Прагляд зыходнага тэксту старонкі Мікалай Іванавіч Лабачэўскі

{{Вучоны 
 |Імя                  = Мікалай Іванавіч Лабачэўскі
 |Арыгінал імя         = {{lang-ru|Николай Иванович Лобачевский}}
 |Фота                 = Lobachevsky 03 crop.jpg
 |Подпіс               = ''[[Леў Дзмітрыевіч Крукаў|Л. Д. Крукаў]]''. Партрэт М.&nbsp;І.&nbsp;Лабачэўскага<br />(1839)
 |Навуковая сфера      = [[матэматыка]]
 |Вядомы як            = адзін са стваральнікаў [[Геаметрыя Лабачэўскага|нееўклідавай геаметрыі]]
 |Узнагароды і прэміі  = {{{!}} style="background:transparent"
{{!}} {{Ордэн Святой Ганны 1 ступені|1852}} {{!}}{{!}}  {{Ордэн Святога Станіслава 1 ступені|1844}} {{!}}{{!}}  {{Ордэн Святога Уладзіміра 3 ступені|1842}}  
{{!}}-
{{!}}  {{Ордэн Святога Уладзіміра 4 ступені|1824}} {{!}}{{!}} {{Ордэн Святой Ганны 2 ступені|1839}} {{!}}{{!}} {{Ордэн Святой Ганны 3 ступені|1836}}
{{!}}-
{{!}} {{Ордэн Святога Станіслава 2 ступені}} {{!}}{{!}} {{Ордэн Святога Станіслава 3 ступені|1833}}
{{!}}}
}}
'''Мікала́й Іва́навіч Лабачэўскі''' ({{ДН|1|12|1792|20|11}}, [[Ніжні Ноўгарад]] — {{ДС|24|2|1856|12}}, [[Казань]]) — рускі [[матэматык]] XIX стагоддзя, стваральнік [[Нееўклідава геаметрыя|нееўклідавай]] [[Геаметрыя Лабачэўскага|геаметрыі]], дзеяч універсітэцкай адукацыі і народнай асветы. Вядомы англійскі матэматык [[Уільям Кінгдан Кліфард|Уільям Кліфард]] назваў Лабачэўскага «[[Мікалай Капернік|Капернікам]] геаметрыі»{{sfn|Белл|1979|с=218}}.

Лабачэўскі на працягу 40&nbsp;гадоў выкладаў у [[Казанскі ўніверсітэт|Казанскім універсітэце]], у тым ліку 19&nbsp;гадоў кіраваў ім на пасадзе [[рэктар]]а; яго актыўнасць і ўмелае кіраванне вывелі ўніверсітэт у лік перадавых расійскіх навучальных устаноў. Па выказванню [[Мікалай Паўлавіч Загоскін|М. П. Загоскіна]], Лабачэўскі быў «вялікім будаўніком» Казанскага ўніверсітэта<ref>{{кніга|аўтар=Загоскин Н. П.|загаловак=История Казанского университета|месца=Казань|год=1906|том=IV|старонкі=437}}</ref>.

== Біяграфія ==
: ''Дарэвалюцыйныя даты ў гэтым і наступных раздзелах прыводзяцца па [[Юліянскі каляндар|старому стылю]]''.

=== Бацькі, дата і месца нараджэння ===
Да канца 1940-х гадоў, звесткі пра дату і месца нараджэння М. І. Лабачэўскага былі супярэчлівыя. У 1948 годзе [[Аляксандр Аляксандравіч Андронаў, старэйшы|А. А. Андронаў]] апублікаваў артыкул аб сваіх пошуках па гэтаму пытанню<ref>''Андронов А. А.'' Где и когда родился Н. И. Лобачевский // Горьковская коммуна. — 9 мая 1948 года.</ref>, у яком указваў, што дакладнай датай нараджэння матэматыка трэба лічыць 20 лістапада 1792 года (па старому стылю), а месцам — горад [[Ніжні Ноўгарад]] (які ў 1948 годзе насіў назву Горкі)<ref>''Андронов А. А.'' О месте и дате рождения Н. И. Лобачевского // Историко-математические исследования. — 1959. — Вып. 9. — С. 9-48.</ref>. Пазней [[Надзея Іванаўна Прывалава|Н. І. Прывалава]] ўстанавіла месцазнаходжанне дома П. А. Лабачэўскай<ref>''Привалова Н. І.'' Дом, в котором родился Н. И. Лобачевский // Историко-математические исследования. — 1956. — Вып. 9. — C. 49-64.</ref><ref>''Привалова Н. И.'' [http://www.museum.nnov.ru/unn/managfs/index.phtml?id=2305 Изучение А. А. Андроновым биографии о Лобачевском]{{Недаступная спасылка}} // Сайт Музея Нижегородского государственного ўниверситета им. Н. И. Лобачевского.</ref>. Пошукі А. А. Андронава і Н. І. Прывалавай сталі агульнапрызнанымі, яны садзейнічалі таму, што Горкаўскаму (Ніжагародскаму) ўніверсітэту прысвоілі імя М. І. Лабачэўскага (1956)<ref>''Кузнецов А. А., Уткина Н. А.'' [http://www.unn.ru/god-istorii/people/privalova.html Нижегородский историк Надежда Ивановна Привалова] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131106074442/http://www.unn.ru/god-istorii/people/privalova.html |date=6 лістапада 2013 }} // Сайт Нижегородского государственного ўниверситета им. Н. И. Лобачевского.</ref>.

Мікалай — сярэдні з трох сыноў Праскоўі Аляксандраўны Лабачэўскай, чыім мужам быў чыноўнік у геадэзічным дэпартаменце Іван Максімавіч Лабачэўскі (1760—1800). Існуе таксама версія паходжання М. І. Лабачэўскага, выказаная прафесарам матэматыкі Ніжагародскага ўніверсітэта Дзмітрыем Андрэевічам Гудковым (1918—1992), грунтуючыся на архіўных і літаратурных крыніцах; згодна з ёю Мікалай Іванавіч Лабачэўскі і два яго браты — Аляксандр і Аляксей — былі сынамі Праскоўі Аляксандраўны Лабачэўскай і [[пасёлак Макар'ева, Лыскоўскі раён, Ніжагародская вобласць|макар’еўскага]] каморніка і капітана Сяргея Сцяпанавіча Шабаршына<ref>''Гудков Д. А.'' Н. И. Лобачевский. Загадки биографии. — Н. Новгород: Изд-во ННГУ, 1992. — 242 с. — ISBN 5-230-04151-X.</ref>.

Звесткі пра жыццё бацькі вучонага, І. М. Лабачэўскага, надзвычай скупыя. Яго бацька, М. В. Лабачэўскі, быў паляк з [[Украіна|Маларасіі]]<ref name=FED>{{артыкул |аўтар=Федоренко Б. В. |загаловак=Некоторые сведения к биографии Н. И. Лобачевского |выданне=[[Историко-математические исследования]] |нумар=9 |выдавецтва=ГИТТЛ |месца=М. |год=1956 |старонкі=65-76. }}</ref>. Каля 1757 года князь Міхаіл Іванавіч Далгарукаў (1731—1794), у якога М. В. Лабачэўскі быў на паслугах, дазволіў яму ажаніцца са сваёю прыгоннаю Аграфенай, а ў 1775 годзе князь даў Аграфене вольную. Па нараджэнні Іван Максімавіч быў хрышчаны па каталіцкаму абраду, але пазней прыняў праваслаўе. Каля 1787 года І. М. Лабачэўскага накіравалі служыць у межавую кантору Ніжняга Ноўгарада. Скора пасля пераезду ён цяжка захварэў і памёр ва ўзросце ўсяго 40 гадоў, пакінуўшы траіх дзяцей і жонку Праскоўю Аляксандраўну ў цяжкім матэрыяльным становішчы.

=== Першыя гады жыцця (1792—1807) ===
У 1802 годзе Праскоўя Аляксандраўна аддала ўсіх трох сыноў у Казанскую гімназію, адзіную ў той час ва ўсёй усходняй частцы Расійскай імперыі, на «казённае разначынскае ўтрыманне». Мікалай Лабачэўскі закончыў гімназію ў канцы 1806 года, паказаўшы добрыя веды, асабліва па матэматыцы і мовах — [[Лацінская мова|лацінскай]], [[Нямецкая мова|нямецкай]], [[Французская мова|французскай]]. Цікавасць да матэматыкі, якую Лабачэўскі праяўляў ужо тады, у значнай ступені была заслугай выкладчыка гімназіі [[Рыгор Іванавіч Карташэўскі|Р. І. Карташэўскага]].

