Прагляд зыходнага тэксту старонкі Радыевугляроднае датаванне

[[Файл:Radiocarbon_bomb_spike.svg|справа|міні|Змена атмасфернай канцэнтрацыі радыевугляроду <sup>14</sup>C, выкліканая ядзернымі выпрабаваннямі. Сінім паказана натуральная канцэнтрацыя.]]
'''Радыевугляроднае датаванне''' — разнавіднасць метаду [[Радыеізатопнае датаванне|радыеізатопнага датавання]], якая ўжываецца для вызначэння ўзросту арганічных рэштак праз вымярэнне змяшчэння ў матэрыяле радыеактыўнага [[ізатоп]]у [[Вуглярод-14|<sup>14</sup>C]] адносна стабільнага [[Ізатопы вугляроду|ізатопу вугляроду]]. Метад радыевугляроднага датавання прапанаваны [[Уілард Фрэнк Лібі|Уілардам Лібі]] ў 1946 годзе, за што ён атрымаў [[Нобелеўская прэмія па хіміі|Нобелеўскую прэмію па хіміі]] 1960 года. Метад заснаваны на тым, што жывыя арганізмы паглынаюць разам з ежай і радыеактыўны, і радыеактыўны вуглярод, які стала выпрацоўваецца ў атмасферы праз уздзеянне касмічных прамянёў на атмасферны азот. Пасля гібелі жывёлы або расліны абмен вугляродам з навакольным асяроддзем спыняецца, <sup>14</sup>C у рэштках паступова распадаецца, і па яго рэшткавай удзельнай актыўнасці можна ацаніць час гібелі арганізма. Для ўдакладнення ўзросту трэба ўжываць калібровачныя крывыя. У 2020 годзе былі прыняты новыя версіі калібровачных крывых для [[Паўночнае паўшар’е|Паўночнага паўшар’я]] (IntCal20)<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0033822220000417/type/journal_article|аўтар=Paula J Reimer, William E N Austin, Edouard Bard, Alex Bayliss, Paul G Blackwell, Christopher Bronk Ramsey, Martin Butzin, Hai Cheng, R Lawrence Edwards, Michael Friedrich, Pieter M Grootes, Thomas P Guilderson, Irka Hajdas, Timothy J Heaton, Alan G Hogg, Konrad A Hughen, Bernd Kromer, Sturt W Manning, Raimund Muscheler, Jonathan G Palmer, Charlotte Pearson, Johannes van der Plicht, Ron W Reimer, David A Richards, E Marian Scott, John R Southon, Christian S M Turney, Lukas Wacker, Florian Adolphi, Ulf Büntgen, Manuela Capano, Simon M Fahrni, Alexandra Fogtmann-Schulz, Ronny Friedrich, Peter Köhler, Sabrina Kudsk, Fusa Miyake, Jesper Olsen, Frederick Reinig, Minoru Sakamoto, Adam Sookdeo, Sahra Talamo|загаловак=The IntCal20 Northern Hemisphere Radiocarbon Age Calibration Curve (0–55 cal kBP)|год=2020-08|мова=en|выданне=Radiocarbon|том=62|выпуск=4|старонкі=725–757|issn=0033-8222|doi=10.1017/RDC.2020.41}}</ref>, [[Паўднёвае паўшар’е|Паўднёвага паўшар’я]] (SHCal20)<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0033822220000594/type/journal_article|аўтар=Alan G Hogg, Timothy J Heaton, Quan Hua, Jonathan G Palmer, Chris SM Turney, John Southon, Alex Bayliss, Paul G Blackwell, Gretel Boswijk, Christopher Bronk Ramsey, Charlotte Pearson, Fiona Petchey, Paula Reimer, Ron Reimer, Lukas Wacker|загаловак=SHCal20 Southern Hemisphere Calibration, 0–55,000 Years cal BP|год=2020-08|мова=en|выданне=Radiocarbon|том=62|выпуск=4|старонкі=759–778|issn=0033-8222|doi=10.1017/RDC.2020.59}}</ref> і марскіх проб (Marine20)<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0033822220000685/type/journal_article|аўтар=Timothy J Heaton, Peter Köhler, Martin Butzin, Edouard Bard, Ron W Reimer, William E N Austin, Christopher Bronk Ramsey, Pieter M Grootes, Konrad A Hughen, Bernd Kromer, Paula J Reimer, Jess Adkins, Andrea Burke, Mea S Cook, Jesper Olsen, Luke C Skinner|загаловак=Marine20—The Marine Radiocarbon Age Calibration Curve (0–55,000 cal BP)|год=2020-08|мова=en|выданне=Radiocarbon|том=62|выпуск=4|старонкі=779–820|issn=0033-8222|doi=10.1017/RDC.2020.68}}</ref>, якія дазваляюць датаваць пробы ўзростам да {{Nobr|55 000 гадоў}}<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0033822220000223/type/journal_article|аўтар=J van der Plicht, C Bronk Ramsey, T J Heaton, E M Scott, S Talamo|загаловак=Recent Developments in Calibration for Archaeological and Environmental Samples|год=2020-08|мова=en|выданне=Radiocarbon|том=62|выпуск=4|старонкі=1095–1117|issn=0033-8222|doi=10.1017/RDC.2020.22}}</ref><ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=http://генофонд.рф/?page_id=32970|title=Новая калибровочная шкала радиоуглеродных дат IntCal20 и ее возможности|author=Кузьмин Я. В.|date=11.09.2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20210302103353/http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=32970|archive-date=2021-03-02|access-date=2022-04-17|url-status=live}}</ref>.

