>{{cite book
 | first=R. Buckminster
 | last=Fuller
 | author-link=Buckminster Fuller
 | year=1963
 | title=Operating Manual for Spaceship Earth
 | edition=First
 | publisher=E.P. Dutton & Co.
 | location=New York
 | id=ISBN 0-525-47433-1
 | url=http://www.futurehi.net/docs/OperatingManual.html
 | access-date=2007-04-21
 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120423182500/http://www.futurehi.net/docs/OperatingManual.html |archive-date=23 красавіка 2012 |url-status=dead }}</ref>. [[Біясфера|Біясферу]] Зямлі часам разглядалі як адзін вялікі арганізм<ref>{{cite book
 | first=James E.
 | last=Lovelock
 | author-link=James Lovelock
 | year=1979
 | title=Gaia: A New Look at Life on Earth
 | url=https://archive.org/details/gaianewlookatlif00loverich
 | edition=First
 | publisher=Oxford University Press
 | location=Oxford
 | id=ISBN 0-19-286030-5 }}</ref>.

== Экалогія ==
У апошнія два стагоддзі рух у абарону навакольнага асяроддзя праяўляе занепакоенасць уплывам дзейнасці чалавецтва на прыроду Зямлі. Ключавымі задачамі гэтага сацыяльна-палітычнага руху з’яўляюцца абарона прыродных рэсурсаў, ліквідацыя забруджвання. Абаронцы прыроды выступаюць за экалагічна рацыянальнае выкарыстанне рэсурсаў планеты і кіраванне навакольным асяроддзем. Гэтага, на іх думку, можна дамагчыся шляхам унясення змяненняў у дзяржаўную палітыку і змяненнем індывідуальных адносін кожнага чалавека. Гэта асабліва тычыцца буйнамаштабнага выкарыстання неаднаўляльных рэсурсаў. Неабходнасць уліку ўплыву вытворчасці на навакольнае асяроддзе накладае дадатковыя выдаткі, што прыводзіць да ўзнікнення канфлікту паміж камерцыйнымі інтарэсамі і ідэямі прыродаахоўных рухаў<ref>{{cite web
 |last        = Meyer
 |first       = Stephen M.
 |date        = 2002-08-18
 |url         = http://web.mit.edu/polisci/mpepp/
 |title       = MIT Project on Environmental Politics & Policy
 |publisher   = Massachusetts Institute of Technology
 |access-date  = 2006-08-10
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617Eoz4yw?url=http://web.mit.edu/polisci/mpepp/
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref>.

== Будучыня Зямлі ==
{{main|Будучыня Зямлі}}

Будучыня планеты цесна звязана з будучыняй [[Сонца]]. У выніку назапашвання ў ядры Сонца «адпрацаванага» [[гелій|гелію]] {{нп4|сонечная свяцільнасць|свяцільнасць|ru|Солнечная светимость}} зоркі пачне павольна ўзрастаць. Яна павялічыцца на 10 % на працягу наступных 1,1 млрд гадоў<ref name="sun_future">{{cite journal| author=Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E.| title=Our Sun. III. Present and Future| journal=Astrophysical Journal| year=1993| volume=418| pages=457–468| url=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...418..457S| access-date=2007-03-31}}</ref>, і ў выніку гэтага {{нп4|зона заселенасці|заселеная зона|ru|Зона обитаемости}} [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэмы]] перамесціцца за межы сучаснай зямной арбіты. Паводле некаторых кліматычных мадэлей, павелічэнне колькасці сонечнага выпраменьвання, якое падае на паверхню Зямлі, прывядзе да катастрафічных наступстваў, уключаючы магчымасць поўнага выпарэння ўсіх акіянаў<ref>{{cite journal| last = Kasting| first = J.F.| title=Runaway and Moist Greenhouse Atmospheres and the Evolution of Earth and Venus| journal=Icarus| year=1988| volume=74| pages=472–494| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1988Icar...74..472K| access-date=2007-03-31 }}</ref>.

Павышэнне тэмпературы паверхні Зямлі паскорыць неарганічную {{нп4|геахімічны цыкл вугляроду|цыркуляцыю CO<sub>2</sub>|ru|Геохимический цикл углерода}}, паменшыўшы яго канцэнтрацыю да смяротнага для раслін узроўню (10 [[мільённая доля|ppm]] для [[C4-фотасінтэз]]у) за 500—900 млн гадоў<ref name="britt2000" />. Знікненне расліннасці прывядзе да зніжэння ўтрымання [[кісларод]]у ў атмасферы і жыццё на Зямлі стане немагчымым за некалькі мільёнаў гадоў<ref name=ward_brownlee2002/>. Яшчэ праз мільярд гадоў вада з паверхні планеты знікне цалкам, а сярэднія тэмпературы паверхні дасягнуць 70 °С<ref name="nat geo"/>. Большая частка сушы стане непрыдатнай для існавання жыцця<ref name=carrington/><ref name=ward_brownlee2002/>, і яно ў першую чаргу павінна застацца ў акіяне{{sfn|Ward|Brownlee|2003|pp=117–128}}. Але нават калі б Сонца было вечным і нязменным, то ўнутранае астуджэнне Зямлі магло б прывесці да страты большай часткі атмасферы і акіянаў (з-за зніжэння вулканічнай актыўнасці)<ref>{{cite journal| author=Guillemot, H.; Greffoz, V.| title=Ce que sera la fin du monde| journal=Science et Vie| date=Сакавік 2002| volume=1014| language=fr }}</ref>. К таму часу адзінымі жывымі істотамі на Зямлі застануцца [[экстрэмафілы]], арганізмы, здольныя вытрымліваць высокую тэмпературу і недахоп вады<ref name="nat geo"/>.

