Прагляд зыходнага тэксту старонкі Млечны Шлях

{{значэнні|Спасылка=Млечны Шлях, значэнні}}
{{Картка
|стыль_цела        = width:300px;
|назва          =  Млечны Шлях
|уверсе2           = [[Галактыка]]
|стыль_уверсе2     = font-style:normal; background-color:#DFFFC0;
|выява             = [[File:Млечны Шлях (камп'ютарная мадэль).jpg|250px]]
|подпіс           = Млечны Шлях (камп’ютарная мадэль). Спіральная галактыка з перамычкай. Дамінуюць два з чатырох рукавоў.
|стыль_загалоўкаў  = background-color:#DFFFC0;
|загаловак5 = Характарыстыкі
|метка6     = [[Паслядоўнасць Хабла|Тып]]
|тэкст6     = SBbc ([[спіральная галактыка с перамычкай]]){{sfn|Засов и Постнов|2006|name="Засов и Постнов-302"|с=302}}
|метка7 = Дыяметр
|тэкст7 = {{ly|100&nbsp;000|}}<ref name="ask-astro">{{cite web |author=Eric Christian |coauthors=Safi-Harb Samar. |date=2005-12-01 |work=Ask an Astrophysicist |publisher=[[NASA]] |url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980317b.html |title=How large is the Milky Way? |lang=en |archive-url=https://www.webcitation.org/68uVoUELs?url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/980317b.html |archive-date=4 ліпеня 2012 |access-date=8 ліпеня 2016 |url-status=live }}{{v|2012|10|09}}</ref>
|метка8 = Таўшчыня
|тэкст8 = {{ly|3000|}}&nbsp;([[балдж]])<ref>{{кніга|аўтар=Thanu Padmanabhan|загаловак=After the first three minutes: the story of our universe|спасылка=http://books.google.com/books?id=lZerfB7L_jgC&lpg=PA87&dq=milky%20way%20thickness&hl=ru&pg=PA87#v=onepage&q&f=false|выдавецтва=[[Cambridge University Press]]|год=1998|pages=87|allpages=215|isbn=0-521-62039-2}}{{Недаступная спасылка}}</ref><br />{{ly|1000|}}&nbsp;(дыск)<ref name="ask-astro"/>
|метка9 = Лік зорак
|тэкст9 = 2—4{{e|11}}<ref name="ask-astro"/><ref name="How Many Stars"/>
|метка10 = Маса
|тэкст10 = 3,0{{e|12}}&nbsp;[[сонечная маса|<math>M_{\odot}</math>]]<ref name="Lenta.ru"/>
|метка11 = Узрост [[HE 1523-0901|старэйшай]] з вядомых зорак
|тэкст11 = 13,2 млрд гадоў<ref name="frebel"/>
|метка12 = Адлегласць ад [[Сонца]] да [[Галактычны цэнтр|галактычнага цэнтра]]
|тэкст12 = {{ly|26&nbsp;000&nbsp;±&nbsp;1400|}}
|метка13 = Галактычны перыяд абарачэння Сонца
|тэкст13 = 225—250 млн гадоў
|метка14 = Перыяд абарачэння спіральнай структуры
|тэкст14 = 220—360 млн гадоў<ref name = patternspeed/>
|метка15 = Перыяд абарачэння [[Спіральная галактыка з перамычкай|перамычкі]]
|тэкст15 = 100—120 млн гадоў<ref name = patternspeed/><ref name = gasdynamics/>
|метка16 = Скорасць адносна фонавага [[Рэліктавае выпраменьванне|рэліктавага выпраменьвання]]
|тэкст16 = 552 км/с<ref name="dipole"/>
}}
Галактыка '''Мле́чны Шлях''' ('''Птушыная дарога'''), называецца таксама проста '''Галактыка''' (з вялікай літары) — гіганцкая зорная сістэма, у якой знаходзіцца, сярод іншых, [[Сонца]], усе бачныя няўзброеным вокам асобныя [[зорка|зоркі]], а таксама велізарная колькасць зорак, якія зліваюцца разам і назіраюцца ў выглядзе паласы [[Млечны Шлях (з’ява)|млечнага шляху]]. Млечны Шлях з’яўляецца адной са шматлікіх іншых [[галактыка|галактык]], гэта [[спіральная галактыка]] з перамычкай тыпу SBbc па [[класіфікацыя Хабла|класіфікацыі Хабла]].

Галактыка ўключае не менш чым 10 млрд зорак, а таксама міжзорнае рэчыва (газ, пыл). Наша Галактыка (Млечны Шлях) — велізарнае, плоскай формы ўтварэнне з патаўшчэннем у цэнтральнай частцы, мае дыяметр каля 25-30 тыс. [[парсек]], або амаль 100 тыс. светлавых гадоў. [[Сонечная сістэма]] знаходзіцца амаль у плоскасці яе сіметрыі на адлегласці прыкладна 2/3 радыуса Галактыкі ад яе цэнтра.

Цэнтральная вобласць Галактыкі атрымала назву ядро. Яно мае дыяметр 1-2 тыс. парсек, і ўяўляе сабой велізарнае, адносна шчыльнае скопішча зорак. Ядро Галактыкі знаходзіцца ў [[Сузор’е Стралец|сузор’і Стральца]], але назіранню яго перашкаджаюць аблокі касмічнага пылу. Ядро Галактыкі з’яўляецца крыніцай магутнага радыёвыпраменьвання, што сведчыць аб актыўных працэсах, якія адбываюцца ў ім. Тут канцэнтруюцца шаравыя зорныя скопішчы, чырвоныя гіганты.

Большасць зорак галоўнай паслядоўнасці, уключаючы [[Сонца]], белыя карлікі, туманнасці, абарачаюцца вакол ядра Галактыкі. Скорасць іх абарачэння залежыць ад адлегласці да цэнтра Галактыкі, таму Галактыка мае спіральную структуру. Сонца абарачаецца вакол цэнтра Галактыкі са скорасцю каля 230 км/с. Перыяд абароту Сонца вакол цэнтра Галактыкі складае каля 200 млн гадоў. Спіральныя рукавы Галактыкі ўключаюць і маладыя зоркі, век якіх не перавышае 100 млн гадоў, тут знаходзіцца асноўная маса [[цэфеіды|цэфеід]], [[планетарная туманнасць|планетарныя туманнасці]]. Усё гэта паказвае, што ў спіральных рукавах Галактыкі адбываюцца працэсы зораўтварэння.