== Фізічныя асновы ==
[[Файл:Carbon_14_formation_and_decay.svg|справа|міні|1. Утварэнне радыевугляроду <sup>14</sup>C. <br />2. Распад <sup>14</sup>C.<br />3. Умова раўнавагі для жывых арганізмаў і нераўнавагі для памерлых арганізмаў, у якіх радыевуглярод распадаецца без папаўнення звонку.]]
[[Вуглярод]], як адзін з асноўных элементаў у складзе біялагічных арганізмаў, ёсць у зямной атмасферы ў выглядзе стабільных [[Ізатопы вугляроду|ізатопаў]] [[Вуглярод-12|<sup>12</sup>C]] (98,89 %) і [[Вуглярод-13|<sup>13</sup>C]] (1,11 %) і радыеактыўнага <sup>14</sup>C, які ёсць у следавой колькасці (каля 10<sup>−10</sup> %). Ізатоп <sup>14</sup>C стала ўтвараецца ў асноўным у верхніх пластах [[Атмасфера Зямлі|атмасферы]] на вышыні {{Nobr|12—15 км}} пры сутыкненні другасных [[нейтрон]]аў ад [[Касмічныя прамяні|касмічных прамянёў]] з ядрамі атмасфернага азоту:

: <math>n + \mathrm{^{14}_{7}N} \rightarrow \mathrm{^{14}_{6}C} + p.</math>

У сярэднім за год у атмасферы Зямлі ўтвараецца каля {{Nobr|7,5 кг}} радыевугляроду пры агульнай яго колькасці {{Nobr|~75 тон}}.

Утварэнне радыевугляроду праз натуральную радыеактыўнасць на паверхні Зямлі нязначна мала.