Праз 3,5 мільярда гадоў ад цяперашняга часу свяцільнасць Сонца павялічыцца на 40 % у параўнанні з сучасным узроўнем<ref name="Richard Pogge"/>. Умовы на паверхні Зямлі к таму часу будуць падобныя на паверхневыя ўмовы сучаснай Венеры<ref name="Richard Pogge"/>: акіяны цалкам выпарацца і выляцяць у космас<ref name="Richard Pogge"/>, паверхня стане бясплоднай распаленай пустыняй<ref name="Richard Pogge">{{cite web |author=Pogge, Richard W. |date=1997 |url=http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Lectures/vistas97.html |title=The Once and Future Sun |format=lecture notes |access-date=2009-12-27 |lang=en |archive-url=https://www.webcitation.org/617GfSSv2?url=http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Lectures/vistas97.html |archive-date=22 жніўня 2011 |url-status=live }}</ref>. Гэтая катастрофа зробіць немагчымым існаванне якіх-небудзь форм жыцця на Зямлі<ref name="Richard Pogge"/>. Праз 7,05<ref name="Richard Pogge"/> млрд гадоў у сонечным ядры скончацца запасы вадароду. Гэта прывядзе да таго, што Сонца сыдзе з [[галоўная паслядоўнасць|галоўнай паслядоўнасці]] і пяройдзе ў стадыю чырвонага гіганта<ref name="astrogalaxy"/>. Мадэль паказвае, што яно павялічыцца ў радыусе да велічыні, роўнай прыкладна 120 % цяперашняга радыуса арбіты Зямлі (1,2 а. а.), а яго свяцільнасць узрасце ў 2350—2730 раз<ref name=Schroder2008/>. Аднак да таго часу арбіта Зямлі можа павялічыцца да 1,4 а. а., бо прыцягненне Сонца аслабне з-за таго, што яно страціць 28-33 % сваёй масы ў выніку ўзмацнення сонечнага ветру<ref name="Richard Pogge"/><ref name=Schroder2008>{{cite journal|author= K. P. Schroder, Robert Connon Smith|title= Distant future of the Sun and Earth revisited|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=386 |issue=1 |pages=155–163 | year=2008 |doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x |bibcode=2008MNRAS.386..155S |arxiv=0801.4031}}</ref>{{sfn|Zeilik|Gregory|1998|p=322}}. Аднак даследаванні 2008 года паказваюць, што Зямля, магчыма, усё ж такі будзе паглынутая Сонцам у выніку {{нп4|прыліўныя сілы|прыліўных узаемадзеянняў|ru|Приливные силы}} з яго знешняй абалонкай<ref name=Schroder2008/>.

К таму часу паверхня Зямлі будзе расплаўленай{{sfn|Brownlee|2010|p=95}}<ref>{{cite web|url=http://www.membrana.ru/particle/775|title=Далёкая звезда осветила планы спасения Земли от смерти Солнца|publisher=membrana.ru|access-date=2013-03-23|archive-url=https://www.webcitation.org/6FQrycODe?url=http://www.membrana.ru/particle/775|archive-date=27 сакавіка 2013|url-status=dead}}</ref>, бо тэмпература на ёй дасягне 1370 °С<ref>С точки зрения науки. Гибель Земли</ref>. [[Атмасфера Зямлі]], імаверна, будзе вынесена ў касмічную прастору моцным сонечным ветрам ад чырвонага гіганта<ref name=minard09>{{cite news | first=Anne | last=Minard | date=May 29, 2009 | title=Sun Stealing Earth's Atmosphere | work=National Geographic News | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2009/05/090529-sun-stealing-atmosphere.html | access-date=2009-08-30 }}</ref>. З паверхні Зямлі Сонца будзе выглядаць як велізарны чырвоны круг з вуглавымі памерамі ≈160°, займаючы тым самым большую частку неба{{efn|1=<math>\alpha = 2 \arctan \left( \tfrac{d}{2D}\, \right),</math>
дзе α — вуглавы памер назіранага аб’екта, D — адлегласць да яго, d — яго дыяметр. Калі Сонца стане чырвоным гігантам, то яго дыяметр (d) дасягне прыкладна 1,2·2·150 млн км = 360 млн км. Адлегласць паміж цэнтрамі Зямлі і Сонца (D) можа павялічыцца да 1,4 а.а., а паміж паверхнямі — да 0,2 а.а, г.зн. 0,2·150 млн км = 30 млн км.}}. Праз 10 млн гадоў з таго часу, як Сонца ўвойдзе ў фазу чырвонага гіганта, тэмпературы ў сонечным ядры дасягнуць 100 млн K, адбудзецца {{нп4|геліевая ўспышка||ru|Гелиевая вспышка}}<ref name="Richard Pogge"/>, і пачнецца тэрмаядзерная рэакцыя сінтэзу вугляроду і кіслароду з гелію<ref name="astrogalaxy">{{cite web|url=http://astrogalaxy.ru/277.html|title=Солнце. О будущем нашего Солнца|author=Г. Александровский|date=2001|publisher=Астрогалактика|lang=ru|access-date=2013-02-07|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKsXeFNh?url=http://astrogalaxy.ru/277.html|archive-date=10 лютага 2013|url-status=live}}</ref>, Сонца паменшыцца ў радыусе да 9,5 сучасных<ref name="Richard Pogge"/>. Стадыя «выпальвання гелію» працягнецца 100—110 мільёнаў гадоў, пасля чаго паўторыцца бурнае пашырэнне знешніх абалонак зоркі, і яна зноў стане чырвоным гігантам. Выйшаўшы на асімптатычную вобласць гігантаў, Сонца павялічыцца ў дыяметры ў 213 разоў у параўнанні з сучасным памерам<ref name="Richard Pogge"/>. Праз 20 мільёнаў гадоў пачнецца перыяд нестабільных пульсацый паверхні зоркі<ref name="Richard Pogge"/>. Гэтая фаза існавання Сонца будзе суправаджацца магутнымі ўспышкамі, часам яго свяцільнасць будзе перавышаць сучасны ўзровень у 5000 раз<ref name="astrogalaxy"/>. Гэта будзе адбывацца ад таго, што ў тэрмаядзерную рэакцыю будуць уступаць раней не закранутыя рэшткі гелію<ref name="astrogalaxy"/>.