Існуюць, нарэшце, касмічныя целы, якія перамяшчаюцца па выцягнутых арбітах у розных кірунках і не ўдзельнічаюць у кручэнні галактычнага дыска: шаравыя скопішчы, чырвоныя гіганты, доўгаперыядычнныя [[мірыды|пераменныя зоркі тыпу Міры]].

== Этымалогія ==

Назва ''Млечны Шлях'' пашырана ў заходняй культуры і з’яўляецца [[Калька (лексіка)|калькай]] з {{lang-la|via lactea}} «малочная дарога», якая, у сваю чаргу, калька з {{lang-grc|ϰύϰλος γαλαξίας}} «малочны круг»<ref>{{артыкул|аўтар=Фасмер М.|загаловак=Этимологический словарь русского языка|адказны=Под ред. О. Н. Трубачёва|месца=М.|выдавецтва=«Прогресс»|год=1986|том=II|старонкі=632}}</ref>. Назва ''Галактыка'' утворана па аналогіі з {{lang-grc|γαλαϰτιϰός}} «малочны». Па [[Старажытнагрэчаская міфалогія|старажытнагрэчаскай легендзе]], [[Зеўс]] вырашыў зрабіць свайго сына [[Геракл]]а, народжанага ад смяротнай жанчыны, несмяротным, і для гэтага падклаў яго спячай жонцы Геры, каб Геракл выпіў боскага малака. Гера, прачнуўшыся, убачыла, што корміць не сваё дзіцё, і адапхнула яго ад сябе. Струмень малака, які пырснуў з грудзей багіні, ператварыўся ў Млечны Шлях.

У савецкай астранамічнай школе галактыка Млечны Шлях звалася проста «наша Галактыка»<ref name="БСЭ" /> ці «сістэма Млечны Шлях»; словазлучэнне «Млечны шлях»<ref name="Кругосвет" /> выкарыстоўвалася для пазначэння [[Млечны Шлях (з’ява)|бачных зорак, якія аптычна для назіральніка складаюць Млечны Шлях]].

У іншых, нееўрапейскіх, культурах ёсць маса іншых назваў Млечнага Шляху. Слова «Шлях» часта застаецца, слова «Млечны» замяняецца на іншыя эпітэты.

== Структура Галактыкі ==

Дыяметр Галактыкі складае каля 30 тысяч [[парсек]]аў (парадку 100 000 [[светлавы год|светлавых гадоў]], 1 [[квінтыльён]] кіламетраў) пры ацэначнай сярэдняй таўшчыні парадку 1000 светлавых гадоў.

Па сучасных ацэнках Галактыка ўтрымлівае ад 200 да 400 мільярдаў зорак. Асноўная маса зорак размешчана ў форме плоскага дыска.

Па стане на студзень 2009, маса Галактыкі ацэньваецца ў 3{{e|12}} мас Сонца<ref name="Lenta.ru"/>, або 6{{e|42}} кг. Ацэнка, апублікаваная ў маі 2016 года астрафізікамі з Канады, вызначае масу галактыкі ўсяго ў 7{{e|11}} мас Сонца<ref>{{cite web|title=Названа точная масса Млечного Пути|url=https://lenta.ru/news/2016/06/01/milky/?t|date=1 июня 2016|publisher=Новостной сайт «Лента.Ру»|access-date=2016-06-01}}</ref>. Большая частка масы Галактыкі ўтрымліваецца не ў зорках і міжзорным газе, а ў несвятлівым [[Галактычнае гало|гало]] з [[цёмная матэрыя|цёмнай матэрыі]].

=== Дыск ===
Толькі ў 1980-х гадах астраномы выказалі здагадку, што Млечны Шлях з’яўляецца [[спіральная галактыка з перамычкай|спіральнай галактыкай з перамычкай]]<ref name="Форма галактики">[http://www.grani.ru/Society/Science/m.93542.html Форма Млечного пути оказалась ненормальной]</ref>, а не звычайнай спіральнай галактыкай. Гэта здагадка была пацверджана ў 2005 годзе касмічным тэлескопам імя Лаймана Спітцэра, які паказаў, што цэнтральная перамычка нашай галактыкі з’яўляецца большай, чым лічылася раней<ref name="fn3">[http://www.newscientistspace.com/article.ns?id=dn7854 16 August 2005] — New Scientist article{{Ref-en}}</ref>.

Паводле ацэнак навукоўцаў, [[галактычны дыск]], які выдаецца ў розныя бакі ў раёне [[галактычны цэнтр|галактычнага цэнтра]], мае дыяметр каля 100 000 [[светлавы год|светлавых гадоў]]<ref>[http://galspace.spb.ru/index63.html Млечный путь — наша Галактика]</ref>. У параўнанні з [[галактычнае гало|гало]], дыск круціцца заўважна хутчэй. Скорасць яго кручэння неаднолькавая на розных адлегласцях ад цэнтра. Яна імкліва ўзрастае ад нуля ў цэнтры да 200—240 км/з на адлегласці 2 тыс. светлавых гадоў ад яго, потым трохі змяншаецца, ізноў узрастае прыкладна да таго ж значэння і далей застаецца амаль пастаяннай. Вывучэнне асаблівасцей кручэння дыска дазволіла ацаніць яго масу, аказалася, што яна ў 150 млрд раз большая за [[маса Сонца|M<sub>☉</sub>]].