Неўзабаве пасля паступлення Мікалая ў гімназію пашыраюцца магчымасці для атрымання далейшай адукацыі. 5 лістапада 1804 года імператар [[Аляксандр I (імператар расійскі)|Аляксандр I]] падпісвае «Зацвярджальную грамату» і «Статут [[Казанскі ўніверсітэт|Імператарскага Казанскага ўніверсітэта]]». 14 лютага 1805 года ўніверсітэт быў адкрыт. Шэраг настаўнікаў гімназіі, паралельна з выкананнем ранейшых абавязкаў, пераходзіць выкладаць ва ўніверсітэт. [[Ілья Фёдаравіч Якоўкін|І. Ф. Якоўкін]] становіцца прафесарам гісторыі, геаграфіі і статыстыкі Расійскай імперыі і дырэктарам універсітэта, Р. І. Карташэўскі — ад’юнктам вышэйшай матэматыкі, І. І. Эрых — ад’юнктам старажытнасцей, лацінскае і грэчаскай мовы, Л. С. Лявіцкі — ад’юнктам абстрактнай і практычнай філасофіі, І. І. Запольскі — ад’юнктам прыкладной матэматыкі і доследнай (эксперыментальнай) фізікі. Рада ўніверсітэта звярнулася да бацькоў дзяцей, што выхоўваліся ў Казанскай гімназіі, з прапановай аддаць іх пасля заканчэння курса гімназіі ва ўніверсітэт для далейшай адукацыі. П. А. Лабачэўская дала згоду. Старэйшы брат Мікалая, Аляксандр, быў залічаны ва ўніверсітэт адразу ж, 18 лютага 1805 года. Мікалай у ліпені 1806 года здаваў іспыты, але няўдала, тым не менш 22 декабря таго ж года прайшоў паўторны іспыт і 14 февраля 1807 года быў залічаны ва ўніверсітэт. Тады ж, у 1807 годзе, становіцца студэнтам Казанскага ўніверсітэта і малодшы брат Мікалая, Аляксей.

=== Маладыя гады (1807—1814) ===
Для першых гадоў існавання Казанскага ўніверсітэта характэрна слабая арганізацыя яго працы. Курс універсітэта мала адрозніваўся ад гімназічнага. Не было аддзяленняў (факультэтаў), на якія ўніверсітэт павінен быў дзяліцца згодна са статутам 1804 года. Толькі два курсы ва ўніверсітэцкай праграме 1806/1807 года адносіліся да фізіка-матэматычных навук. У двух паўгоддзях (семестрах) ад’юнктам І. І. Запольскім чытаўся курс фізікі. У першым паўгоддзі ад’юнкт Р. І. Карташэўскі паўтарыў са студэнтамі агульную арыфметыку, прачытаў курс алгебры і перайшоў да выкладання [[дыферэнцыяльнае злічэнне|дыферэнцыяльнага злічэння]]. Але 5 снежня 1806 года, з-за канфлікту з дырэктарам універсітэта [[Ілья Фёдаравіч Якоўкін|І. Ф. Якоўкіным]], ён і шэраг іншых выкладчыкаў былі звольнены. Выкладаць матэматыку даручылі студэнтам. Студэнты вялі заняткі і па іншых дысцыплінах.

Становішча змянілася толькі ў 1808 годзе з прыбыццём ва ўніверсітэт значных нямецкіх вучоных, якіх запрасіў тагачасны папячыцель Казанскай вучэбнай акругі [[Сцяпан Якаўлевіч Румоўскі|С. Я. Румоўскі]]. У лютым 1808 года прыехаў прафесар чыстай матэматыкі [[Марцін Бартэльс]], друг і настаўнік вялікага нямецкага матэматыка [[Карл Фрыдрых Гаус|Карла Фрыдрыха Гауса]], выдатны педагог. 2 сакавіка ён пачаў курс лекцый па чыстай матэматыцы. У верасні таго ж года ў Казань прыязджае матэматык [[Каспар Фёдаравіч Рэнер|Каспар Рэнер]], а ў 1810 годзе — прафесар теарэтычнай і доследнай фізікі [[Франц Ксаверый Бронер|Бронер]] і прафесар астраноміі [[Іозеф Іаган Літраў|Літраў]].

Уплыў новых таленавітых выкладчыкаў адбіўся на цікавасці Мікалая да дысцыплін. Калі ў 1808 годзе ён больш за ўсё ўвагі ўдзяляў медыцыне, то пад уплывам [[Марцін Бартэльс|Бартэльса]] зацікавіўся фізіка-матэматычнымі навукамі. Зрэшты, у жыцці Лабачэўскага было месца і для студэнцкіх свавольстваў<ref>Біёграфы-сучаснікі паведамляюць, што Лабачэўскі ў перыяд навучання не раз праяўляў непаслухмянасць. Пазней, ужэ на пасадзе рэктара, ён нястрога ставіўся да бяскрыўдных студэнцкіх выбрыкаў.</ref>. Калі ў 1807 годзе ў данясеннях камерных студэнтаў паводзіны Лабачэўскага прызнаваліся добрымі, то ў 1808 годзе за піратэхнічныя практыкаванні (13 жніўня ён разам з таварышамі запусціў ракету) Лабачэўскі быў пакараны карцэрам. Свавольствы, тым не менш, не перашкодзілі Мікалаю стаць 31 мая 1809 года камерным студэнтам, атрымаўшы станоўчую атэстацыю Якоўкіна, дзе адзначаліся не толькі добрыя паводзіны, але і поспехі ў навуках. І праўда, Лабачэўскі карыстаўся ва ўніверсітэце давер’ем — іменна Мікалаю восенню 1809 года была даручана праверыць інвентар хімічнага кабінета, які застаўся пасля смерці ад’юнкта Эверста. Але скора пачаліся непрыемнасці. У студзені 1810 года ён насуперак забароне ходзіць падчас навагодніх свят у госці і ўдзельнічае ў маскарадзе. За гэта ён быў пазбаўленны звання дзейнага камернага студэнта і выплаты на кнігі і вучэбныя дапаможнікі. На апошнім годзе навучання (1811) у данясенні аб паводзінах Лабачэўскага адзначаюцца: упартасць, «летуценная самаацэнка, упёртасць, непаслухмянасць», а таксама «абуральныя ўчынкі» і нават «прыкметы бязбожнасці». Навісла пагроза, што яго выключаць і аддадуць у салдаты, але заступніцтва Бартэльса і Бронера памагло адвесці небяспеку{{sfn |Каган |1948 |с=58-62.}}.

У 1811 годзе, закончыўшы ўніверсітэт, Лабачэўскі атрымаў ступень [[магістр]]а па фізіцы і матэматыцы з адзнакай і быў пакінуты пры ўніверсітэце; перад гэтым яго прымусілі пакаяцца за «дрэнныя паводзіны» і даць абяцанне надалей прытрымлівацца ўзорных паводзін. Працягваецца навуковая работа Лабачэўскага. У канцы жніўня 1811 года Літраў разам з Лабачэўскім і [[Іван Міхайлавіч Сіманаў|Сіманавым]] назірае [[C/1811 F1 (Вялікая камета)|камету]]. А з кастрычніка таго ж года Бартэльс пачаў займацца з Лабачэўскім вывучэннем класічных прац Гауса і Лапласа. Вывучэнне гэтых прац стала стымулам для самастойных даследаванняў. У канцы 1811 года Лабачэўскі прадстаўляе разважанне «Тэорыя эліптычнага руху нябесных цел». У 1813 годзе прадстаўлена яшчэ адна работа — «Аб развязанні алгебраічнага ўраўнення <math>x^m - 1 = 0</math>». Акрамя навуковых заняткаў Мікалай займаецца і выкладчыцкай дзейнасцю — працуе са студэнтамі і чытае па арыфметыцы і геаметрыі асобыя лекцыі для чыноўнікаў, якія не мелі ўніверсітэцкай адукацыі, але жадалі атрымаць пасады 8 класу. 26 сакавіка 1814 года 21-гадовы Лабачэўскі па хадатайніцтву Бронера і Бартэльса быў зацверджан [[ад'юнкт]]ам чыстае матэматыкі<ref>Пасада ад’юнкта праіснавала да 1863 года, пакуль не ўвялі пасаду дацэнта.</ref>.

=== Пачатак выкладчыцкай дзейнасці (1814—1820) ===
Пачатак выкладчыцкай дзейнасці Лабачэўскага супаў з карэннымі параўтварэннямі ва ўніверсітэцкім жыцці. Арганізацыя ўніверсітэта стараннямі папячыцеля М. А. Салтыкова была нарэшце прыведзена ў адпаведнасць са статутам 1804 года. 24 лютага 1814 года на пасаду рэктара зацвярджаюць І. О. Брауна, ва ўніверсітэце выдзяляюць чатыры аддзяленні (маральна-палітычнае аддзяленне, аддзяленне фізіка-матэматычных навук, славеснае аддзяленне, урачэбнае аддзяленне), назначаюцца дэканы аддзяленняў. Дэканам аддзялення фізіка-матэматычных навук быў назначаны [[Марцін Бартэльс|Бартэльс]].
Першы курс, які даручылі выкладаць маладому ад’юнкту — курс тэорыі лікаў па працах [[Карл Фрыдрых Гаус|Гауса]] і [[Адрыен Мары Лежандр|Лежандра]]. Гэты ж курс ён чытаў і ў наступным 1815/1816 акадэмічным годзе.