Радыеізатоп вугляроду <sup>14</sup>C зведвае [[Бэта-распад|{{Math|β<sup>−</sup>}}-распад]] з [[Перыяд паўраспаду|перыядам паўраспаду]] {{nobr|{{math|''T''<sub>1/2</sub>}} {{=}} 5,70 ± 0,03 тыс. гадоў}}<ref name="NUBASE2020">{{Артыкул|спасылка=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1674-1137/abddae|аўтар=F.G. Kondev, M. Wang, W.J. Huang, S. Naimi, G. Audi|загаловак=The NUBASE2020 evaluation of nuclear physics properties *|год=2021-03-01|выданне=Chinese Physics C|том=45|выпуск=3|старонкі=030001|issn=1674-1137|doi=10.1088/1674-1137/abddae}}</ref>, пастаянная {{nobr|{{math|λ}} {{=}} 1,216·10<sup>−4</sup> год<sup>−1</sup>}}:

: <math>\mathrm{^{14}_{6}C}\rightarrow\mathrm{^{14}_{7}N}+ e^- + \bar{\nu}_e.</math>

Суадносіны радыеактыўнага і стабільных ізатопаў вугляроду ў атмасферы і ў біясферы прыкладна аднолькава з прычыны актыўнага перамешвання атмасферы, бо ўсе жывыя арганізмы стала ўдзельнічаюць у вугляродным абмене, атрымліваюць вуглярод з навакольнага асяроддзя, а ізатопы, з прычыны іх хімічнай неадметныя, удзельнічаюць у біяхімічных працэсах практычна аднолькавым чынам.

[[Актыўнасць радыеактыўнай крыніцы|Удзельная актыўнасць]] вугляроду ў жывых арганізмах, якія абменьваюцца вугляродам з атмасферным рэзервуарам, адпавядае атмасфернага змяшчэнню радыевугляроду і складае {{Nobr|13,56 ± 0,07 распаду}} ў хвіліну на грам вугляроду. З гібеллю арганізма вугляродны абмен спыняецца. Пасля гэтага стабільныя ізатопы захоўваюцца, а радыеактыўны (<sup>14</sup>C) паступова распадаецца, у выніку яго змяшчэнне ў рэштках паступова змяншаецца. Ведаючы зыходныя суадносіны змяшчэння ізатопаў у арганізме і вызначыўшы іх бягучае суадносіны ў біялагічным матэрыяле [[Мас-спектраметрыя|мас-спектраметрычным метадам]] або вымераўшы актыўнасць метадамі дазіметрыі, можна вызначыць час, які мінуў з моманту гібелі арганізма.

== Выкарыстанне ==
Для вызначэння ўзросту з фрагмента даследаванай пробы вылучаюць вуглярод (праз спальванне папярэдне вычышчанага фрагмента), для вылучанага вугляроду вымяраюць радыеактыўнасць, на яе аснове вызначаюць суадносіны ізатопаў, якія і паказваюць узрост проб. Проба вугляроду для вымярэння актыўнасці звычайна ўводзіцца ў газ, якім напаўняецца прапарцыйны лічыльнік, або ў вадкі [[сцынтылятар]]. У апошні час для вельмі малага змяшчэння <sup>14</sup>C і / або вельмі малых мас проб (некалькі мг) выкарыстоўваюць [[Паскаральная мас-спектраметрыя|паскаральную мас-спектраметрыю]], якая дазваляе прама вызначаць змячэнне <sup>14</sup>C. На 2020 год гранічны ўзрост пробы, які можна дакладна вызначыць радыевугляродным метадам — каля {{Nobr|55 000 гадоў}}<ref name="автоссылка1"/>, гэта значыць каля 10 перыядаў паўраспаду. За гэты час змяшчэнне <sup>14</sup>C змяншаецца амаль у {{Nobr|1000 разоў}} (да каля 1 распаду ў гадзіну на грам вугляроду).