Паблізу плоскасці дыска канцэнтруюцца маладыя зоркі і [[зорнае скопішча|зорныя скопішчы]], узрост якіх не перавышае некалькіх мільярдаў гадоў. Яны ўтвараюць так званы плоскі складнік. Сярод іх вельмі шмат яркіх і гарачых зорак. Газ у дыску Галактыкі таксама засяроджаны галоўным чынам блізка яго плоскасці. Ён размеркаваны нераўнамерна, утвараючы шматлікія [[малекулярнае воблака|газавыя аблокі]] — ад гіганцкіх неаднародных па структуры аблокаў, працягласцю звыш некалькіх тысяч светлавых гадоў, да невялікіх аблокаў памерамі не больш за парсек.

=== Ядро ===
{{Асноўны артыкул|Галактычны цэнтр}}

[[Файл:Galactic Cntr full cropped.jpg|міні|Галактычны цэнтр Млечнага Шляху ў інфрачырвоным дыяпазоне.]]

У сярэдняй частцы Галактыкі знаходзіцца патаўшчэнне, якое завецца ''[[балдж]]ам'' ({{lang-en|bulge}} — ''патаўшчэнне'') і складае каля 8 тысяч парсекаў у папярочніку. Цэнтр ядра Галактыкі знаходзіцца ў [[Стралец (сузор’е)|сузор’і Стральца]] (α = 265°, δ = −29°)<ref>[http://74.125.155.132/scholar?q=cache:p0BL3RErPNIJ:scholar.google.com/+центр+галактики+находится+в+созвездии+стрельца&hl=en&as_sdt=0,5 В. Д. Шабетник Физическое образование в вузах. 1998]</ref><ref>Блинников С. Открытие нашей вселенной // Новый мир, — № 11, Ноябрь 2008, — C. 153—165</ref>. Адлегласць ад Сонца да цэнтра Галактыкі 8,5 кілапарсекаў (2,62{{e|17}} км, ці 27 700 светлавых гадоў). У цэнтры Галактыкі, відаць, знаходзіцца [[звышмасіўная чорная дзірка]] ([[Стралец A*]]) (каля 4,3 мільёна [[маса Сонца|M<sub>☉</sub>]]<ref>[http://lenta.ru/news/2008/12/10/blackhole/ Астрономы взвесили черную дыру в центре Млечного Пути]</ref>) вакол якой, меркавана, круціцца чорная дзірка сярэдняй масы<ref name="bh2">[http://lenta.ru/news/2008/12/31/blackhole/ «Учёные обнаружили в центре Млечного Пути вторую чёрную дыру»]</ref> ад 1000 да 10 000 [[маса Сонца|M<sub>☉</sub>]] і перыядам абарачэння каля 100 гадоў і некалькі тысяч параўнальна невялікіх<ref>[http://www.grani.ru/Society/Science/m.82616.html Рой черных дыр в нашей Галактике]</ref>. Іх супольнае гравітацыйнае дзеянне на суседнія зоркі прымушае апошнія рухацца па незвычайных траекторыях<ref name="bh2"/>. Існуе здагадка, што большасць галактык мае звышмасіўныя чорныя дзіркі ў сваім ядры<ref>[http://www.grani.ru/Society/Science/m.48874.html Сверхмассивная черная дыра в центре нашей Галактики быстро вращается]</ref>.

Для цэнтральных участкаў Галактыкі характэрна моцная канцэнтрацыя зорак: у кожным кубічным парсеку паблізу цэнтра іх утрымліваюцца многія тысячы. Адлегласці паміж зоркамі ў дзясяткі і сотні разоў меншыя, чым у наваколлі Сонца. Як і ў большасці іншых галактык, размеркаванне масы ў Млечным Шляху такое, што арбітальная скорасць большасці зорак Галактыкі не залежыць істотна ад іх адлегласці да цэнтра. Далей ад цэнтральнай перамычкі да вонкавага кола звычайная скорасць абарачэння зорак складае 210—240 км/с. Такім чынам, такое размеркаванне скорасці, якога не назіраецца ў Сонечнай сістэме, дзе розныя арбіты маюць істотна розныя скорасці абарачэння, з’яўляецца адным з указанняў на існаванне цёмнай матэрыі.

Лічыцца, што даўжыня галактычнай перамычкі складае каля 27 000 светлавых гадоў<ref name="Форма галактики"/>. Гэта перамычка праходзіць праз цэнтр галактыкі пад вуглом 44 ± 10 градусаў да лініі паміж нашым Сонцам і цэнтрам галактыкі. Яна складаецца пераважна з чырвоных зорак, якія лічацца вельмі старымі. Перамычка аточана кальцом, так званым «Кальцом у пяць кілапарсекаў». Гэта кальцо ўтрымлівае вялікую частку малекульнага вадароду Галактыкі і з’яўляецца актыўным рэгіёнам зоркаўтварэння ў нашай Галактыцы. Калі весці назіранне з галактыкі Андрамеды, то галактычная перамычка Млечнага Шляху была б яркай яго часткай<ref name="fn14">[ 23 April 2006] — http://www.bu.edu/galacticring/new_introduction.htm {{Ref-en}}</ref>.

У 2016 годзе японскія астрафізікі паведамілі аб выяўленні ў Галактычным цэнтры другой гіганцкай чорнай дзіркі.
Гэта чорная дзірка знаходзіцца ў 200 светлавых гадах ад цэнтра Млечнага Шляху. Назіраны астранамічны аб’ект з воблакам займае вобласць прасторы дыяметрам 0,3 светлавога года, а яго маса складае 100 тысяч мас Сонца. Пакуль дакладна не ўстаноўлена прырода гэтага аб’екта — гэта чорная дзірка ці іншы аб’ект<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/news/2016/01/astronomers-spot-another-giant-black-hole-our-backyard|title=Astronomers spot another giant black hole in our backyard|author= Daniel Clery|date=15 студзеня 2016|publisher=Science|lang=en|access-date=2016-01-29}}</ref>.