7 ліпеня 1816 года Лабачэўскі па ініцыятыве Салтыкова быў зацверджаны экстраардынарным прафесарам. Гэтыя выбары не былі гладкімі. У савеце ўніверсітэта, куды Салтыкоў падаў прадстаўленне на Лабачэўскага, узніклі рознагалоссі адносна адпаведнасці такога абрання ўніверсітэцкаму статуту. Абражаны Салтыкоў хадатайнічае напрамую перад міністрам і дабіваецца жаданага выніку. Пасля абрання экстраардынарным прафесарам Лабачэўскаму давяраюць чытаць больш адказныя курсы. У 1816/1817 акадэмічным годзе ён чытае курс арыфметыкі, алгебры і трыганаметрыі па свайму сшытку, у 1817/1818 годзе — курс плоскай і сферычнай геаметрыі па свайму сшытку, у 1818/1819 годзе — курс дыферэнцыяльнага і інтэгральнага злічэння па працах [[Гаспар Монж|Монжа]] і [[Жазэф Луі Лагранж|Лагранжа]]. Прыходзіцца прымаць і больш актыўны ўдзел ва ўніверсітэцкім жыцці. Так Лабачэўскі ўваходзіць у асобы камітэт, абраны 13 кастрычніка 1816 года па справе «аб непаслушэнстве студэнтаў проці начальства і чыненні грубасцей», а 23 мая 1818 Лабачэўскага зацвярджаюць у якасці члена Вучылішчнага камітэта, які наглядаў за вучылішчамі ўсяе вучэбнай акругі.

Аднак, як ва ўсёй галіне адукацыі ў Расіі, так і ў жыцці правінцыяльнага ўніверсітэта прыбліжаліся змены. У 1816 годзе пасаду міністра народнай асветы заняў князь [[Аляксандр Мікалаевіч Галіцын|А. М. Галіцын]], і ўжэ ў студзені 1817 года Салтыкоў у адном са сваіх пісем піша:
<blockquote>
«Больш чым імаверна, што за выключэннем Маскоўскага ўсе правінцыяльныя ўніверсітэты будуць зачынены. Пытанне аб закрыцці Харкаўскага і Казанскага ўніверсітэта ўжэ стаіць на чарзе. Клінгер, не жадаючы прысутнічаць пры пахаванні свайго ўніверсітэта, выходзіць у адстаўку. Я думаю зрабіць тое ж…».
{{oq|ru|«Более нежели вероятно, что за исключением Московского все провинциальные университеты будут закрыты. Вопрос о закрытии Харьковского и Казанского университета уже стоит на очереди. Клингер, не желая присутствовать при похоронах своего университета, выходит в отставку. Я предполагаю поступить так же…».}}
</blockquote>

=== Дэкан (1820—1827) ===
[[Выява:Nikolay Ivanovich Lobachevsky.jpeg|thumb|left|<center>В. Шчагалькоў. Магчымы<ref>Б. В. Федарэнка аргументавана паказвае, што на гэтым партрэце — не Лабачэўскі, гл.: {{кніга |аўтар=Федоренко Б. В. |загаловак=Новые материалы к биографии Н. И. Лобачевского |месца=Л. |выдавецтва=Наука|год=1988|серыя=Научное наследство|isbn=5-02-024428-7}}</ref><ref>{{артыкул |аўтар=Полотовский Г. М. |загаловак=Как изучалась биография Н. И. Лобачевского |выданне=Историко-математические исследования |нумар=47(12) |выдавецтва=Янус-К |месца=М. |год=2007 |старонкі=32-49 }}</ref> партрэт М. І. Лабачэўскага, 1820-я гг.</center>]]
У 1819 годзе ў Казань прыехаў рэвізор [[Міхаіл Леонцевіч Магніцкі|Міхаіл Магніцкі]], які даў крайне адмоўнае заключэнне аб стане спраў ва ўніверсітэце: гаспадарчы беспарадак, звадкі, адсутнасць набожнасці, у якой Магніцкі бачыў «адзіную аснову народнай асветы». З пахвалою Магніцкі адазваўся толькі пра фізіка-матэматычны факультэт. У справаздачы ён прапанаваў наогул закрыць універсітэт, але імператар [[Аляксандр I (імператар расійскі)|Аляксандр I]] налажыў рэзалюцыю: «Нашто знішчаць, лепш выправіць». У выніку Магніцкага назначылі папячыцелем вучэбнай акругі і даручылі яму ажыццявіць «выпраўленне». Ён звольніў 9 прафесароў, з ганьбай і без пенсіі выгнаў Якоўкіна за тое, што не справіўся з абавязкамі, ачысціў універсітэцкую бібліятэку ад «крамольных» кніг, увёў строгую цэнзуру лекцый і казарменны рэжым, арганізаваў кафедру багаслоўя{{sfn |Колесников|1965|loc=Глава «Лихолетье»}}. Бартэльс і іншыя чужаземцы з’ехалі, а 28-гадовага Лабачэўскага, які ўжо паспеў праявіць выдатныя арганізатарскія здольнасці, назначылі замест Бартэльса дэканам фізіка-матэматычнага факультэта.

Кола яго абавязкаў было шырокае — чытанне лекцый па матэматыцы, астраноміі<ref>Лабачэўскі пачаў чытаць лекцыі па астраноміі замест прафесара [[Іван Міхайлавіч Сіманаў|Сіманава]], які ў 1819 годзе паехаў у марскую экспедыцыю [[Фадзей Фадзеевіч Белінсгаўзен|Белінсгаўзена]] і [[Міхаіл Пятровіч Лазараў|Лазарава]].</ref> і фізіцы, камплектацыя і ўпарадкаванне бібліятэкі, музея, фізічнага кабінета, стварэнне абсерваторыі і г.д. У спісе службовых абавязкаў ёсць нават «нагляд за добранадзейнасцю» ўсіх навучэнцаў Казані{{sfn|Белл|1979|с=219}}. Адносіны з Магніцкім спачатку былі добрымі; у 1821 годзе папячыцель прадставіў Лабачэўскага да ўзнагароды [[Ордэн Святога Уладзіміра|ордэнам Св. Уладзіміра]] IV ступені, які быў зацверджаны і ўручаны ў 1824 годзе. Але паступова іх адносіны абвастраюцца — папячыцель атрымлівае мноства даносаў, дзе Лабачэўскага ізноў абвінавачваюць у саманадзейнасці і адсутнасці належнай набожнасці, а сам Лабачэўскі ў шэрагу выпадкаў праявіў непакорнасць, выступіўшы супраць адміністрацыйнага самадурства Магніцкага{{sfn |Каган|1948|с=97-109}}. [[Іван Іванавіч Лажэчнікаў|І. І. Лажэчнікаў]], які служыў пры Магніцкім дырэктарам казанскіх вучылішч і інспектарам універсітэта (з 1823 па 1826 год), з агідай успамінаў вучэбную абстаноўку<ref>Лажечников И. И. [http://lib.ru/HIST/LAZHECHNIKOW/magnicki.txt_with-big-pictures.html Как я знал М. Л. Магницкого].</ref>:

<blockquote>
Ва ўніверсітэце была ломка ўсяму, што ў ім раней існавала. Начальнікі, прафесары, студэнты, усё падпарадкоўвалася строгай клерыкальнай дысцыпліне. Навукі адсунуліся на задні план. Ганенне на філасофію даходзіла да смешнага фанатызму… выкладанне многіх вучэбных прадметаў грунтавалася на багаслоўскіх пачатках, як быццам рыхтавала студэнтаў да духоўнага звання.
{{oq|ru|В университете была ломка всему, что в нём прежде существовало. Начальники, профессоры, студенты, всё подчинялось строгой клерикальной дисциплине. Науки отодвинулись на задний план. Гонение на философию доходило до смешного фанатизма… преподавание многих учебных предметов основываясь на богословских началах, как будто готовило студентов в духовное звание.}}
</blockquote>

У гэтыя гады Лабачэўскі падрыхтаваў падручнік па геаметрыі, асуджаны рэцэнзентам (акадэмікам [[Павел Мікалаевіч Фус|Фусам]]) за выкарыстанне [[Метрычная сістэма мер|метрычнае сістэмы мер]] і празмерны адыход ад [[Еўклід]]аўскага канона (падручнік так і не апублікавалі пры жыцці аўтара). Другі напісаны ім падручнік, па алгебры, удалося апублікаваць толькі праз 10 год (1834).

Адразу пасля ўступлення на прастол [[Мікалай I (імператар расійскі)|Мікалая I]], у 1826 годзе, Магніцкага знялі з пасады папячыцеля за выяўленыя пры рэвізіі злоўжыванні і аддалі пад суд сената{{sfn |Лаптев Б. Л.|1976|с=28}}. Новым папячыцелем стаў граф [[Міхаіл Мікалаевіч Мусін-Пушкін|М. М. Мусін-Пушкін]], які ў маладосці (1810) здаваў іспыты (на чын) у Казанскім універсітэце, пасля чаго многа гадоў служыў камандзірам у казачых войсках, удзельнічаў у [[Вайна 1812 года|Айчыннай вайне 1812 года]]. Па водгуках сучаснікаў, вызначаўся суровасцю, але разам з тым няўхільнай справядлівасцю і чэснасцю, і быў далёкі ад празмернай рэлігійнасці<ref name=KOLVR/>. 3 мая 1827 года 35-гадовы Лабачэўскі тайным галасаваннем быў абраны рэктарам універсітэта (11 галасамі супраць 3). Неўзабаве Мусін-Пушкін надоўга выехаў у Пецярбург і ў дзейнасць Лабачэўскага не ўмешваўся, цалкам яму давяраючы і зрэдку абменьваючыся сяброўскімі пісьмамі{{sfn |Колесников|1965|loc=Глава «Великий ректор»|name=KOLVR}}.