Яшчэ праз прыкладна 75 000 гадоў<ref name="astrogalaxy"/> (паводле іншых крыніц — 400 000<ref name="Richard Pogge"/>) Сонца скіне абалонкі, і ў канчатковым выніку ад чырвонага гіганта застанецца толькі яго маленькае цэнтральнае ядро — [[белы карлік]], невялікі, гарачы, але вельмі шчыльны аб’ект, з масай каля 54,1 % ад першапачатковай сонечнай<ref name=autogenerated2>{{cite journal | author=I. J. Sackmann, A. I. Boothroyd, K. E. Kraemer | title=Our Sun. III. Present and Future | pages=457 | journal=Astrophysical Journal | year=1993 | volume=418 | bibcode=1993ApJ...418..457S | doi=10.1086/173407 }}</ref>. Калі Зямля зможа пазбегнуць паглынання знешнімі абалонкамі Сонца падчас фазы чырвонага гіганта, то яна будзе існаваць яшчэ многія мільярды (і нават трыльёны) гадоў, да таго часу, пакуль будзе існаваць Сусвет, аднак умоў для паўторнага ўзнікнення жыцця (па меншай меры, у яго цяперашнім выглядзе) на Зямлі не будзе. З уваходжаннем Сонца ў фазу белага карліка, паверхня Зямлі паступова астыне і пагрузіцца ў змрок<ref name="nat geo">С точки зрения науки. Смерть Солнца</ref>. Калі ўявіць памеры Сонца з паверхні Зямлі будучыні, то яно будзе выглядаць не як дыск, а як зіхатлівая кропка з вуглавымі памерамі каля 0°0’9"{{efn|1=<math>\alpha = 2 \arctan \left( \tfrac{d}{2D}\, \right);</math> калі Сонца скіне абалонкі, то яго дыяметр (d) стане прыкладна роўным зямному, гэта значыць каля {{s|13 000 км}}. Адлегласць паміж Зямлёй і цэнтрам Сонца будзе роўна 1,85 [[Астранамічная адзінка|а. а.]], Гэта значыць D = 1,85·150 млн км = 280 млн км.}}.

== Гл. таксама ==
* [[Атмасфера Зямлі]]
* [[Геаграфічная абалонка]]
* [[Узрост Зямлі]]
* [[Геахраналагічная шкала]]
* [[The Blue Marble]]
* [[Атмасферны ціск]]
* [[Навукі аб Зямлі]]

== Заўвагі ==
{{notelist}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|refs=
<ref name=standish_williams_iau>{{cite web|last1=Standish|first1=E. Myles|last2=Williams|first2=James C.|title=Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets|publisher=International Astronomical Union Commission 4:, Ephemerides|url=http://iau-comm4.jpl.nasa.gov/XSChap8.pdf|format=PDF|access-date=2010-04-03|archive-url=https://www.webcitation.org/6BOqmsTQG?url=http://iau-comm4.jpl.nasa.gov/XSChap8.pdf|archive-date=14 кастрычніка 2012|url-status=dead}} См. табл. 8.10.2. Рассчитано исходя из значения 1 а.е. = 149 597 870 700(3) м.</ref>

<ref name=earthfact>{{cite web|author=David R. Williams.|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|date=2013-07-01|title=Earth Fact Sheet|lang=en|publisher=[[NASA]]|access-date=2014-04-08|archive-url=https://www.webcitation.org/6GVr9SIKY?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|archive-date=10 мая 2013|url-status=live}}</ref>

<ref name=IERS>{{cite web|date=2007-08-07|url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html|title=Useful Constants|publisher=[[International Earth Rotation and Reference Systems Service]]|access-date=2008-09-23|archive-url=https://www.webcitation.org/6Bto7IZMb?url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html|archive-date=3 лістапада 2012|url-status=live}}</ref>

<ref name=Allen294>{{cite book|title=Allen's Astrophysical Quantities|last1=Allen|first1=Clabon Walter|last2=Cox|first2=Arthur N.|publisher=Springer|year=2000|isbn=0-387-98746-0|url=http://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294|page=294|access-date=2011-03-13}}</ref>

<ref name=CIA>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|title=World|work=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=2014-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|archive-date=5 студзеня 2010|url-status=dead}}</ref>

<ref name=Allen244>{{cite book|editor=Arthur N. Cox|title=Allen's Astrophysical Quantities|url=http://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA244|edition=4th|year=2000|publisher=AIP Press|location=New York|isbn=0-387-98746-0|page=244|access-date=2010-08-17}}</ref>

<ref name=Allen296>{{cite book |title=''Allen's Astrophysical Quantities''  |url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 |author=Clabon Walter Allen and Arthur N. Cox |publisher=Springer |year=2000 |isbn=0-387-98746-0 |pages=296}}</ref>