=== Рукавы ===
[[Файл:Milky Way Spiral Arm Russian.svg|міні|Рукавы Галактыкі]]

{{Асноўны артыкул|Галактычны рукаў}}

Галактыка адносіцца да класа спіральных галактык, гэта азначае, што ў Галактыкі ёсць спіральныя ''рукавы'', размешчаныя ў плоскасці дыска. Дыск пагружаны ў ''[[Галактычнае гало|гало]]'' сферычнай формы, а вакол яго знаходзіцца сферычная ''[[Галактычная карона|карона]]''. [[Сонечная сістэма]] знаходзіцца на адлегласці 8,5 тысяч парсекаў ад галактычнага цэнтра, паблізу плоскасці Галактыкі (зрушэнне к Паўночнаму полюсу Галактыкі складае ўсяго 10 парсекаў), на ўнутраным краі рукава, які называецца ''[[рукаў Арыёна]]''. Такое размяшчэнне не дае магчымасці назіраць форму рукавоў візуальна. Новыя дадзеныя па назіраннях малекульнага газу (СА) кажуць пра тое, што ў нашай Галактыкі есці два рукавы, якія пачынаюцца каля [[бар (астраномія)|бара]] ва ўнутранай частцы Галактыкі. Апроч таго, ва ўнутранай частцы ёсць яшчэ пара рукавоў. Потым гэтыя рукавы пераходзяць у чатырохрукаўную структуру, якая назіраецца ў лініі нейтральнага вадароду ў вонкавых частках Галактыкі<ref>[http://www.astronet.ru/db/msg/1188975/index.html#arxiv/0812.3491 arxiv:0812.3491 Узор спиральных рукавов Млечного Пути (The Milky Way spiral arm pattern)]</ref>.

=== Гало ===
[[Файл:Milky Way environs.jpg|міні|справа|300пкс|Наваколле Млечнага шляху і яго гало.]]

[[Галактычнае гало]] мае сферычную форму і выходзіць за межы галактыкі на 5—10 тысяч светлавых гадоў<ref name="nase1">[http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1156267&s= «Газовое гало Галактики»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090217142924/http://nature.web.ru/db/msg.html?mid=1156267&s= |date=17 лютага 2009 }}</ref>, тэмпература гало каля 5{{e|5}} K<ref name="nase1"/>. Галактычны дыск аточаны сфероідным гало, якое складаецца са старых зорак і [[шаравое зорнае скопішча|шаравых скопішчаў]], 90 % якіх знаходзіцца на адлегласці менш за 100 000 светлавых гадоў<ref>http://www.seds.org/messier/xtra/data/mwgc.dat.txt {{Ref-en}}</ref> ад цэнтра галактыкі. Аднак у апошні час было знойдзена некалькі шаравых скопішчаў, такіх як [[Pal 4]] і AM 1, размешчаных на адлегласці больш за 200 000 светлавых гадоў ад цэнтра галактыкі. Цэнтр сіметрыі гало Млечнага Шляху супадае з цэнтрам галактычнага дыска. Складаецца гало галоўным чынам з вельмі старых, няяркіх маламасіўных зорак. Яны сустракаюцца як паасобку, так і ў выглядзе шаравых скопішчаў, якія могуць утрымваць да мільёна зорак. Узрост насельніцтва сферычнай складальнай Галактыкі перавышае 12 млрд гадоў, яго звычайна лічаць узростам самой Галактыкі.

Тым часам як галактычны дыск утрымлівае газ і пыл, што ўскладняе праходжанне бачнага святла, сфероідная кампанента такіх складнікаў не ўтрымлівае. Актыўнае зоркаўтварэнне адбываецца ў дыску (асабліва ў спіральных рукавах, якія з’яўляюцца зонамі павышанай шчыльнасці). У гало зоркаўтварэнне завяршылася. [[Рассеянае зорнае скопішча|Рассеяныя скопішчы]] таксама сустракаюцца пераважна ў дыску. Лічыцца, што асноўную масу нашай галактыкі складае цёмная матэрыя, якая ўтварае гало цёмнай матэрыі масай прыкладна 600 — 3000 мільярдаў {{Mo}}. Гало [[цёмная матэрыя|цёмнай матэрыі]] сканцэнтравана ў кірунку цэнтра галактыкі<ref>[http://arxiv.org/abs/astro-ph/0506102 The radial velocity dispersion profile of the Galactic halo: Constraining the density profile of the dark halo of the Milky Way], Battaglia et al. 2005, [[MNRAS]], 364 (2005) 433 {{Ref-en}}</ref>. Зоркі і зорныя скопішчы гало рухаюцца вакол цэнтра Галактыкі па вельмі выцягнутых [[арбіта]]х. Паколькі асобныя зоркі абарачаюцца некалькі неўпарадкавана (то-бок скорасці суседніх зорак могуць мець любыя напрамкі), гало ў цэлым круціцца вельмі павольна.

== Гісторыя назірання ==

Усведамленне таго, што мы жывем у галактыцы, і, што на самай справе існуе шмат іншых галактык, прайшло паралельна з адкрыццямі аб [[Млечны Шлях (з’ява)|Млечным Шляху]] і іншымі туманнасцямі ў начным небе.

[[File:Milky Way Galaxy and a meteor.jpg|[[Галактычны цэнтр]] Млечнага Шляху|thumb]]

Грэчаскі філосаф [[Дэмакрыт]] (450—370 да н.э.) дапусціў, што светлая паласа на начным небе, вядомая як Млечны Шлях, можа складацца з далёкіх зорак<ref name="Plutarch">{{cite book | title=The Complete Works Volume 3: Essays and Miscellanies | publisher=Echo Library | author=Plutarch | author-link=Plutarch | year=2006 | location=Chapter 3 | pages=66 | isbn=978-1-4068-3224-2}}</ref>. [[Арыстоцель]] (384—322 да н.э.), аднак, лічыў, што Млечны Шлях узнікае ад «узгарання вогненных выпарэнняў некаторых зорак, якія вялікія, шматлікія і знаходзяцца блізка адна да адной», і што «адбываецца ўзгаранне ў верхняй частцы атмасферы, у абласцях сусвету, якія непарыўна звязаныя з нябеснымі рухамі»<ref name=Montada>
{{cite web
 | last1=Montada |first1=J. P.
 | date=2007-09-28
 | title=Ibn Bajja
 | work=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]
 | url=http://plato.stanford.edu/entries/ibn-bajja
 | access-date=2008-07-11
}}</ref>. Неаплатаніст філосаф Алімпіядор Малодшы (495—570 н.э.) крытыкаваў гэты пункт гледжання, сцвярджаючы, што калі Млечны Шлях знаходзіўся пад Месяцам, ён павінен выглядаць па-рознаму ў залежнасці ад часу і месца на [[Зямля (планета)|Зямлі]], і што ён павінен мець [[паралакс]], якога ён не мае. На яго думку, Млечны Шлях — з’ява на нябеснай сферы. Гэта ідэя стане ўплывовай пазней у ісламскім свеце<ref name=heidarzadeh2008>{{cite book | first1=Tofigh | last1=Heidarzadeh | pages=[https://archive.org/details/historyphysicalt00heid_599/page/n33 23]–25 | title=A history of physical theories of comets, from Aristotle to Whipple | url=https://archive.org/details/historyphysicalt00heid_599 | publisher=Springer | date=2008 | isbn=978-1-4020-8322-8 }}</ref>.