=== Рэктар (1827—1845) ===
[[Выява:Kazan University, 1832.jpg|thumb|300px|left|<center>Казанскі ўніверсітэт у 1830-я гады</center>]]
Новы рэктар, з уласцівай яму энергіяй, адразу паглыбіўся ў гаспадарчыя справы — рэарганізацыя штату, будаўніцтва вучэбных карпусоў, механічных майстэрань, лабараторый і абсерваторыі, падтрымка бібліятэкі і мінералагічнай калекцыі, удзельнічае ў стварэнні [[Казанскі веснік|«Казанскага Весніка»]] і інш. Многае рабіў сваімі рукамі. За час працы ва ўніверсітэце ён вёў курсы па геаметрыі, трыганаметрыі, алгебры, аналізу, тэорыі імавернасцей, механіцы, фізіцы, астраноміі і нават гідраўліцы, часта замяшчаў адсутных выкладчыкаў. Адначасова з выкладаннем Лабачэўскі чытаў навукова-папулярныя лекцыі для насельніцтва. І адначасова ён нястомна развіваў і шліфаваў галоўную справу жыцця — [[геаметрыя Лабачэўскага|нееўклідаву геаметрыю]]. Першы накід новай тэорыі — даклад «Сціслы выклад пачаткаў геаметрыі» ({{lang-ru|«Сжатое изложение начал геометрии»}}) Лабачэўскі зрабіў {{СС|23|2|1826|11}} года, дата гэтага выступлення лічыцца днём нараджэння нееўклідавай геаметрыі.

У 1832 годзе Лабачэўскі ажаніўся з Варварай Аляксееўнай Маісеевай, якая была амаль на 20 год маладзейшая за яго. Дакладны лік дзяцей, народжаных у шлюбе, невядомы. Згодна з паслужным спісам, выжыла сем дзяцей{{sfn |Каган|1948|с=355.|name=ref503}}.

У 1832—1834 гг. апублікаваная праца Лабачэўскага па нееўклідавай геаметрыі пападае пад рэзкую невуцкую крытыку ў Пецярбургу (падрабязней гл. ніжэй). Яго службовы аўтарытэт пахіснуўся, на трэці тэрмін (1833) Лабачэўскі быў абраны рэктарам усяго 9 галасамі супраць 7. У 1834 годзе па ініцыятыве Лабачэўскага замест «Казанскага весніка» пачынаецца выданне «[[Учёные записки Казанского университета|Учёных записок Казанского университета]]», дзе, кідаючы выклік сваім праціўнікам, ён публікуе свае новыя адкрыцці. Пецярбургскія прафесары ацэньвалі працы Лабачэўскага нязменна адмоўна, яму так і не ўдалося абараніць дысертацыю.

[[Выява:Gerb Lobachevsky.gif|thumb|Герб Лабачэўскага, АГ 11-127]]
Нягледзячы на складанасці, Мусін-Пушкін цвёрда падтрымаў Лабачэўскага, і паступова становішча трохі нармалізавалася. У 1836 годзе ўніверсітэт наведаў цар [[Мікалай I (імператар расійскі)|Мікалай I]]. Ён застаўся задаволены і ўзнагародзіў Лабачэўскага прэстыжным [[Ордэн Святой Ганны|ордэнам Ганны]] II ступені, які даваў права на [[Дваране|патомнае дваранства]]. 29 красавіка 1838 года «за заслугі на службе і ў навуцы» М. І. Лабачэўскаму былі нададзены дваранства і герб, у апісанні да якога сказана<ref>[http://gerbovnik.ru/arms/1935.html Общий гербовник дворянских родов Всероссийской империи]</ref>:
<blockquote>
''Шчыт раздзелен. У першай, барвовай частцы, залатая з шасцю прамянямі, састаўленая з двух трохвугольнікаў зорка і залатая пчала. У другой, блакітнай частцы, сярэбраная перакуленая страла, над такою ж перакуленаю падковаю. Шчыт увенчан дваранскім шлемам і каронаю. Нашлемнік: тры сярэбраныя страусавыя пёры. Шаты справа — барвовыя, з золатам, злева — блакітныя, са срэбрам. Рэктар Імператарскага Казанскага Універсітэта Мікалай Лабачэўскі на службу заступіў у 1814 годзе; 1818 снежня 31 ўзведзен у Надворныя Саветнікі і, знаходзячыся ў чыне Стацкага Саветніка, 29 красавіка 1838 года атрымаў дыплом на патомную дваранскую годнасць''.
{{oq|ru|Щит пересечен. В первой, червленой части, золотая о шести лучах, составленная из двух трехугольников звезда и золотая пчела. Во второй, лазурной части, серебряная опрокинутая стрела, над такою же опрокинутою подковою. Щит увенчан дворянскими шлемом и короною. Нашлемник: три серебряных страусовых пера. Намет справа – червленый, с золотом, слева – лазурный, с серебром. Ректор Императорскаго Казанскаго Университета Николай Лобачевский в службу вступил в 1814 году; 1818 Декабря 31 произведен в Надворные Советники и, состоя в чине Статскаго Советника, 29 Апреля 1838 года получил диплом на потомственное дворянское достоинство.}}
</blockquote>
Герб Лабачэўскага ўнесены ў [[Агульны гербоўнік дваранскіх родаў Расійскай імперыі]] (частка 11, стар. 127).

[[Выява:Lobachevsky.jpg|thumb|250px|left|Партрэт Лабачэўскага<br />работы Л. Д. Крукава (паміж 1833 і 1836)]]
Акрамя цара, Казанскі ўніверсітэт прымаў у гэтыя гады і іншых знакамітых гасцей: нямецкага прыродазнаўца [[Аляксандр фон Гумбальт|Аляксандра фон Гумбальта]] (1829), расійскага палярнага даследчыка адмірала [[Фердынанд Пятровіч Урангель|Фердынанда Урангеля]] (таксама 1829)<ref name=KOLVR/>. 5 верасня 1833 года, праездам у Аранбургскую губерню (для сбору матэрыялаў аб [[Пугачоўскі бунт|Пугачоўскім бунце]]), Казань наведаў [[Аляксандр Сяргеевіч Пушкін]], але меркаванні аб яго сустрэчы з Лабачэўскім пацверджання не знайшлі. Летам 1837 года тут пабываў наследнік цэсаравіч Аляксандр Мікалаевіч, будучы імператар [[Аляксандр II]], які разам з паэтам [[Васіль Андрэевіч Жукоўскі|В. А. Жукоўскім]] падарожнічаў па Расіі.

У канцы 1830-х гадоў адбылося некалькі падзей, якія ўнеслі горыч у жыццё Лабачэўскага. Памерлі Бартэльс і Карташэўскі, а 27 лютага 1840 года ў яго доме памерла маці Праскоўя Аляксандраўна.

Лабачэўскі быў рэктарам Казанскага ўніверсітэта з 1827 па 1846 гады. На гэты перыяд прыйшліся [[Другая халерная пандэмія|эпідэмія халеры]] (1830) і наймацнейшы пажар (1842), які знішчыў палову Казані. Дзякуючы энергіі і ўмелым дзеянням рэктара ахвяры і страты ў абодвух выпадках былі мінімальныя. Намаганнямі Лабачэўскага Казанскі ўніверсітэт становіцца першакласнай, аўтарытэтнай і добра аснашчанай вучэбнай установай, адной з самых лепшых у Расіі{{sfn |Лаптев Б. Л.|1976|с=39}}.

=== Апошнія гады (1845—1856) ===
[[Выява:Lobachevsky. Commemorative plaque.JPG|thumb|250px|left|Памятная дошка на Доме рэктара,<br />у яком з 1827 па 1846 год жыў М. І. Лабачэўскі]]
У красавіку 1845 года Мусін-Пушкін атрымлівае новую пасаду — становіцца папячыцелем Пецярбургскай вучэбнай акругі. Пасада папячыцеля Казанскай вучэбнай акругі пераходзіць да Лабачэўскага. Ён заняў гэту пасаду 18 красавіка 1845 года. 20 лістапада 1845 года Лабачэўскі быў у шосты раз абраны рэктарам на новае чатырохгоддзе, прычом аднагалосна.

Наступны, 1846 год быў для Лабачэўскага цяжкім. 8 лютага памірае яго двухгадовая дачка Надзея. У гэтым жа годзе, па заканчэнні 30 гадоў службы, міністэрства, згодна са статутам, павінна было прыняць рашэнне: пакінуць Лабачэўскага і [[Іван Міхайлавіч Сіманаў|Сіманава]] прафесарамі ці выбраць новых выкладчыкаў. 11 чэрвеня ўніверсітэцкі савет паведаміў міністру, што «не бачыць ніякіх прычын» адхіляць Лабачэўскага і Сіманава ад выкладанння. Сам Лабачэўскі ў стрыманым пісьме падтрымаў Сіманава, а адносна сябе пакінуў рашэнне пытання на меркаванне міністра, у выпадку ж адмоўнага рашэння прасіў назначыць на сваю кафедру («чыстай матэматыкі») [[Аляксандр Фёдаравіч Папоў, матэматык|А. Ф. Папова]]{{sfn |Каган |1948 |с=342-347.}}.