Вымярэнне ўзросту прадмета радыевугляродным метадам магчыма толькі калі суадносіны ізатопаў у пробе не былі парушаны за час яе існавання, то-бок проба не была забруджана вугляродзмяшчальнымі матэрыяламі больш позняга або больш ранняга паходжання, радыеактыўнымі рэчывамі і не падвяргалася ўздзеянню моцных крыніц радыяцыі. Вызначэнне ўзросту такіх забруджаных проб можа даць велізарныя памылкі. За мінулыя з моманту распрацоўкі метаду дзесяцігоддзі назапашаны вялікі досвед у выяўленні забруджвання і ў ачыстцы ад яго проб. Для датавання з проб хімічнымі метадамі вылучаюць найменш падвергнутыя забруджванню кампаненты. Пры радыевугляродным аналізе раслінных рэшткаў выкарыстоўваецца [[цэлюлоза]], а пры датаванні костак, рагоў і іншых жывёльных рэшткаў вылучаецца [[калаген]]. Магчыма таксама датаванне па рэштках тлустых кіслот, такіх як [[Пальміцінавая кіслата|пальміцінавая]] і [[Стэарынавая кіслата|стэарынавая]], напрыклад, [[Кераміка|керамікі]]<ref>{{артыкул|загаловак=Accurate compound-specific <sup>14</sup>C dating of archaeological pottery vessels|аўтар=Casanova E. et al|выданне=Nature|том=580|год=2020|мова=en|старонкі=506—510}}</ref><ref>{{артыкул|загаловак=Археология в 2020 году: десять интересных событий (обзор подготовил Е. Антонов)|выданне=Наука и жизнь|нумар=2|год=2021|старонкі=13}}</ref>. Хібнасць метаду на 2019 год знаходзіцца ў межах ад 24 гадоў (пробы пачатку XV стагоддзя) да 1&nbsp;600 гадоў (пробы {{Nobr|~47 тысячагоддзя да н. э.}})<ref name="cambridge.org">{{Артыкул|спасылка=https://www.cambridge.org/core/product/identifier/S0033822219001346/type/journal_article|аўтар=I Svetlik, A J T Jull, M Molnár, P P Povinec, T Kolář, P Demján, K Pachnerova Brabcova, V Brychova, D Dreslerová, M Rybníček, P Simek|загаловак=The Best possible Time resolution: How precise could a Radiocarbon dating method be?|год=2019-12|мова=en|выданне=Radiocarbon|том=61|выпуск=6|старонкі=1729–1740|issn=0033-8222|doi=10.1017/RDC.2019.134}}</ref>.

Адзін з найбольш вядомых выпадкаў прымянення радыевугляроднага метаду — даследаванне фрагментаў [[Турынская плашчаніца|Турынскай плашчаніцы]], праведзенае ў 1988 годзе, адначасова ў некалькіх лабараторыях [[Сляпы метад|сляпым метадам]]. Радыевугляродны аналіз дазволіў датаваць плашчаніцу перыядам XI—XIII стагоддзяў. Скептыкі лічаць такі вынік пацвярджэннем, што плашчаніца — сярэднявечная падробка. Прыхільнікі ж сапраўднасці рэліквіі лічаць атрыманыя даныя вынікам забруджвання плашчаніцы вугляродам пры пажары і наступным мыцці ў кіпячым алеі ў XVI стагоддзі.

== Каліброўка і дакладнасць метаду ==
[[Файл:Radiocarbon_dating_calibration.svg|справа|міні|Калібравальная крывая 1998 года, якую выкарыстоўвалі пры радыевугляродным датаванні (Stuiver et al. 1998)]]
[[Файл:Intcal_20_calibration_curve.png|справа|міні|Удакладненая крывая каліброўкі 2020 года IntCal20 для дыяпазону {{Nobr|0—55 000 гадоў}} [[да цяперашняга часу]] ў Паўночным паўшар’і.]]
[[Файл:Time_profile_of_the_774_AD_spike_in_C-14..jpg|міні|[[Пік вугляроду-14 у 774 годзе]]. Каляровымі кропкамі паказаны вымярэнні дрэў. Чорная лінія — змадэляваныя даныя.]]
Зыходныя здагадкі Лібі, на якіх будуецца метад радыевугляроднага датавання, заключаюцца ў тым, што суадносіны ізатопаў вугляроду ў атмасферы ў часе і прасторы не мяняецца, а змяшчэнне ізатопаў у жывых арганізмах дакладна адпавядае бягучаму стану атмасферы. Аднак, як было вызначана пазней, гэтыя здагадкі справядлівыя толькі прыблізна. Змяшчэнне ізатопа <sup>14</sup>C у атмасферы залежыць ад шматлікіх фактараў, такіх як:

* інтэнсіўнасць касмічных прамянёў і актыўнасці [[Сонца]];
* шырата мясцовасці;
* стан атмасферы і магнітасферы;
* вулканічная дзейнасць (вуглярод, які змяшчаецца ў вулканічных выкідах, «старажытны», практычна не змяшчае <sup>14</sup>C);
* кругаварот [[Дыяксід вугляроду|вуглякіслага газу]] ў прыродзе;
* правядзенне атмасферных ядзерных выпрабаванняў, якія стварылі ў 1950-1960-х гадах значны выкід (каля 0,5 тоны) радыевугляроду ў атмасферу (''бомбавы эфект'');
* спальванне вялікай колькасці выкапнёвага паліва (вуглярод, які змяшчае нафта, [[прыродны газ]] і вугаль — «старажытны», практычна не змяшчае <sup>14</sup>C) — так званы {{нп5|эфект Зюса|||Suess effect}}, які ўзнік з пачаткам [[Індустрыяльная рэвалюцыя|прамысловай рэвалюцыі]] ў XIX стагоддзі.

Два апошнія фактары робяць немагчымым правядзенне дакладнага радыевугляроднага датавання проб XX стагоддзя.

Акрамя таго, даследаванні паказалі, што з прычыны розніцы ў атамных масах ізатопаў вугляроду хімічныя рэакцыі і працэсы ў жывых арганізмах ідуць з трохі рознымі хуткасцямі, што парушае натуральныя суадносіны ізатопаў (так званы эфект [[Ізатопнае фракцыянаванне|ізатопнага фракцыянавання]])<ref>''Вагнер'', с. 164.</ref>. Яшчэ адзін важны эфект (''рэзервуарны эфект'') — запаволенае дасягненне радыевугляроднай раўнавагі ў сусветным акіяне з прычыны яго павольнага<ref>Характэрны час гамагенізацыі вугляроду ў акіянах парадку 1000 гадоў.</ref> абмену вугляродам з атмасферным рэзервуарам — прыводзіць, калі не ўлічваць паправак, да ўяўнага павелічэння ўзросту рэшткаў марскіх арганізмаў, а таксама тых сухапутных арганізмаў, чыя дыета ў асноўным складалася з марской ежы. Разуменне працэсаў, звязаных з вугляродным абменам у прыродзе і ўплывам гэтых працэсаў на суадносіны ізатопаў у біялагічных аб’ектах, было дасягнута не адразу. Такім чынам, выкарыстанне радыевугляроднага метаду без уліку гэтых эфектаў і ўнесеных імі паправак здольнае спарадзіць значныя памылкі (парадку тысячагоддзя), што часта адбывалася на ранніх этапах развіцця метаду, да 1970-х гадоў.

Радыевугляроднае датаванне патрабуе вялікай асцярожнасці пры [[Пробы для радыевугляроднага датавання|выбары і падрыхтоўцы проб]]. У 2014 годзе [[Томас Хайэм (археолаг)|Томас Хайэм]] з суаўтарамі выказалі здагадку, што апублікаваныя даты неандэртальскіх артэфактаў памылковыя праз забруджванне проб «маладым вугляродам»<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.nature.com/articles/nature13621|аўтар=Tom Higham, Katerina Douka, Rachel Wood, Christopher Bronk Ramsey, Fiona Brock, Laura Basell, Marta Camps, Alvaro Arrizabalaga, Javier Baena, Cecillio Barroso-Ruíz, Christopher Bergman, Coralie Boitard, Paolo Boscato, Miguel Caparrós, Nicholas J. Conard, Christelle Draily, Alain Froment, Bertila Galván, Paolo Gambassini, Alejandro Garcia-Moreno, Stefano Grimaldi, Paul Haesaerts, Brigitte Holt, Maria-Jose Iriarte-Chiapusso, Arthur Jelinek, Jesús F. Jordá Pardo, José-Manuel Maíllo-Fernández, Anat Marom, Julià Maroto, Mario Menéndez, Laure Metz, Eugène Morin, Adriana Moroni, Fabio Negrino, Eleni Panagopoulou, Marco Peresani, Stéphane Pirson, Marco de la Rasilla, Julien Riel-Salvatore, Annamaria Ronchitelli, David Santamaria, Patrick Semal, Ludovic Slimak, Joaquim Soler, Narcís Soler, Aritza Villaluenga, Ron Pinhasi, Roger Jacobi|загаловак=The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance|год=2014-08-21|мова=en|выданне=Nature|том=512|выпуск=7514|старонкі=306–309|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature13621}}</ref>{{Sfn|Хайэм|2024}}.