[[File:The Milky Way above the antennas of ALMA.jpg|thumb|left|Млечны Шлях над антэнамі {{нп3|Atacama Large Millimeter Array|ALMA|ru|Atacama Large Millimeter Array}}<ref>{{cite news|title=ALMA Centre of Expertise in Portugal|url=http://www.eso.org/public/announcements/ann14037/|access-date=15 May 2014|newspaper=ESO Announcement}}</ref>]]

Паводле Махані Махамеда, арабскі астраном [[Ібн аль-Хайсам|Альгазен]] (965—1037) зрабіў першую спробу назірання і вымярэння паралаксу Млечнага шляху<ref name=mohamed>{{harvnb|Mohamed|2000|pp=49–50}}</ref>, і ён, такім чынам, «устанавіў, што, паколькі Млечны Шлях не мае паралакса, ён вельмі далёка ад Зямлі і не адносіцца да атмасферы»<ref>
{{cite web
 | last1=Bouali |first1=H.-E.
 | last2=Zghal |first2=M.
 | last3=Lakhdar |first3=Z. B.
 | year=2005
 | title=Popularisation of Optical Phenomena: Establishing the First Ibn Al-Haytham Workshop on Photography
 | publisher=The Education and Training in Optics and Photonics Conference
 | url=http://spie.org/etop/ETOP2005_080.pdf
 | access-date=2008-07-08
}}</ref>. Персідскі астраном [[Аль-Біруні]] (973—1048) дапусціў, што галактыка Млечны Шлях з’яўляецца «скопішчам незлічоных фрагментаў прыроды туманных зорак»<ref>{{MacTutor Biography|id=Al-Biruni|title=Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni}}</ref><ref name=al_biruni/>. [[Андалузія|Андалузскі]] астраном {{нп5|Ібн Баджа|Ібн Баджа|ru|Ибн Баджа}} («Avempace», пам. 1138) выказаў здагадку, што Млечны Шлях складаецца з мноства зорак, якія амаль дакранаюцца адна адной, і выглядае суцэльным за кошт праламлення святла ў падмесяцовым матэрыяле<ref name=Montada/><ref name=heidarzadeh2008/>, са спасылкай на яго назіранне злучэння Юпітэра і Марса ў якасці доказу, што так адбываецца, калі два аб’екта знаходзяцца побач<ref name=Montada/>. У 14 стагоддзі, астраном сірыйскага паходжання Ібн Кайім выказаў дапушчэнне, што Млечны Шлях з’яўляецца «незлічонай колькасцю малюсенькіх зорак, скучаных разам на сферы нерухомых зорак»<ref name=Livingston>
{{cite journal
 |last1=Livingston |first1=J. W.
 |year=1971
 |title=Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation
 |journal=[[Journal of the American Oriental Society]]
 |volume=91 |issue=1 |pages=96–103 [99]
 |doi=10.2307/600445
 |jstor=600445
 | issn = 0003-0279}}</ref>.

[[File:Herschel-Galaxy.png|thumb|Форма Млечнага Шляху паводле думкі Уільяма Гершэля; меркавалася, што Сонечная сістэма недалёка ад цэнтра.]]

Фактычны доказ таго, што Млечны Шлях складаецца з многіх зорак, з’явіўся ў 1610 годзе, калі італьянскі астраном [[Галілеа Галілей]] выкарыстаў [[тэлескоп]] для вывучэння Млечнага Шляху і выявіў, што ён складаецца з вялікай колькасці слабых зорак<ref>Galileo Galilei, ''Sidereus Nuncius'' (Venice, (Italy): Thomas Baglioni, 1610), [https://archive.org/stream/Sidereusnuncius00Gali#page/n37/mode/2up pages 15 and 16.]<br />
English translation: Galileo Galilei with Edward Stafford Carlos, trans., ''The Sidereal Messenger'' (London, England: Rivingtons, 1880), [https://archive.org/stream/siderealmessenge80gali#page/42/mode/2up/ pages 42 and 43.]</ref><ref>{{cite web
 |last1=O'Connor
 |first1=J. J.
 |last2=Robertson
 |first2=E. F.
 |date=November 2002
 |title=Galileo Galilei
 |url=http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Galileo.html
 |publisher=[[University of St. Andrews]]
 |access-date=2007-01-08
 |archive-url=https://archive.today/20120530/http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Galileo.html
 |archive-date=30 мая 2012
 |url-status=dead 
 }}</ref>. У 1750 годзе англійскі астраном {{нп5|Томас Райт (астраном)|Томас Райт|ru|Райт, Томас (астроном)}} у сваёй ''Арыгінальнай тэорыі або новай гіпотэзе Сусвету'' ({{lang-en|"An original theory or new hypothesis of the Universe"}}) выказаў дапушчэнне, што галактыка можа быць вялізным скопішчам зорак, якія абарачаюцца і ўтрымліваюцца разам гравітацыйнымі сіламі, падобна Сонечнай сістэме, але на значна большым маштабе, а выніковы дыск з зорак відзён на небе як паласа пры назіранні з Зямлі, размешчанай унутры гэтага дыска<ref>Thomas Wright, ''An Original Theory or New Hypothesis of the Universe'' … (London, England: H. Chapelle, 1750). [http://books.google.com/books?id=80VZAAAAcAAJ&pg=PA48#v=onepage&q&f=false From p.48:] " … the stars are not infinitely dispersed and distributed in a promiscuous manner throughout all the mundane space, without order or design, … this phænomenon [is] no other than a certain effect arising from the observer’s situation, … To a spectator placed in an indefinite space, … it [i.e., the Milky Way (''Via Lactea'')] [is] a vast ring of stars … "<br />
[http://books.google.com/books?id=80VZAAAAcAAJ&pg=PA73#v=onepage&q&f=false On page 73], Wright called the Milky Way the ''Vortex Magnus'' (the great whirlpool) and estimated its diameter at 8.64×10<sup>12</sup> miles (13.9×10<sup>12</sup> km).</ref><ref name="our_galaxy"/>. У трактаце 1755 года [[Імануіл Кант]] развіў ідэю Райта аб структуры Млечнага Шляху<ref>Immanuel Kant, [http://books.google.com/books?id=nCcaAQAAMAAJ&pg=PP9#v=onepage&q&f=false ''Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels'' …] [Universal Natural History and Theory of the Heavens … ], (Koenigsberg and Leipzig, (Germany): Johann Friederich Petersen, 1755).<br />Available in English translation by Ian Johnston at: [http://records.viu.ca/~johnstoi/kant/kant2e.htm Vancouver Island University, British Columbia, Canada] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140829071546/http://records.viu.ca/~johnstoi/kant/kant2e.htm |date=29 жніўня 2014 }}</ref>.