[[Выява:Lobachevsky 05.jpg|thumb|<center>У апошні год жыцця ([[дагератып]] 1855 г.)</center>]]
Нягледзячы на меркаванне савета, 16 жніўня 1846 года Міністэрства «па ўказанню [[Правячы сенат|Правячага сената]]» звольніла Лабачэўскага не толькі з праферскай кафедры, але і з пасады рэктара. Яго назначылі памочнікам папячыцеля Казанскай вучэбнай акругі са значным зніжэннем акладу. Кафедру, згодна з яго просьбай, перадалі А. Ф. Папову, будучаму акадэміку. Рэктарам універсітэта стаў [[Іван Міхайлавіч Сіманаў|І. М. Сіманаў]].

Неўзабаве Лабачэўскі разарыўся, дом у Казані і маёнтак жонкі прыйшлося прадаць за даўгі. У 1852 годзе памёр ад сухот старэйшы сын Аляксей, любімец Лабачэўскага. Здароўе яго самога была падарвана, слабее зрок. Але нягледзячы на гэта Лабачэўскі па меры сіл стараецца ўдзельнічаць у жыцці ўніверсітэта. Ён старшынстваваў у камісіі па святкаванню 50-годдзя ўніверсітэта. Але скора камісія спыніла сваё існаванне, бо імператар палічыў, што святкаваць юбілей будзе залішне.

Апошнюю працу вучонага, «Пангеаметрыю», у 1855 годзе запісалі пад дыктоўку вучні, бо сам вучоны аслеп. Памёр Лабачэўскі 12 (24) лютага 1856 года, у той самы дзень, у які 30 гадамі раней упершыню абнародаваў сваю версію нееўклідавай геаметрыі. Пахаваны на [[Арскія могілкі|Арскіх могілках]] Казані.

Калі ў другой палове 1860-х гадоў працы Лабачэўскага былі ўсюды ацэнены па заслугах і перакладзены на ўсе асноўныя еўрапейскія мовы, Казанскі ўніверсітэт запрасіў 600 руб. на выданне «Поўнага збору прац па геаметрыі» ({{lang-ru|«Полного собрания сочинений по геометрии»}}) Лабачэўскага. Ажыццявіць гэты праект удалося толькі праз 16 год (1883). Вялікія цяжкасці сустракаліся нават пры падборы матэрыялу, бо многіх прац Лабачэўскага не было ні ў бібліятэках, ні ў кніжных крамах, а некаторыя раннія працы не знойдзены дагэтуль{{sfn |Каган |1948 |с=372-373.}}.

== Геаметрыя Лабачэўскага ==
{{Галоўны артыкул|Геаметрыя Лабачэўскага}}
Захаваліся студэнцкія запісы лекцый Лабачэўскага (ад 1817 года), дзе ён спрабаваў даказаць [[Аксіёма паралельнасці Еўкліда|пяты пастулат]] [[Еўклід]]а, але ў рукапісе падручніка «Геаметрыя» (1823) ён ужэ адмовіўся ад гэтых спроб. У «''Аглядах выкладання чыстай матэматыкі''» ({{lang-ru|«''Обозрениях преподавания чистой математики''»}}) за 1822/23 і 1824/25 гады Лабачэўскі зазначыў, што цяжкасць праблемы паралельнасці «дагэтуль не пераможана», і што ў якасці зыходных паняццяў у геаметрыі неабходна прымаць тыя, што непасрэдна бяруцца з прыроды.

7 (19) лютага 1826 года Лабачэўскі падаў у друк у «''Запісках фізіка-матэматычнага аддзялення''» працу: «''Сціслы выклад пачаткаў геаметрыі са строгім доказам тэарэмы аб паралельных''» ({{lang-ru|«''Сжатое изложение начал геометрии со строгим доказательством теоремы о параллельных''»}} на французскай мове)<ref>{{артыкул |аўтар=Лаптев Б. Л. |загаловак=Теория параллельных прямых в ранних работах Н. И. Лобачевского |выданне=Историко-математические исследования |нумар=4 |выдавецтва=ГИТТЛ |месца=М. |год=1951 |старонкі=201-230 }}</ref>. Але праца выдадзена не была. Рукапіс і водгукі не захаваліся, але сам твор быў уключаны Лабачэўскім у яго працу «''Аб пачатках геаметрыі''» ({{lang-ru|«''О началах геометрии''»}}) (1829—1830), надрукаваную ў часопісе «[[Казанскі веснік]]». Гэта праца стала першай у сусветнай літаратуры сур’ёзнай публікацыяй па нееўклідавай геаметрыі, ці [[Геаметрыя Лабачэўскага|геаметрыі Лабачэўскага]].

[[Выява:LineOnHyper.svg|thumb|<center>Нагляднае прадстаўленне геаметрыі Лабачэўскага: праз пункт M праходзяць дзве прамыя, паралельныя прамой D</center>]]
Лабачэўскі лічыць [[Аксіёма паралельнасці Еўкліда|аксіёму паралельнасці Еўкліда]] адвольным абмежаваннем. На яго погляд, гэта патрабаванне залішне строгае і абмяжоўвае магчымасці тэорыі, якая апісвае ўласцівасці прасторы. У якасці альтэрнатывы прапануе іншую аксіёму: ''на плоскасці праз пункт, які не ляжыць на дадзенай прамой, праходзіць больш чым адна прамая, якая не перасякае дадзеную''. Распрацаваная Лабачэўскім новая геаметрыя не ўключае ў сябе [[Еўклідава геаметрыя|еўклідаву геаметрыю]], аднак еўклідаву геаметрыю можна атрымаць з яе гранічным пераходам (пры імкненні [[крывізна|крывізны]] прасторы да нуля). У самой геаметрыі Лабачэўскага крывізна адмоўная. Ужо ў першай публікацыі Лабачэўскі падрабязна распрацаваў трыганаметрыю нееўклідавай прасторы, [[Дыферэнцыяльная геаметрыя|дыферэнцыяльную геаметрыю]] (уключаючы вылічэнне даўжынь, плошчаў і аб’ёмаў) і сумежныя аналітычныя пытанні.

Але сучаснікі не зразумелі навуковых ідэй Лабачэўскага. Яго праца «Аб пачатках геаметрыі» ({{lang-ru|«О началах геометрии»}}), прадстаўленая ў 1832 годзе саветам універсітэта ў Акадэмію навук, атрымала ў [[Міхаіл Васільевіч Астраградскі|М. В. Астраградскага]] адмоўную ацэнку. У іранічна-з’едлівым водгуку на кнігу Астраградскі адкрыта прызнаўся, што нічога ў ёй не зразумеў, акрамя двух інтэгралаў, адзін з якіх, на яго думку, быў вылічаны няправільна (на самай справе памыліўся сам Астраградскі{{sfn |Каган|1948|с=253-261}}). Сярод іншых калег таксама амаль ніхто не падтрымаў Лабачэўскага, нарасталі неразуменне і невуцкія насмешкі.

Вянцом цкавання стаў здзеклівы ананімны пасквіль (падпісаны псеўданімам ''С.&nbsp;С.''), які з’явіўся ў часопісе [[Фадзей Булгарын|Ф. Булгарына]] «[[Сын отечества]]» ў 1834 годзе<ref>[[s:Сын отечества/О началах Геометрии, соч. Г. Лобачевского/ДО|О началах Геометрии, соч. Г. Лобачевского]] // [[Сын отечества]]. 1834 г. Стр. 407—416.</ref>:

{{пачатак цытаты}}
Нашто ж пісаць, ды яшчэ й друкаваць, такія бязглуздыя фантазіі? <…> Як можна падумаць, каб пан Лабачэўскі, звычайны прафесар матэматыкі, напісаў з якой-небудзь сур’ёзнай мэтай кнігу, якая не многа б прынесла чэсці і апошняму прыходскаму настаўніку? Калі не вучонасць, то прынамсі здаровы розум павінен мець кожны настаўнік, а ў новай геаметрыі нярэдка не хапае і гэтага. <…> Новая Геаметрыя <…> напісана так, што з тых, хто яе прачытаў, ніхто амаль нічога не зразумеў.
{{oq|ru|Для чего же писать, да ещё и печатать, такие нелепые фантазии? <…> Как можно подумать, чтобы г. Лобачевский, ординарный профессор математики, написал с какой-нибудь серьёзной целью книгу, которая немного бы принесла чести и последнему приходскому учителю? Если не учёность, то по крайней мере здравый смысл должен иметь каждый учитель, а в новой геометрии нередко недостает и сего последнего. <…> Новая Геометрия <…> написана так, что никто из читавших её почти ничего не понял.}}
{{канец цытаты}}

Мяркуючы па зместу гэтай заметкі, яе пісаў чалавек з матэматычнай адукацыяй, хутчэй за ўсё, нехта з акружэння Астраградскага (у артыкуле змешчаны тыя ж неабгрунтаваныя крытычныя заўвагі, што і ў водгуку Астраградскага). У якой ступені ў справе паўдзельнічаў сам Астраградскі, гісторыкам высветліць не ўдалося.