<ref name=age_earth>* {{cite book|author=Dalrymple, G. Brent.|year=1994|title=The Age of the Earth|publisher=Stanford University Press|location=California|url=http://books.google.com/books?id=a7S3zaLBrkgC|isbn=0-8047-1569-6}}
* {{cite web|last=Newman|first=William L.|date=2007-07-09|url=http://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html|title=Age of the Earth|publisher=Publications Services, USGS|access-date=2007-09-20|archive-url=https://www.webcitation.org/6LzCHbfFM?url=http://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html|archive-date=19 снежня 2013|url-status=live}}
* {{cite journal|author=Dalrymple, G. Brent |title=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved |journal=Geological Society, London, Special Publications |year=2001|volume=190|issue=1|pages=205–221 |doi=10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14|bibcode=2001GSLSP.190..205D}}
* {{cite web |author=Stassen, Chris |date=2005-09-10 |url=http://www.talkorigins.org/faqs/faq-age-of-earth.html |title=The Age of the Earth |publisher=TalkOrigins Archive |access-date=2008-12-30 |archive-url=https://www.webcitation.org/69kxbrM8f?url=http://www.talkorigins.org/faqs/faq-age-of-earth.html |archive-date=8 жніўня 2012 |url-status=live }}</ref>

<ref name="Harrison 2002">{{cite book|first1=Roy M.|last1=Harrison|last2=Hester|first2=Ronald E.|year=2002|title=Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation|publisher=Royal Society of Chemistry|isbn=0-85404-265-2}}</ref>

<ref name="britt2000">{{cite web|first1=Robert|last1=Britt|url=http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html|title=Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?|date=2000-02-25|access-date=27 верасня 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20090605231345/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html|archive-date=5 чэрвеня 2009}}</ref>

<ref name=carrington>{{cite news|first1=Damian|last1=Carrington|title=Date set for desert Earth|publisher=BBC News|date=2000-02-21|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/specials/washington_2000/649913.stm|access-date=2007-03-31}}</ref>

<ref name=pnas1_24_9576>{{cite journal|last1=Li|first1=King-Fai|last2=Pahlevan|first2=Kaveh|last3=Kirschvink|first3=Joseph L.|last4=Yung|first4=Yuk L.|year=2009|title=Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=106|issue=24|pages=9576–9579|url=http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf|access-date=2009-07-19|doi=10.1073/pnas.0809436106|pmid=19487662|pmc=2701016|bibcode = 2009PNAS..106.9576L }}</ref>

<ref name=yoder1995>{{cite book|last1=Yoder|first1=Charles F.|editor=T. J. Ahrens|year=1995|title=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants|publisher=American Geophysical Union|location=Washington|url=http://www.agu.org/reference/gephys.html|access-date=2007-03-17|isbn=0-87590-851-9|page=8|archive-date=21 красавіка 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090421092502/http://www.agu.org/reference/gephys.html|url-status=dead}}</ref>

<ref name="Lambeck1977">{{cite journal
 |last = Lambeck
 |first = K.
 |year = 1977
 |title = Tidal Dissipation in the Oceans: Astronomical, Geophysical and Oceanographic Consequences
 |journal = Philosophical Transactions for the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences
 |volume = 287
 |issue = 1347
 |pages = 545–594
 |doi = 10.1098/rsta.1977.0159
 |bibcode = 1977RSPTA.287..545L
}}</ref>

<ref name="touma1994">{{cite journal
 |last = Touma
 |first = Jihad
 |last2 = Wisdom
 |first2 = Jack
 |year = 1994
 |title = Evolution of the Earth-Moon system
 |journal = The Astronomical Journal
 |volume = 108
 |issue = 5
 |pages = 1943–1961
 |doi = 10.1086/117209
 |bibcode = 1994AJ....108.1943T
}}</ref>

<ref name=science_241_4872_1441>{{cite journal|last1=May|first1=Robert M.|title=How many species are there on earth?|journal=Science|year=1988|volume=241|issue=4872|pages=1441–1449|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|pmid=17790039}}</ref>

<ref name="watersource">{{cite journal|display-authors=1|last1=Morbidelli|first1=A.|last2=Chambers|first2=J.|last3=Lunine|first3=J. I.|last4=Petit|first4=J. M.|last5=Robert|first5=F.|last6=Valsecchi|first6=G. B.|last7=Cyr|first7=K. E.|title=Source regions and time scales for the delivery of water to Earth|url=https://archive.org/details/sim_meteoritics-planetary-science_2000-11_35_6/page/1309|journal=Meteoritics & Planetary Science|year=2000|volume=35|issue=6|pages=1309–1320|bibcode=2000M&PS...35.1309M|doi=10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x}}</ref>

<ref name=Kasting93>{{cite journal|last=Kasting|first=James F.|title=Earth's early atmosphere|journal=Science|year=1993|volume=259|pages=920–926|doi=10.1126/science.11536547|issue=5097|pmid=11536547}}</ref>

<ref name=asp2002>{{cite conference|last1=Guinan|first1=E. F.|last2=Ribas|first2=I.|editor=Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan|year=2002|title=Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate|book-title=ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments|location=San Francisco|isbn=1-58381-109-5|publisher=Astronomical Society of the Pacific|bibcode=2002ASPC..269...85G}}</ref>

<ref name=physorg20100304>{{cite news|author=Staff|title=Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere|date=March 4, 2010|work=Physorg.news|url=http://www.physorg.com/news186922627.html|access-date=2010-03-27}}</ref>

<ref name=stern20011125>{{cite web|last1=Stern|first1=David P.|date=2001-11-25|url=http://astrogeology.usgs.gov/HotTopics/index.php?/archives/147-Names-for-the-Columbia-astronauts-provisionally-approved.html|title=Planetary Magnetism|publisher=NASA|access-date=2007-04-01|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKxiMn9g?url=http://astrogeology.usgs.gov/HotTopics/index.php?%2Farchives%2F147-Names-for-the-Columbia-astronauts-provisionally-approved.html|archive-date=10 лютага 2013|url-status=dead}}</ref>