<!--Большасць нябесных цел яднаюцца ў розныя абарачальныя сістэмы. Так, [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]] абарачаецца вакол [[планета Зямля|Зямлі]], [[Спадарожнік (космас)|спадарожнікі]] [[планеты-гіганты|планет-гігантаў]] утвараюць свае, багатыя целамі, сістэмы. На больш высокім узроўні, Зямля і астатнія [[планета|планеты]] абарачаюцца вакол Сонца. Узнікала натуральнае пытанне: ці не ўваходзіць і Сонца ў сістэму яшчэ большага памеру?-->
Першае сістэматычнае даследаванне формы Млечнага Шляху выканаў англійскі астраном [[Уільям Гершэль]] у 1785 годзе. Ён падлічваў колькасць зорак у розных абласцях неба і выявіў, што на небе прысутнічае вялікі круг (пасля ён быў названы ''[[галактычны экватар|галактычным экватарам]]''), які дзеліць неба на дзве роўныя часткі і на якім колькасць зорак аказваецца найбольшаю. Апроч таго, зорак аказваецца тым большая, чым бліжэй участак неба размешчаны да гэтага круга. Нарэшце выявілася, што менавіта на гэтым крузе знаходзіцца [[Млечны Шлях (з’ява)|Млечны Шлях]]. Дзякуючы гэтаму Гершэль здагадаўся, што ўсе назіраныя намі зоркі ўтвараюць гіганцкую зорную сістэму, сплюснутую да галактычнага экватара. Ён зрабіў схему формы галактыкі з сонечнай сістэмай недалёка ад цэнтра<ref>William Herschel (1785) "On the Construction of the Heavens, " ''Philosophical Transactions of the Royal Society of London'', '''75''' : 213—266. Herschel’s diagram of the galaxy appears immediately after the article’s last page. See:
* [http://books.google.com/books?id=IU9FAAAAcAAJ&pg=PA213#v=onepage&q&f=false Google Books]
* [http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/75/213.full.pdf+html The Royal Society of London]</ref><ref name=paul1993/>.

Наступнае грунтоўнае даследаванне размеркавання зорак зрабіў нідэрландскі астраном {{нп5|Якобус Карнэліус Каптэйн|Каптэйн|ru|Каптейн, Якобус Корнелиус}}, які у 1922 годзе апублікаваў свой варыянт формы, структуры і памераў галактыкі, паводле якога Сонца размяшчалася недалёка ад цэнтра зорнай сістэмы, якая мела дыяметр каля 50 тыс. св. гадоў і таўшчыню каля 6 тыс. св. гадоў. За 5 гадоў да публікацыі мадэлі Каптэйна амерыканскі астраном {{нп5|Харлау Шэплі||ru|Шепли, Харлоу}} на аснове каталагізацыі шаравых скопішчаў прыйшоў да зусім іншай карціны: Сонца знаходзілася прыблізна на 65 тыс. св. гадоў ад цэнтра Галактыкі, а сама Галактыка мела дыяметр каля 300 тыс. св. гадоў і таўшчыню каля 30 тыс. св. гадоў<ref name="our_galaxy">{{cite web|last1=Evans |first1=J. C. |date=November 24, 1998 |url=http://physics.gmu.edu/~jevans/astr103/CourseNotes/ECText/ch20_txt.htm |title=Our Galaxy |publisher=George Mason University |access-date=January 4, 2007 |url-status=live |archive-url=https://archive.today/20120630/http://physics.gmu.edu/~jevans/astr103/CourseNotes/ECText/ch20_txt.htm |archive-date=June 30, 2012 }}</ref>.
У 1930 годзе, аналізуючы суадносіны вуглавых памераў і бачнай яркасці [[рассеянае зорнае скопішча|рассеяных зорных скопішчаў]], {{нп5|Роберт Джуліус Трумплер|Р. Дж. Трумплер|ru|Трюмплер, Роберт Джулиус}} выявіў [[Міжзорнае паглынанне|паглынанне святла]] [[касмічны пыл|міжзорным пылам]], якое раней не ўлічвалася пры пабудове мадэлей на аснове назіранняў. Гэта адкрыццё дазволіла ўдакладніць памеры і структуру Млечнага Шляху і прывяло да фарміравання цяперашняй карціны нашай галактыкі<ref>
{{cite journal
 |last1=Trimble |first1=V.
 |year=1999
 |title=Robert Trumpler and the (Non)transparency of Space
 |journal=[[Bulletin of the American Astronomical Society]]
 |volume=31 |issue=31 |pages=1479
 |bibcode=1999AAS...195.7409T
}}</ref>.