[[Выява:Лобачевский. Воображаемая геометрия (1837).jpg|thumb|left|<center>Тытульны ліст кнігі Лабачэўскага «Воображаемая геометрия»</center>]]
Спроба Лабачэўскага надрукаваць у том жа часопісе адказ на пасквіль была праігнаравана рэдакцыяй. Нягледзячы на складанасці, Лабачэўскі, упэўнены ў правільнасці сваіх вывадаў, працягваў працу. У 1835—1838 ён апублікаваў у «[[Учёные записки Казанского университета|Вучоных запісках]]» артыкулы аб «уяўнай геаметрыі», а затым выйшла самая поўная з яго работ «''Новыя пачаткі геаметрыі з поўнай тэорыяй паралельных''» ({{lang-ru|«''Новые начала геометрии с полной теорией параллельных''»}}).

Не знайшоўшы разумення на радзіме, Лабачэўскі паспрабаваў знайсці аднадумцаў за мяжою. У 1837 годзе артыкул Лабачэўскага «''Уяўная геаметрыя''» на французскай мове ({{lang-fr|Géométrie imaginaire}}) з’явіўся ў аўтарытэтным берлінскім часопісе [[Аўгуст Леапольд Крэле|Крэле]], а ў 1840 годзе Лабачэўскі апублікаваў на нямецкай мове невялікую кнігу «''Геаметрычныя даследаванні па тэорыі паралельных''», дзе быў змешчаны дакладны і сістэматычны выклад яго асноўных ідэй. Два асобнікі атрымаў [[Карл Фрыдрых Гаус]], «кароль матэматыкаў» таго часу. Як высветлілася значна пазней, Гаус і сам употай распрацоўваў нееўклідаву геаметрыю, але так і не адважыўся апублікаваць што-небудзь на гэту тэму, мяркуючы, што навуковая грамадскасць яшчэ не гатова ўспрыняць такія радыкальныя ідэі. Азнаёміўшыся з вынікамі Лабачэўскага, ён з захапленнем выказаўся аб іх, але толькі ў сваіх дзённіках і пісьмах блізкім сябрам. Напрыклад, у пісьме астраному [[Генрых Хрысціян Шумахер|Г. Х. Шумахеру]] (1846) Гаус так ацаніў працу Лабачэўскага:
{|
<blockquote>
Вы ведаеце, што ўжо 54 гады (з 1792 г.) я трымаюся тых жа поглядаў (з некаторым іх развіццём, пра якое не хачу тут упамінаць); такім чынам, я не знайшоў для сябе ў працы Лабачэўскага нічога фактычна новага. Але ў развіцці прадмета аўтар ішоў не тым шляхам, якім ішоў я сам; яна выканана Лабачэўскім па-майстэрску, у сапраўды геаметрычным духу. Лічу сябе абавязаным звярнуць Вашу ўвагу на гэту працу, якая, напэўна, прынясе Вам надзвычайную асалоду<ref>
Об основаниях геометрии. Сборник классических работ по геометрии Лобачевского и развитию её идей. М.: Гостехиздат, 1956, С.119-120.</ref>.
</blockquote>
|}

Гаус выявіў сваю прыхільнасць да ідэй рускага вучонага ўскосна: ён прапанаваў абраць Лабачэўскага замежным членам-карэспандэнтам [[Акадэмія навук у Гётынгене|Гётынгенскага каралеўскага навуковага таварыства]] як «аднаго з найвыдатнейшых матэматыкаў рускай дзяржавы». Гаус таксама пачаў вывучаць рускую мову, каб азнаёміцца з дэталямі адкрыццяў казанскага геометра<ref>{{артыкул |аўтар=Норден А. П. |загаловак=Гаусс и Лобачевский |выданне=Историко-математические исследования |нумар=9 |выдавецтва=ГИТТЛ |месца=М. |год=1956 |старонкі=145-168 }}</ref>. Абранне Лабачэўскага адбылося ў 1842 годзе і стала адзіным прыжыццёвым прызнаннем навуковых заслуг Лабачэўскага. Але становішча Лабачэўскага яно не ўмацавала, яму заставалася працаваць у родным універсітэце яшчэ чатыры гады. Яго новы артыкул (рашэнне некаторых праблем аналізу) ізноў атрымлівае рэзка адмоўны водгук Астраградскага (1842).

Як высветлілі гісторыкі навукі, венгерскі матэматык [[Янаш Бояі]] незалежна ад Лабачэўскага і трохі пазней ([[1832]]) апублікаваў сваю версію нееўклідавай геаметрыі. Але і яго працы не прыцягнулі ўвагі сучаснікаў.

Лабачэўскі памёр непрызнаным, не дажыўшы да перамогі сваіх ідэй усяго 10-12 год. Скора становішча ў навуцы карэнным чынам змянілася. Прызнанню прац Лабачэўскага ў вялікай ступені пасадзейнічалі даследаванні [[Эўджэніа Бельтрамі|Э. Бельтрамі]] (1868), [[Фелікс Клейн|Ф. Клейна]] (1871), [[Анры Пуанкарэ|А. Пуанкарэ]] (1883) і інш. З’яўленне [[мадэль Клейна|мадэлі Клейна]] даказала, што [[геаметрыя Лабачэўскага]] несупярэчлівая, як і еўклідава. Усведамленне таго, што існуе паўнацэнная альтэрнатыва еўклідавай геаметрыі, вельмі ўразіла ўвесь навуковы свет і дало штуршок іншым наватарскім ідэям у матэматыцы і фізіцы. У прыватнасці, геаметрыя Лабачэўскага падштурхнула да з’яўлення [[Рыманава геаметрыя|рыманавай геаметрыі]], [[Эрлангенская праграма|«Эрлангенскай праграмы»]] [[Фелікс Клейн|Фелікса Клейна]] і агульнай тэорыі [[Фармальная сістэма|аксіяматычных сістэм]]<ref>{{артыкул |аўтар=Хилькевич Э. К. |загаловак=Из истории развития и распространения идей Н. И. Лобачевского в 60-70-х годах XIX столетия |выданне=Историко-математические исследования |нумар=2 |выдавецтва=ГИТТЛ |месца=М.-Л. |год=1949 |старонкі=168-230 }}</ref>.

== Іншыя навуковыя дасягненні ==
Лабачэўскі атрымаў шэраг істотных вынікаў і ў іншых раздзелах матэматыкі: так, у алгебры ён распрацаваў, незалежна ад Ж. Дзендзелена, {{не перакладзена|Метад Лабачэўскага — Грэфе|метад прыбліжанага рашэння ўраўненняў|en|Dandelin-Gräffe method}}, у матэматычным аналізе атрымаў шэраг тонкіх тэарэм пра [[рад Фур’е|трыганаметрычныя рады]], удакладніў паняцце [[непарыўная функцыя|непарыўнай функцыі]], знайшоў [[Прыкмета Лабачэўскага|прыкмету збежнасці радоў]] і інш. У розныя гады ён апублікаваў некалькі змястоўных артыкулаў па алгебры, тэорыі імавернасцей, механіцы, фізіцы, астраноміі і праблемах адукацыі<ref>{{артыкул |загаловак=Николай Иванович Лобачевский |выданне=Историко-математические исследования |нумар=2 |выдавецтва=ГИТТЛ |месца=М.-Л. |год=1949 |старонкі=9-167 }}</ref>.

== Вучні ==
* [[Іосіф Антонавіч Бальцані]]
* [[Мікалай Мікалаевіч Зінін]], акадэмік-хімік
* [[Аляксандр Фёдаравіч Папоў, матэматык|Аляксандр Фёдаравіч Папоў]]
* [[Эраст Пятровіч Янішэўскі]]

== Узнагароды і званні ==
На працягу жыцця М. І. Лабачэўскі атрымаў за нястомную і плённую службовую дзейнасць шэраг узнагарод:
* 1818 — як прафесар атрымаў чын [[Надворны саветнік|надворнага саветніка]].
* 1824 — [[ордэн Святога Уладзіміра]] IV ступені, чын [[Калежскі саветнік|Калежскага саветніка]].
* 1831 — асабістую падзяку цара за паспяховую барацьбу з пошасцю халеры і персцень з брыльянтам. Царскі падарак у гады нястачы Лабачэўскі быў вымушаны прадаць<ref>{{кніга |аўтар=Литвинова Е. Ф. |загаловак=Н. И. Лобачевский. Его жизнь и научная деятельность |месца=СПб. |год=1894 |старонак=84 |спасылка=http://az.lib.ru/l/litwinowa_e_f/text_1895_lobachevskiy.shtml |старонкі=53 }}</ref>.
* 1833 — [[ордэн Святога Станіслава]] III ступені, чын [[Стацкі саветнік|стацкага саветніка]].
* 1836 — [[ордэн Святой Ганны]] II ступені, званне патомнага двараніна (зацверджана ў 1838 годзе).
* 1838 — чын [[Сапраўдны стацкі саветнік|сапраўднага стацкага саветніка]]<ref>{{кніга |загаловак=Николай Иванович Лобачевский (1793-1943), юбилейный сборник |месца=М.-Л. |выдавецтва=ГИТТЛ |год=1943 |старонак=100 |старонкі=18 }}</ref>.
* 1841 — званне заслужанага прафесара па выслузе 25 гадоў.
* 1842 — па рэкамендацыі [[Карл Фрыдрых Гаус|Гауса]] абраны членам-карэспандэнтам [[Акадэмія навук у Гётынгене|Гётынгенскага каралеўскага навуковага таварыства]].
* 1842 — [[ордэн Святога Уладзіміра]] III ступені.
* 1844 — [[ордэн Святога Станіслава]] I ступені.
* 1852 — [[ордэн Святой Ганны]] I ступені, да 60-годдзя.
* 1855 — з нагоды стагоддзя [[Маскоўскі дзяржаўны ўніверсітэт імя М. В. Ламаносава|Маскоўскага ўніверсітэта]] абраны яго ганаровым членам, з уручэннем сярэбранага медаля.