<ref name=science288_5473_2002>{{cite journal|last1=Tackley|first1=Paul J.|title=Mantle Convection and Plate Tectonics: Toward an Integrated Physical and Chemical Theory|journal=Science|date=2000-06-16|volume=288|issue=5473|pages=2002–2007|doi=10.1126/science.288.5473.2002|pmid=10856206|bibcode = 2000Sci...288.2002T }}</ref>

<ref name=Tanimoto_1995>{{кніга
 |аўтар=Tanimoto, Toshiro
 |адказны=Thomas J. Ahrens
 |год=1995
 |частка=Crustal Structure of the Earth
 |pages=214–224
 |загаловак=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants
 |выдавецтва=[[American Geophysical Union]]
 |месца=Washington, DC
 |isbn=0-87590-851-9
 |спасылка=http://books.google.com/books?id=aqjU_NHyre4C
 |спасылка частка=http://www.agu.org/books/rf/v001/RF001p0214/RF001p0214.pdf
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf
 |archivedate=16 кастрычніка 2006
 }}</ref>

<ref name="ngdc2006">{{cite web
 |author      = Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F.
 |date        = Jul7 26, 2006
 |url         = http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML
 |title       = Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data
 |publisher   = NOAA/NGDC
 |access-date  = 2007-04-21
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/617EcbhDm?url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML
 |archive-date = 22 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref>

<ref name=ps20_5_16>{{cite journal|last1=Senne|first1=Joseph H.|title=Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain|journal=Professional Surveyor|year=2000|volume=20|issue=5|pages=16–21}}</ref>

<ref name=lancet365_9462_831>{{cite journal|last1=Sharp|first1=David|title=Chimborazo and the old kilogram|journal=The Lancet|date=2005-03-05|volume=365|issue=9462|pages=831–832|doi=10.1016/S0140-6736(05)71021-7|pmid=15752514}}</ref>

<ref name=tall_tales>{{cite web|url=http://www.abc.net.au/science/k2/moments/s1086384.htm|title=Tall Tales about Highest Peaks|publisher=Australian Broadcasting Corporation|access-date=2008-12-29|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKxJij5u?url=http://www.abc.net.au/science/articles/2004/04/16/1086384.htm?site=science%2Fgreatmomentsinscience|archive-date=10 лютага 2013|url-status=live}}</ref>

<ref name="turcotte">{{cite book|last1=Turcotte|first1=D. L.|last2=Schubert|first2=G.|title=Geodynamics|url=https://archive.org/details/geodynamics00dltu|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, England, UK| year=2002|edition=2|pages=[https://archive.org/details/geodynamics00dltu/page/n150 136]–137|chapter=4|isbn=978-0-521-66624-4}}</ref>

<ref name=sanders20031210>{{cite news|first1=Robert|last1=Sanders|title=Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core|publisher=UC Berkeley News|date=2003-12-10|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/12/10_heat.shtml|access-date=2007-02-28}}</ref>

<ref name=pnas76_9_4192>{{cite journal|last1=Jordan|first1=T. H.|title=Structural geology of the Earth's interior|journal=Proceedings National Academy of Science|year=1979|volume=76|issue=9|pages=4192–4200|doi=10.1073/pnas.76.9.4192|pmid=16592703|pmc=411539|bibcode = 1979PNAS...76.4192J }}</ref>

<ref name=robertson2001>{{cite web|last1=Robertson|first1=Eugene C.|date=2001-07-26|url=http://pubs.usgs.gov/gip/interior/|title=The Interior of the Earth|publisher=USGS|access-date=2007-03-24|archive-url=https://www.webcitation.org/617Edzj7x?url=http://pubs.usgs.gov/gip/interior/|archive-date=22 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>

<ref name=Pidwirny_2006_7>{{cite web
 |author=Pidwirny, Michael
 |year=2006
 |url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html
 |title=Fundamentals of Physical Geography (2nd edition)
 |publisher=PhysicalGeography.net
 |access-date=2007-03-19
 |archive-url=https://www.webcitation.org/617EhGJ8l?url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html
 |archive-date=22 жніўня 2011
 |url-status=live
 }}</ref>

<ref name=ocean23_2_112>{{Cite journal|last1=Charette|first1=Matthew A.|last2=Smith|first2=Walter H. F.|title=The Volume of Earth's Ocean|journal=Oceanography|volume=23|issue=2|pages=112–114|date=June 2010|url=http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/23_2/23-2_charette.pdf|access-date=2010-06-04|doi=10.5670/oceanog.2010.51|archive-url=https://web.archive.org/web/20110930134516/http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/23_2/23-2_charette.pdf|archive-date=30 верасня 2011|url-status=dead}}</ref>

<ref name=shiklomanov_et_al_1999>{{cite web|last1=Shiklomanov|first1=Igor A.|year=1999|url=http://webworld.unesco.org/water/ihp/db/shiklomanov/|title=World Water Resources and their use Beginning of the 21st century Prepared in the Framework of IHP UNESCO|publisher=State Hydrological Institute, St. Petersburg|access-date=2006-08-10|archive-url=https://www.webcitation.org/6FbsxLE2m?url=http://webworld.unesco.org/water/ihp/db/shiklomanov/|archive-date=3 красавіка 2013|url-status=dead}}</ref>