Спачатку меркавалася, што ўсе аб’екты Сусвету з’яўляюцца часткамі нашай Галактыкі, хоць яшчэ [[Імануіл Кант|Кант]] выказваў здагадку, што некаторыя туманнасці могуць быць галактыкамі, падобнымі Млечнаму Шляху. Яшчэ ў [[1920]] годзе пытанне пра існаванне пазагалактычных аб’ектаў выклікала дэбаты (напрыклад, вядома {{нп5|Вялікая спрэчка (астраномія)|Вялікая спрэчка|ru|Большой спор}} паміж [[Харлау Шэплі]] і {{нп5|Гебер Дуст Кёрціс|Геберам Кёрцісам|ru|Кертис, Гебер}}; першы адстойваў адзінасць нашай Галактыкі). Гіпотэза Канта была канчаткова даказана толькі ў 1920-х гадах, калі [[Эрнст Юліус Эпік|Эрнсту Эпіку]] і [[Эдвін Хабл|Эдвіну Хаблу]] ўдалося вымераць адлегласць да некаторых спіральных туманнасцей і паказаць, што на такіх адлегласцях яны не могуць уваходзіць у склад Галактыкі.

== Месца Сонца ў Галактыцы ==
Згодна апошнім навуковым ацэнкам, адлегласць ад [[Сонца]] да галактычнага цэнтра складае 26 000 ± 1 400 светлавых гадоў, тым часам як, згодна папярэднім ацэнкам, наша зорка павінна знаходзіцца на адлегласці каля 35 000 светлавых гадоў ад перамычкі. Гэта азначае, што Сонца размешчана бліжэй да краю дыска, чым да яго цэнтра. Разам з іншымі зоркамі Сонца круціцца вакол цэнтра Галактыкі са скорасцю 220—240 км/с<ref>[http://www.grani.ru/Society/Science/m.103981.html Жизни на Земле угрожают «галактические нырки»]</ref>, робячы адзін абарот прыкладна за 200 млн гадоў. Такім чынам, за ўвесь час існавання Зямля абляцела вакол цэнтра Галактыкі не больш 30 разоў.

У наваколлі Сонца ўдаецца адсачыць участкі двух спіральных рукавоў, аддаленыя ад нас прыкладна на 3 тыс. светлавых гадоў. Па сузор’ях, дзе назіраюцца гэтыя ўчасткі, ім далі назву [[рукаў Стральца]] і [[рукаў Персея]]. Сонца знаходзіцца пасярэдзіне паміж гэтымі спіральнымі галінамі. Але параўнальна блізка ад нас (па галактычных мерках), у сузор’і Арыёна, праходзіць яшчэ адзін, не вельмі выразна выяўлены рукаў — [[рукаў Арыёна]], які лічыцца адгалінаваннем аднаго з асноўных спіральных рукавоў Галактыкі.

Скорасць кручэння Сонца вакол цэнтра Галактыкі амаль супадае з скорасцю хвалі ўшчыльнення, якая ўтварае [[галактычны рукаў|спіральны рукаў]]. Такая сітуацыя з’яўляецца нетыповай для Галактыкі ў цэлым: спіральныя рукавы круцяцца з пастаяннай вуглавой скорасцю, як спіцы ў колах, а рух зорак адбываецца з іншай заканамернасцю<ref>[http://www.grani.ru/Society/Science/m.78586.html Жизнь в Галактике сберегли звёздные мятежники]</ref>, таму амаль усё зорнае насельніцтва дыска то трапляе ўнутр спіральных рукавоў, то выпадае з іх. Адзінае месца, дзе скорасці зорак і спіральных рукавоў супадаюць — гэта так званы {{нп5|круг сінхроннага абарачэння|каратацыйны круг|en|Corotation circle}}, і менавіта на ім размешчана Сонца.

Для Зямлі гэта акалічнасць надзвычай важная, бо ў спіральных рукавах адбываюцца бурныя працэсы, якія ўтвараюць магутнае выпрамяненне, гібельнае для ўсяго жывога. І ніякая атмасфера не змагла б ад яго абараніць. Але наша планета існуе ў параўнальна спакойным месцы Галактыкі і за сотні мільёнаў (ці нават мільярдаў) гадоў не падпадала пад уплыў гэтых касмічных катаклізмаў. Магчыма, менавіта таму на Зямлі змагло нарадзіцца і захавацца жыццё.

== Наваколле ==
Наша Галактыка (Млечны Шлях) разам з [[галактыка Андрамеды|галактыкай Андрамеды]] M31 і [[галактыка Трыкутніка|галактыкай Трыкутніка]] (М33), а таксама некалькімі невялікімі галактыкамі-спадарожнікамі (у т.л. Вялікае і Малое [[Магеланавы воблакі]]) утварае [[Мясцовая група|Мясцовую групу]], якая, у сваю чаргу, уваходзіць у [[Звышскопішча Дзевы]]. Галоўную ролю ў ім адыгрывае Скопішча Дзевы (у якое наша Галактыка не ўваходзіць).

== Эвалюцыя і будучыня Галактыкі ==
{{Асноўны артыкул|Сутыкненне Млечнага Шляху і Галактыкі Андрамеды}}
Магчымыя сутыкненні нашай Галактыкі з іншымі галактыкамі, у тым ліку з такой буйнай, як [[галактыка Андрамеды]]<ref>[http://www.vremya.ru/2007/140/12/184413.html vremya.ru, «Гибель галактических империй», 8 августа 2007]</ref>, аднак канкрэтныя прадказанні пакуль немагчымыя, бо невядома [[папярочная скорасць]] пазагалактычных аб’ектаў.

Згодна апублікаваным у верасні 2014 года дадзеным, па адной з мадэлей, праз 4 млрд гадоў Млечны Шлях «паглыне» [[Вялікае Магеланава Воблака|Вялікае]] і [[Малое Магеланава Воблака|Малое]] Магеланавы Аблокі, а праз 5 млрд гадоў сам будзе паглынуты [[Галактыка Андрамеды|Туманнасцю Андрамеды]]<ref>[http://lenta.ru/news/2014/09/19/galaxies/ Lenta.ru: Наука и техника: Космос: Астрофизики вновь предрекли смерть Млечному Пути]</ref>.