== Памяць ==
[[File:Celebrating the birthday of Lobachevsky.JPG|thumb|Штогадовае святкаванне дня нараджэння М. І. Лабачэўскага ўдзельнікамі Паволжскай матэматычнай алімпіяды студэнтаў]]
* У 1892 годзе ў Расіі і ў іншых краінах шырока адзначылі 100-гадовы юбілей Лабачэўскага. Была ўстаноўлена [[Прэмія імя М. І. Лабачэўскага|міжнародная прэмія імя М. І. Лабачэўскага]] (1895)<ref>Гл. [http://www.ras.ru/about/awards/awdlist.aspx?awdid=62 спіс лаўрэатаў.]</ref>, у Казані адкрыты [[Помнік Лабачэўскаму, Казань|помнік вучонаму]] (скульптар [[Марыя Львоўна Дзілан|М. Л. Дзілан]], архітэктар Н. Н. Ігнацьеў) (1896).
* 200-годдзе Лабачэўскага адзначалася ў 1992 годзе. Банкам Расіі была выпушчана [[памятная манета]] ў серыі «Выдатныя асобы Расіі».
* 10 чэрвеня 2004 года ў горадзе Казлоўка ([[Чувашыя]]) адбылося адкрыццё дома-музея Лабачэўскага.

'''У гонар Лабачэўскага названы:'''
* Малая планета № 1858.
* Кратар на адваротным баку [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]] (9,9°N, 112,6°E).
* Навуковая бібліятэка Казанскага ўніверсітэта.
* Вуліцы Лабачэўскага ў розных населеных пунктах дзяржаў былога [[СССР]].
* Адзін з самалётаў Аэрафлоту<ref>[http://www.aviaport.ru/digest/2010/11/13/205569.html «Аэрофлот» ввел в эксплуатацию самолет А320 «Н. Лобачевский».]</ref>.
* Школа № 52 у [[Львоў|Львове]], Украіна.
* Ліцэй імя М. І. Лабачэўскага пры КФУ ([[Казань]]).
* 20 сакавіка 1956 года выйшаў указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб прысваенні Горкаўскаму ([[Ніжагародскі дзяржаўны ўніверсітэт імя М. І. Лабачэўскага|Ніжагародскаму]]) ўніверсітэту імя М. І. Лабачэўскага. Казанскі ўніверсітэт, які намнога больш заслугоўваў гэтага гонару, не атрымаў імя Лабачэўскага, бо ў 1925 годзе яму было прысвоена імя [[Уладзімір Ільіч Ленін|У. І. Ульянава-Леніна]] (Ленін вучыўся там у 1887 годзе).

<gallery perrow="5" widths=150 heights=150 caption="Юбілейныя медалі, манеты і маркі">
File:Stamp of USSR 1628g.jpg|<center>1951 год</center> 
Выява:Stamp of USSR 1890.jpg|<center>1956 год</center>
|<center>Медаль да [[Прэмія імя М. І. Лабачэўскага|прэміі Лабачэўскага]], 1991 год</center>
Выява:RR5009-0005R BU Математик Н. И. Лобачевский, к 200-летию со дня рождения.png|<center>1992 год</center>
</gallery>

=== У літаратуры і мастацтве ===
[[Велімір Хлебнікаў]] у паэме «Ладомир» выкарыстаў вобраз «новай геаметрыі» як сімвал рэвалюцыйнай пераробкі свету<ref>{{cite web|url=http://rvb.ru/hlebnikov/tekst/02poemy/211.htm|title=Ладомир|last=Велемир Хлебников.|publisher=РВБ|access-date=2012-09-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121021082918/http://rvb.ru/hlebnikov/tekst/02poemy/211.htm|archive-date=21 кастрычніка 2012|url-status=dead}}</ref>:
<poem>
   Это Разина мятеж,
   Долетев до неба Невского,
   Увлекает и чертеж
   И пространство Лобачевского.
</poem>
У фантастычным рамане [[Пол Уільям Андэрсан|Пола Андэрсана]] «Аперацыя „Хаос“» героі выклікалі прывід Лабачэўскага для дапамогі ў вымярэнні, якое падпарадкоўвалася законам нееўклідавай геаметрыі.

В 1950-х [[Том Лерэр]] напісаў песню, у якой жартаўліва расказваецца, што Мікалай Іванавіч быў схільны для плагіяту, а таксама заклікаў да гэтага і іншых вучоных. Але пазней Лерэр прызнаўся, што не збіраўся абвінавачваць рускага матэматыка ў чым-небудзь, а прозвішча Лабачэўскага ўпамянуў толькі таму, што яму спадабалася яго гучанне<ref>{{Cite web |url=http://www.lyricsbay.com/lobachevsky_lyrics-tom_lehrer.html |title=''Tom Lehrer.'' Lobachevsky lyrics. |access-date=12 жніўня 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140806083422/http://www.lyricsbay.com/lobachevsky_lyrics-tom_lehrer.html |archive-date=6 жніўня 2014 |url-status=dead }}</ref>.

У 1965 годзе татарскі вучоны і пісьменнік Джавад Тарджаманаў апублікаваў дакументальны раман «Юнацтва Лабачэўскага (Нараджэнне генія)» ({{lang-ru|«Юность Лобачевского (Рождение гения)», Казань: Татарское книжное издательство}}), прысвечаны гадам навучання ва ўніверсітэце і нялёгкім узаемаадносінам з Якоўкіным і Магніцкім. Раман перавыдаваўся ў 1968 годзе, а ў 1987 годзе выйшаў пад назвай «Юность Лобачевского. Старт гения».

У сваім вершы пра лёс Расіі «Конец Прекрасной Эпохи» (1969 год) [[Іосіф Бродскі]] ўпамінае свет Лабачэўскага як метафару<ref>{{cite web|url=http://www.lib.ru/BRODSKIJ/brodsky_poetry.txt|title=Стихотворения и поэмы|last=Иосиф Бродский|access-date=2013-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20130324052316/http://lib.ru/BRODSKIJ/brodsky_poetry.txt|archive-date=24 сакавіка 2013|url-status=dead}}</ref>:
<poem>
   Жить в эпоху свершений, имея возвышенный нрав,
   к сожалению, трудно. Красавице платье задрав,
   видишь то, что искал, а не новые дивные дивы.
   И не то чтобы здесь Лобачевского твердо блюдут,
   но раздвинутый мир должен где-то сужаться, и тут --
      тут конец перспективы.
</poem>
На гэты ж верш напісана аднайменная песня ў сольным альбоме саліста групы «[[Сплін]]» [[Аляксандр Георгіевіч Васільеў|Аляксандра Васільева]].

[[Яўгеній Аляксандравіч Еўтушэнка|Яўгеній Еўтушэнка]] прысвяціў Лабачэўскаму раздзел у паэме «Казанский университет»<ref>{{кніга |спасылка=http://lib.ru/POEZIQ/EWTUSHENKO/kazan.txt |загаловак=Казанский университет |аўтар=Евгений Евтушенко. |месца=Казань |год=1971 |выдавецтва=Татарское книжное издательство |старонак=98 }}</ref>; падзеі жыцця вучонага згадваюцца і ў іншых раздзелах гэтай паэмы.