<ref name=Mullen_2002>{{cite web |author=Leslie Mullen |url=http://www.astrobio.net/exclusive/223/salt-of-the-early-earth |title=Salt of the Early Earth |quote=Liquid water began accumulating on the surface of the Earth about 4 billion years ago, forming the early ocean. Most of the ocean's salts came from volcanic activity or from the cooled igneous rocks that formed the ocean floor. |publisher=Astrobiology Magazine |date=2002-06-11 |access-date=2014-04-08 |archive-url=https://www.webcitation.org/6FbswddCT?url=http://www.astrobio.net/exclusive/223/sitemap.php |archive-date=3 красавіка 2013 |url-status=live }}</ref>

<ref name=kennish2001>{{cite book|first1=Michael J.|last1=Kennish|year=2001|title=Practical handbook of marine science|url=https://archive.org/details/practicalhandboo0000unse_f2m3|page=[https://archive.org/details/practicalhandboo0000unse_f2m3/page/35 35]|edition=3rd|publisher=CRC Press|series=Marine science series|isbn=0-8493-2391-6}}</ref>

<ref name=natsci_oxy4>{{cite web|last1=Morris|first1=Ron M|url=http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html|title=Oceanic Processes|publisher=NASA Astrobiology Magazine|access-date=2007-03-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20090415082741/http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html|archive-date=15 красавіка 2009}}</ref>

<ref name=michon2006>{{cite web|last1=Scott|first1=Michon|date=2006-04-24|url=http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/|title=Earth's Big heat Bucket|publisher=NASA Earth Observatory|access-date=2007-03-14}}</ref>

<ref name=sample2005>{{cite web|first1=Sharron|last1=Sample|date=2005-06-21|url=http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html|title=Sea Surface Temperature|publisher=NASA|access-date=2007-04-21|archive-url=https://www.webcitation.org/6Fbsy25N9?url=http://science.nasa.gov/earth-science/oceanography/|archive-date=3 красавіка 2013|url-status=dead}}</ref>

<ref name="atmosphere">{{cite web|author=Staff|date=2003-10-08|url=http://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html|title=Earth's Atmosphere|publisher=NASA|access-date=2007-03-21|archive-url=https://www.webcitation.org/6EhgRBXL0?url=http://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html|archive-date=25 лютага 2013|url-status=live}}</ref>

<ref name=sadava_heller2006>{{cite book|last1=Sadava|first1=David E.|last2=Heller|first2=H. Craig|last3=Orians|first3=Gordon H.|title=Life, the Science of Biology|publisher=MacMillan|year=2006|edition=8th|page=[https://archive.org/details/lifescienceofbio00davi/page/1114 1114]|isbn=0-7167-7671-5|url=https://archive.org/details/lifescienceofbio00davi/page/1114}}</ref>

<ref name=un2006>{{cite web|author=Staff|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090905200753/http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm|archive-date=5 верасня 2009|title=World Population Prospects: The 2006 Revision|publisher=United Nations|access-date=2007-03-07|url-status=live}}</ref>

<ref name=prb2007>{{cite web|author=Staff|year=2007|url=http://www.prb.org/Educators/TeachersGuides/HumanPopulation/PopulationGrowth/QuestionAnswer.aspx|title=Human Population: Fundamentals of Growth: Growth|publisher=Population Reference Bureau|access-date=2007-03-31|archive-url=https://www.webcitation.org/6EKxj3SWs?url=http://www.prb.org/Educators/TeachersGuides/HumanPopulation/PopulationGrowth/QuestionAnswer.aspx|archive-date=10 лютага 2013|url-status=dead}}</ref>

<ref name=ward_brownlee2002>{{cite book|last1=Ward|first1=Peter D.|last2=Brownlee|first2=Donald|year=2002|title=The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World|publisher=Times Books, Henry Holt and Company|location=New York|isbn=0-8050-6781-7|url-access=registration|url=https://archive.org/details/isbn_9780805067811}}</ref>

<ref name=Matson>{{cite web|last=Matson|first=John|title=Luminary Lineage: Did an Ancient Supernova Trigger the Solar System's Birth?|work=Scientific American|date=July 7, 2010|url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=solar-system-trigger-sn|access-date=2012-04-13|archive-url=https://www.webcitation.org/69kxmi4xs?url=http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=solar-system-trigger-sn|archive-date=8 жніўня 2012|url-status=live}}</ref>

<ref name="Yin">{{cite journal
 | last=Yin | first=Qingzhu
 | last2=Jacobsen | first2=S. B.
 | last3=Yamashita | first3=K.
 | last4=Blichert-Toft | first4=J.
 | last5=Télouk | first5=P.
 | last6=Albarède | first6=F.
 | title=A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites
 | journal=Nature | year=2002 | volume=418 | issue=6901
 | pages=949–952
 | doi=10.1038/nature00995
 | pmid=12198540 | bibcode=2002Natur.418..949Y
}}</ref>

<ref name=Newsom>{{cite journal|last=Newsom|first=Horton E.|last2=Taylor |first2=Stuart Ross |title=Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact|journal=Nature|year=1989|volume=338|issue=6210|pages=29-34|doi=10.1038/338029a0|bibcode = 1989Natur.338...29N }}</ref>

<ref name="Liu">{{cite journal|last=Liu|first=Lin-Gun|title=Chemical composition of the Earth after the giant impact|journal=Earth, Moon and Planets|year=1992|volume=57|issue=2|pages=85–97|doi=10.1007/BF00119610|bibcode = 1992EM&P...57...85L }}</ref>

<ref name=StarChild>{{cite web|url=http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/questions/question38.html|title=StarChild Question of the Month for October 2001|publisher=NASA Goddard Space Flight Center|author=High Energy Astrophysics Science Archive Research Center, HEASARC|access-date=20 April 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/69kxbATF7?url=http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/questions/question38.html|archive-date=8 жніўня 2012|url-status=live}}</ref>