== Мадэль ==
[http://workshop.chromeexperiments.com/stars/ 100 000 зорак] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140805070247/http://workshop.chromeexperiments.com/stars/ |date=5 жніўня 2014 }} — Творчы праект кампаніі [[Google]] па візуалізацыі галактыкі Млечны Шлях

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|refs=
<ref name="How Many Stars">[http://www.universetoday.com/guide-to-space/milky-way/how-many-stars-are-in-the-milky-way/ How Many Stars are in the Milky Way?]
</ref>
<ref name="Lenta.ru">Lenta.ru: [http://lenta.ru/news/2009/01/06/milkyway/ «Млечный Путь потяжелел в два раза»], 06.01.2009
</ref>
<ref name="frebel">{{артыкул|аўтар=Anna Frebel|загаловак=Discovery of HE 1523-0901, a Strongly ''r''-Process-enhanced Metal-poor Star with Detected Uranium|мова=en|выданне=The Astrophysical Journal|год=2007|том=660|старонкі=L117}} {{DOI|10.1086/518122}} {{arXiv|astro-ph|0703414}}</ref>
<ref name=patternspeed>{{артыкул|аўтар = Ortwin Gerhard|загаловак = Pattern speeds in the Milky Way|arxiv = 1003.2489v1}}</ref>
<ref name = gasdynamics>{{артыкул|аўтар=Nicolai Bissantz|загаловак=Gas dynamics in the Milky Way: second pattern speed and large-scale morphology|мова=en|выданне=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|год=2003|том=340|старонкі=949|doi=10.1046/j.1365-8711.2003.06358.x}} {{arXiv|astro-ph|0212516}}</ref>
<ref name="dipole">{{артыкул|аўтар=Kogut, A.; Lineweaver, C.; Smoot, G. F.; Bennett, C. L.; Banday, A.; Boggess, N. W.; Cheng, E. S.; de Amici, G.; Fixsen, D. J.; Hinshaw, G.; Jackson, P. D.; Janssen, M.; Keegstra, P.; Loewenstein, K.; Lubin, P.; Mather, J. C.; Tenorio, L.; Weiss, R.; Wilkinson, D. T.; Wright, E. L.|загаловак=Dipole Anisotropy in the COBE Differential Microwave Radiometers First-Year Sky Maps|спасылка=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1993ApJ...419....1K|мова=en|выданне=Astrophysical Journal|год=1993|том=419|старонкі=1|doi=10.1086/173453}}</ref>
<ref name="БСЭ">{{з|БСЭ|спасылка=Галактика}}</ref>
<ref name="Кругосвет">{{Кругосвет|title=}}</ref>
<ref name=al_biruni>{{harvnb|Al-Biruni|2004|p=87}}</ref>
<ref name=paul1993>{{harvnb|Paul|1993|pp=16–18}}</ref>
}}

== Літаратура ==
* {{кніга |аўтар=Засов А. В., Постнов К. А. |спасылка= |загаловак=Общая Астрофизика |месца=Фрязино |выдавецтва=Век 2 |год=2006 |старонак=496 |isbn=5-85099-169-7 |ref=Засов и Постнов}}{{v|2012|10|08}}
* {{кніга|аўтар=Ефремов Ю.|загаловак=Млечный Путь| месца=Фрязино |выдавецтва=Век 2 |год=2006 |старонак=64 с.|isbn=5-85099-156-5}}
* {{Cite book 
 |last1=Paul |first1=E. R.
 |date=1993
 |title=The Milky Way Galaxy and Statistical Cosmology, 1890–1924
 |publisher=Cambridge University Press
 |isbn=978-0-521-35363-2
|url=https://books.google.com/books?id=A7PA9EsFB84C }}
* {{Cite book 
 |last=Al-Biruni
 |others=R. Ramsay Wright (transl.)
 |year=2004
 |title=The Book of Instruction in the Elements of the Art of Astrology
 |url=http://books.google.com/books?id=VbPna7GOoIEC&pg=PA87
 |publisher=Kessinger Publishing
 |isbn=0-7661-9307-1
}}
* {{Cite book 
 |last1=Mohamed |first1=M.
 |year=2000
 |title=Great Muslim Mathematicians
 |publisher=Penerbit UTM
 |isbn=983-52-0157-9
 |oclc=48759017
}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:}}
* [http://www.alienearths.org/glimpse/ GLIMPSE панарама] тэлескопа [[касмічны тэлескоп Спітцэр|Спітцэр]]
* [http://media.skysurvey.org/interactive360/index.html Інтэрактыўная панарама Млечнага шляху]
* [http://www.astronet.ru/db/msg/1180523 Галактика]. Сучков Л. А. [[Астронет]] (1984).
* [http://astro-azbuka.info/photo/milkyway/ Млечны Шлях — фатаграфіі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070820175649/http://astro-azbuka.info/photo/milkyway/ |date=20 жніўня 2007 }}
* [http://planetarium-kharkov.org/?q=photo-milki-way Млечны Шлях на небе]
* [http://starmission.ru/blog/universe/magnitnoe-pole-mlechnogo-puti-v-melchajshix-detalyax.html Карта магнітнага поля Млечнага Шляху ў дробных дэталях]
* {{apod|100727|The Milky Way Over Bryce Canyon|27 ліпеня 2010|2014-02-16}}
; Відэа лекцыі
* [http://www.youtube.com/watch?v=EqiBHvl4F_I Лекция «Наша Галактика: взгляд изнутри» 14.11.2012] Засов А. В. ('''відэа''', лекцыя ў Маскоўскім планетарыі)

{{Млечны шлях}}
{{Месцазнаходжанне Зямлі}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Млечны Шлях| ]]
[[Катэгорыя:Спіральныя галактыкі з перамычкай]]
[[Катэгорыя:Галактычная астраномія]]
[[Катэгорыя:Мясцовая група]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]