== Гл. таксама ==
* [[Геаметрыя Лабачэўскага]]
** [[Аксіёма паралельнасці Еўкліда]]
** [[Янаш Бояі]]
** [[Карл Фрыдрых Гаус]]
* [[Прыкмета Лабачэўскага]]

== Працы ==
* ''Н. И. Лобачевский.'' Полное собрание сочинений в пяти томах. М.: ГИТТЛ.
: Том 1, 1946 год.
:: Геометрические исследования по теории параллельных линий.
:: О началах геометрии.
: Том 2, 1949 год.
:: Геометрия. Новые начала геометрии с полной теорией параллельных.
: Том 3, 1951 год.
:: Воображаемая геометрия.
:: Применение воображаемой геометрии к некоторым интегралам.
:: Пангеометрия.
: Тома 4-5, 1951 год.
:: Работы в других областях, письма.
* ''Н. И. Лобачевский.'' Полное собрание сочинений по геометрии.
** Том 1. [http://nasledie.enip.ras.ru/ras/view/publication/general.html?id=42078839 Сочинения на русском языке.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190926111715/http://nasledie.enip.ras.ru/ras/view/publication/general.html?id=42078839 |date=26 верасня 2019 }} — Казань, 1883. — 560 с.
** Том 2. [http://nasledie.enip.ras.ru/ras/view/publication/general.html?id=42079074 Сочинения на французском и немецком языках.]{{Недаступная спасылка}} — Казань, 1886. — 158 с.
* ''Н. И. Лобачевский.'' [http://math.ru/lib/book/djvu/klassik/lobachevsky.djvu Геометрические исследования по теории параллельных линий], Перевод, комментарии, вступительные статьи и примечания профессора [[Каган, Вениамин Фёдорович|В. Ф. Кагана]]. М.-Л.: изд-во Академии Наук СССР, 1945, 176 с, djvu.
* ''Н. И. Лобачевский.'' [http://imwerden.de/cat/modules.php?name=books&pa=showbook&pid=1681 Геометрические исследования по теории параллельных линий]. М.-Л.: Изд-во Академии Наук СССР, 1941, 177 с.
* ''Н. И. Лобачевский.'' [http://publ.lib.ru/ARCHIVES/L/LOBACHEVSKIY_Nikolay_Ivanovich/Lobachevskiy_N.I._Izbrannye_trudy_po_geometrii.(1956).%5Bdjv%5D.zip Избранные труды по геометрии.]{{Недаступная спасылка}} Серия: Классики науки. М.: Изд-во Академии Наук СССР, 1956.
* [http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/db9e261ad1e397d9c313776edd0594db.djvu Об основаниях геометрии.]{{Недаступная спасылка}} Сборник классических работ по геометрии Лобачевского и развитию её идей. М.: Гостехиздат, 1956.
** ''Н. И. Лобачевский.'' [http://osnovanija.narod.ru/geometr/025.djvu О началах геометрии.(1 часть). Воображаемая геометрия. (1 часть). Новые начала геометрии с полной теорией параллельных (Вступление).]

{{зноскі}}

== Літаратура ==
{{Навігацыя
 |Тэма=Лабачэўскі
 |Вікітэка=Мікалай Іванавіч Лабачэўскі
 |Вікісховішча=Category:Nikolai Lobachevsky }}
* ''Александров П. С.'' Николай Иванович Лобачевский. «Квант». 1976. № 2.
* {{кніга |аўтар=Белл Э. Т. |загаловак=Творцы математики, глава 15
  |месца=М. |выдавецтва=Просвещение |год=1979 |старонак=256
  |спасылка=http://www.math.ru/lib/book/djvu/istoria/bell.djvu |ref=Белл }}
* {{кніга |аўтар=Васильев А. В. |загаловак=Николай Иванович Лобачевский
  |месца=М. |выдавецтва=Наука |год=1992 |старонак=229 |серыя=Научно-биографическая серия }}
* {{кніга |аўтар=Глейзер Г. И. |загаловак=История математики в школе |спасылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/school.htm |выдавецтва=Просвещение |месца=М. |год=1964 |старонкі=345-350 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171204234104/http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/school.htm |archive-date=4 снежня 2017 }}
* {{кніга |аўтар=Каган В. Ф. |загаловак=Лобачевский |спасылка=http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/lobach.htm |выданне=Издание второе, дополненное |выдавецтва=АН СССР |месца=М.-Л. |год=1948 |старонак=507 |ref=Каган |archive-url=https://web.archive.org/web/20071215195624/http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/lobach.htm |archive-date=15 снежня 2007 }}
* {{кніга |аўтар=Колесников М. С. |загаловак=Лобачевский |серыя=Жизнь замечательных людей
  |выдавецтва=Молодая гвардия |месца=М. |год=1965 |старонак=320 |ref=Колесников }}
* {{кніга |аўтар=Лаптев Б. Л. |загаловак=Н. И. Лобачевский и его геометрия
  |выдавецтва=Просвещение |месца=М. |год=1976 |старонак=112 |ref=Лаптев Б. Л. }}
* {{артыкул |аўтар=Лаптев В. И. |загаловак=Жизнь и деятельность Н. И. Лобачевского |спасылка=http://www.ksu.ru/news/medal/lobachv.htm |выданне=Успехи математических наук |месца=М. |год=1951 |том=6 |нумар=3 (43) |старонкі=10-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090609170411/http://www.ksu.ru/news/medal/lobachv.htm |archive-date=9 чэрвеня 2009 }}
* {{артыкул |аўтар=Лахтин Л. К. |загаловак=О жизни и научных трудах Николая Ивановича Лобачевского (по поводу столетней годовщины дня его рождения)
  |спасылка=http://mi.mathnet.ru/rus/msb/v17/i3/p474 |выданне=Математический сборник
  |месца=М. |год=1894 |том=17 |нумар=3 |старонкі=474—493 }} {{V|16|11|2009}}
* {{кніга |аўтар=Ливанова А. |загаловак=Три судьбы. Постижение мира
  |месца=М. |выдавецтва=Знание |год=1969 |старонак=352 |серыя=Жизнь замечательных идей }}
* {{кніга |загаловак=Н. И. Лобачевский. Сб. статей к 150-летию со дня рождения
  |месца=М.-Л. |выдавецтва=АН СССР |год=1943 }}
* {{артыкул |загаловак=Николай Иванович Лобачевский. Сборник статей к столетию со дня смерти
  |выданне=Историко-математические исследования |нумар=9 |выдавецтва=ГИТТЛ
  |месца=М. |год=1956 |старонкі=9-402 }}
* Прудников В. Е. Русские педагоги-математики XVIII—XIX веков. — М.: Учпедгиз, 1956.
* {{артыкул |аўтар=[[Соф’я Аляксандраўна Яноўская|Яновская С. А.]]
  |загаловак=О мировоззрении Н. И. Лобачевского |выданне=Историко-математические исследования
  |нумар=4 |выдавецтва=ГИТТЛ |месца=М. |год=1951 |старонкі=173-200 }}

=== Мастацкія творы пра Лабачэўскага ===
* {{кніга |аўтар=Заботин И. П. |загаловак=Лобачевский |спасылка=http://publ.lib.ru/ARCHIVES/Z/ZABOTIN_Ivan_Petrovich/_Zabotin_I._P..html |месца=М. |выдавецтва=Молодая гвардия |год=1956 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091018020232/http://publ.lib.ru/ARCHIVES/Z/ZABOTIN_Ivan_Petrovich/_Zabotin_I._P..html |archive-date=18 кастрычніка 2009 }}
* {{кніга |аўтар=Тарджеманов, Джавад.
  |загаловак=Серебряная подкова
  |месца=Москва |выдавецтва=Советский писатель |год=1979 |старонак=415 }}
* {{кніга |аўтар=Тарджеманов, Джавад.
  |загаловак=Юность Лобачевского (рождение гения): документальный роман
  |месца=Казань |выдавецтва=Татарское книжное издательство |год=1987 |старонак=334 }}

== Спасылкі ==
* {{cite web
 | url  = http://www.cap.ru/home/65/muzei/sait/muz.htm
 | access-date  = 24 мая 2011
 | title  = Гісторыка-краязнаўчы Дом-музей М. І. Лабачэўскага ў г. Казлоўка, Чувашыя
 | archive-url  = https://www.webcitation.org/619kZDMUl?url=http://www.cap.ru/home/65/muzei/sait/muz.htm
 | archive-date  = 23 жніўня 2011
 | url-status  = live
 }}
* {{cite web
 | url  = http://gov.cap.ru/hierarhy.asp?page=./5149/5151/124085/124328
 | title  = Біяграфія
 | access-date  = 7 студзеня 2011
 | archive-url  = https://www.webcitation.org/619kZxBdv?url=http://gov.cap.ru/hierarhy.asp?page=.%2F5149%2F5151%2F124085%2F124328
 | archive-date  = 23 жніўня 2011
 | url-status  = live
 }}
* {{cite web
 | url  = http://www.univer.omsk.su/pages/hbwork/3.htm
 | title  = Бібліятэчная дзейнасць М. І. Лабачэўскага
 | access-date  = 28 лютага 2011
 | archive-url  = https://www.webcitation.org/619kamN4E?url=http://www.univer.omsk.su/pages/hbwork/3.htm
 | archive-date  = 23 жніўня 2011
 | url-status  = live
 }}
* [http://nasledie.enip.ras.ru/ras/view/person/general.html?id=42078835 Біяграфія і публікацыі Мікалая Іванавіча Лабачэўскага] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140716061513/http://nasledie.enip.ras.ru/ras/view/person/general.html?id=42078835 |date=16 ліпеня 2014 }} ў Электроннай бібліятэцы «Научное наследие России»

{{Бібліяінфармацыя}}

{{DEFAULTSORT:Лабачэўскі Мікалай Іванавіч}}
[[Катэгорыя:Геометры]]
[[Катэгорыя:Матэматыкі Расійскай імперыі]]
[[Катэгорыя:Матэматыкі XIX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Выкладчыкі Казанскага ўніверсітэта]]
[[Катэгорыя:Рэктары Казанскага ўніверсітэта]]
[[Катэгорыя:Рэктары Імператарскага Казанскага ўніверсітэта]]
[[Катэгорыя:Постаці Казані]]
[[Катэгорыя:Постаці Ніжняга Ноўгарада]]
[[Катэгорыя:Постаці Ніжагародскай вобласці]]
[[Катэгорыя:Калежскія саветнікі]]