<ref name=Stanley2005>{{harvnb|Stanley|2005}}</ref>

<ref name="Halliday">Halliday, A.N.; '''2006''': ''The Origin of the Earth; What’s New?'', Elements '''2(4)''', p.&nbsp;205-210.</ref>

<ref name="Taylor">{{Cite web
 |last        = Taylor
 |first       = G. Jeffrey
 |date        = April 26, 2004
 |url         = http://solarsystem.nasa.gov/scitech/display.cfm?ST_ID=446
 |title       = Origin of the Earth and Moon
 |publisher   = NASA
 |access-date  = 2006-03-27
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/69kxiqRQz?url=http://solarsystem.nasa.gov/scitech/display.cfm?ST_ID=446
 |archive-date = 8 жніўня 2012
 |url-status=dead
}}</ref>

<ref name=jas31_4_1118>{{cite journal|last1=Liu|first1=S. C.|last2=Donahue|first2=T. M.|title=The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth|journal=Journal of Atmospheric Sciences|year=1974|volume=31|issue=4|pages=1118–1136|bibcode=1974JAtS...31.1118L|doi=10.1175/1520-0469(1974)031<1118:TAOHIT>2.0.CO;2}}</ref>

<ref name=sci293_5531_839>{{cite journal|title=Biogenic Methane, Hydrogen Escape, and the Irreversible Oxidation of Early Earth|last1=Catling|first1=David C.|last2=Zahnle|first2=Kevin J.|last3=McKay|first3=Christopher P.|journal=Science|volume=293|issue=5531|pages=839–843|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/293/5531/839|doi=10.1126/science.1061976|year=2001|pmid=11486082 |bibcode=2001Sci...293..839C }}</ref>

<ref name=abedon1997>{{cite web|author=Abedon Stephen T.|date=1997-03-31|url=http://www.mansfield.ohio-state.edu/~sabedon/biol1010.htm|title=History of Earth|publisher=Ohio State University|access-date=2007-03-19|archive-url=https://www.webcitation.org/6F17z629O?url=http://www.mansfield.ohio-state.edu/~sabedon/biol1010.htm|archive-date=10 сакавіка 2013|url-status=dead}}</ref>

<ref name=arwps4_265>{{cite journal|last1=Hunten|first1=D. M.|title=Hydrogen loss from the terrestrial planets|journal=Annual review of earth and planetary sciences|year=1976|volume=4|issue=1|pages=265–292|bibcode=1976AREPS...4..265H|doi=10.1146/annurev.ea.04.050176.001405|last2=Donahue|first2=T. M}}</ref>

<ref name="moran2005">{{cite web|last1=Moran|first1=Joseph M.|year=2005|url=http://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html|title=Weather|work=World Book Online Reference Center|publisher=NASA/World Book, Inc|access-date=2007-03-17|archive-url=https://www.webcitation.org/6F17zYBBn?url=http://www.nasa.gov/topics/nasalife/features/worldbook.html|archive-date=10 сакавіка 2013|url-status=dead}}</ref>

<ref name="berger2002">{{cite web|last1=Berger|first1=Wolfgang H.|year=2002|url=http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml|title=The Earth's Climate System|publisher=University of California, San Diego|access-date=2007-03-24|archive-url=https://www.webcitation.org/6F180Errm?url=http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml|archive-date=10 сакавіка 2013|url-status=live}}</ref>

<ref name=hydrologic_cycle>{{cite web|author=Various|date=1997-07-21|url=http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/hyd/home.rxml|title=The Hydrologic Cycle|publisher=University of Illinois|access-date=2007-03-24|archive-url=https://www.webcitation.org/6FHAZ1iIh?url=http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/hyd/home.rxml|archive-date=21 сакавіка 2013|url-status=live}}</ref>

<ref name=rahmstorf2003>{{cite web|first1=Stefan|last1=Rahmstorf|year=2003|url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/thc_fact_sheet.html|title=The Thermohaline Ocean Circulation|publisher=Potsdam Institute for Climate Impact Research|access-date=2007-04-21|archive-url=https://www.webcitation.org/6F180jPsW?url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/thc_fact_sheet.html|archive-date=10 сакавіка 2013|url-status=live}}</ref>

<ref name=Aoki>Первоисточник использует «секунды UT1» вместо «секунды среднего солнечного времени». — {{cite journal|last=Aoki|first=S.|title=The new definition of universal time|url=https://archive.org/details/sim_astronomy-and-astrophysics_1982-01_105_2/page/359|journal=Astronomy and Astrophysics|year=1982|volume=105|issue=2|pages=359–361|bibcode=1982A&A...105..359A|last2=Kinoshita|first2=H.|last3=Guinot|first3=B.|last4=Kaplan|first4=G. H.|last5=McCarthy|first5=D. D.|last6=Seidelmann|first6=P. K.}}</ref>

<ref name=zeilik1998>{{cite book|last1=Zeilik|first1=M.|last2=Gregory|first2=S. A.|title=Introductory Astronomy & Astrophysics|url=https://archive.org/details/introductoryastr0000zeil|edition=4th|page=[https://archive.org/details/introductoryastr0000zeil/page/56 56]|publisher=Saunders College Publishing|isbn=0-03-006228-4|year=1998}}</ref>

<ref name=angular>{{cite web|last1=Williams|first1=David R.|date=2006-02-10|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planetfact.html|title=Planetary Fact Sheets|lang=en|publisher=NASA|access-date=2008-09-28}} — вуглавы дыяметр Сонцы і Месяцы паказаны на адпаведных старонках.</ref>

<ref name=aj136_5_1906>{{cite journal|last1=McCarthy|first1=Dennis D.|last2=Hackman|first2=Christine|last3=Nelson|first3=Robert A.|title=The Physical Basis of the Leap Second|url=https://archive.org/details/sim_astronomical-journal_2008-11_136_5/page/1906|journal=The Astronomical Journal|volume=136|issue=5|pages=1906–1908|date=November 2008|doi=10.1088/0004-6256/136/5/1906|bibcode=2008AJ....136.1906M}}</ref>

<ref name=USNO_TSD>{{cite web|title=Leap seconds|publisher=Time Service Department, USNO|url=http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html|access-date=2008-09-23|archive-url=https://www.webcitation.org/6GqfadvHY?url=http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html|archive-date=24 мая 2013|url-status=dead}}</ref>

}}

== Літаратура ==
* Геаграфія ў тэрмінах і паняццях: Энцыклапедычны даведнік / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — 352 с.: іл. ISBN 985-11-0262-8.
* ''[[Вольга Піліпаўна Якушка|Якушка В. П.]]'' Зямля // {{Крыніцы/БЭ|7}}
* {{cite book
 |first=Neil F. |last=Comins
 |year=2001
 |title=Discovering the Essential Universe
 |url=https://archive.org/details/discoveringessen0000comi |edition=2nd
 |publisher=W. H. Freeman
 |bibcode=2003deu..book.....C
 |isbn=0-7167-5804-0
}}.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Земля}}
* {{З|БСЭ|http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/161924}}.
* {{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth|title=Solar System Exploration: Earth|publisher=NASA|access-date=2013-05-03|archive-url=https://www.webcitation.org/6GVr8TSgV?url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth|archive-date=10 мая 2013|url-status=live}}
* {{citation | last=Brownlee | first=Donald E. | year=2010 | chapter=Planetary habitability on astronomical time scales | title=Heliophysics: Evolving Solar Activity and the Climates of Space and Earth | editor1-first=Carolus J. | editor1-last=Schrijver | editor2-first=George L. | editor2-last=Siscoe | chapter-url=https://books.google.com/books?id=M8NwTYEl0ngC&pg=PA79 | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-11294-X }}
* {{кніга |загаловак=Earth system history |спасылка=https://archive.org/details/earthsystemhisto0000stan_j8i8 |год=2005 |выдавецтва=Freeman |месца=New York |isbn=978-0-7167-3907-4 |выданне=2nd |ref=Stanley |аўтар=Stanley, Steven M.}}
* {{citation | last1=Ward | first1=Peter Douglas | last2=Brownlee | first2=Donald | title=The life and death of planet Earth: how the new science of astrobiology charts the ultimate fate of our world | year=2003 | publisher=Macmillan | isbn=0-8050-7512-7 }}
* {{cite web
 |author=David R. Williams.
 |date=2013-07-01
 |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
 |title=Earth Fact Sheet
 |lang=en
 |publisher=[[NASA]]
 |access-date=2014-04-08
 |archive-url=https://www.webcitation.org/6GVr9SIKY?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html
 |archive-date=10 мая 2013
 |url-status=live
 }}
* {{cite book
 |last=Yoder | first=Charles F.
 |editor=T. J. Ahrens
 |year=1995
 |title=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants
 |publisher=American Geophysical Union
 |location=Washington
 |url=http://books.google.com/books?id=aqjU_NHyre4C
 |isbn=0875908519
}}

== Спасылкі ==
{{Commonscat|Earth}}
* [http://www.glaz.tv/online-webcams/international-space-station-live Вэб-камера анлайн: Выгляд зямной паверхні з космасу ([[Міжнародная касмічная станцыя]])]
* [http://science.compulenta.ru/667612/ На древней метановой Земле было то ясно, то туманно] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120320003735/http://science.compulenta.ru/667612/ |date=20 сакавіка 2012 }}{{ref-ru}}
* [http://www.worldometers.info/ru/ Всемирная статистика в реальном времени]{{ref-ru}}
* [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth Профіль Зямлі] — [http://solarsystem.nasa.gov/ Даследаванне Сонечнай сістэмы] — [[НАСА|NASA]].{{ref-en}}
* [http://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/globalextremes.html Змяненні тэмпературы і ападкаў] {{Архівавана|url=https://archive.today/20120525195312/http://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/globalextremes.html |date=25 мая 2012 }} — National Climatic Data Center.{{ref-en}}
* [http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Змяненні клімату] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html |date=22 студзеня 2009 }} — [[НАСА|NASA]].{{ref-en}}
* [http://geomag.usgs.gov/ Геамагнетызм Зямлі] — Геалагічная служба ЗША.{{ref-en}}
* [http://eol.jsc.nasa.gov/Coll/weekly.htm Фотаздымкі Зямлі на сайце NASA] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090430041323/http://eol.jsc.nasa.gov/Coll/weekly.htm |date=30 красавіка 2009 }}.{{ref-en}}
* [http://earthobservatory.nasa.gov/ Зямная абсерваторыя] — [[НАСА|NASA]].{{ref-en}}
* [http://www.satellite-maps.ru/planet/earth.htm Планета Зямля]{{ref-ru}}
;Відэа — [[Міжнародная касмічная станцыя]]:
* [http://www.youtube.com/watch?v=74mhQyuyELQ Палёт над Зямлёй]
* [http://www.youtube.com/watch?v=l6ahFFFQBZY Палярнае ззянне. Від з космасу]

{{Нарматыўны кантроль}}
{{Зямля}}
{{Сонечная сістэма}}
{{Месцазнаходжанне Зямлі}}
{{Выдатны артыкул|Астраномія}}

[[Катэгорыя:Зямля| ]]
[[Катэгорыя:Планеты Сонечнай сістэмы|Зямля]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]