У цяперашні час для слушнага прымянення метаду праведзена старанная каліброўка, якая ўлічвае змяненне суадносін ізатопаў для розных эпох і геаграфічных рэгіёнаў, а таксама спецыфіку назапашвання радыеактыўных ізатопаў у жывых арганізмах і раслінах. Для каліброўкі метаду выкарыстоўваецца вызначэнне суадносін ізатопаў для прадметаў, узрост якіх пэўна вядомы. Адна з крыніц калібровачных даных — [[дэндрахраналогія]]. Працэдуру аб’яднання радыевугляроднага і дэндрахраналагічнага датавання назвалі {{Не перакладзена 5|wiggle matching|||Wiggle matching}} (метад узгаднення варыяцый або метад стыкоўкі флуктуацый), яна дазваляе атрымаць вузейшы дыяпазон адносна таго, што дае калібровачная крывая, якая трапляе на плато (гл. напрыклад {{Не перакладзена 5|гальштацкае плато|||Hallstatt plateau}})<ref>{{Cite web|url=https://antropogenez.ru/interview/628/|title=Как улучшить точность радиоуглеродного анализа?|archive-url=https://web.archive.org/web/20230225172037/https://antropogenez.ru/interview/628/|archive-date=2023-02-25|access-date=2023-02-25|url-status=live}}</ref>. Выразны ізатопны след ад {{Не перакладзена 5|пік вугляроду-14 у 993 годзе|сонечнай буры 993/994 года|en|993–994 carbon-14 spike}} знойдзены ў архівах гадавых кольцаў з усяго свету<ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.nature.com/articles/s41586-021-03972-8|аўтар=Margot Kuitems, Birgitta L. Wallace, Charles Lindsay, Andrea Scifo, Petra Doeve, Kevin Jenkins, Susanne Lindauer, Pınar Erdil, Paul M. Ledger, Véronique Forbes, Caroline Vermeeren, Ronny Friedrich, Michael W. Dee|загаловак=Evidence for European presence in the Americas in ad 1021|год=2022-01|мова=en|выданне=Nature|том=601|выпуск=7893|старонкі=388–391|issn=1476-4687|doi=10.1038/s41586-021-03972-8}}</ref> (гл. [[Падзеі Міяке]]). Таксама праведзены супастаўленні вызначэння ўзросту проб радыевугляродным метадам з вынікамі іншых ізатопных метадаў датавання. Цяпер як стандартную калібровачную крывую выкарыстоўваюць IntCal, першая версія якой апублікавана ў 1998 годзе (гл. рысунак)<ref name="IntCal98">{{артыкул|аўтар=Stuiver M., Reimer P. J., Braziunas T. F.|загаловак=High-precision radiocarbon age calibration for terrestrial and marine samples|выданне=Radiocarbon|год=1998|том=40|выпуск=3|старонкі=1127—1151|спасылка=https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/1660E9D7A43772ACBB56614C1DD09D46/S0033822200019172a.pdf/high-precision-radiocarbon-age-calibration-for-terrestrial-and-marine-samples.pdf|мова=en|archivedate=2022-06-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220612162854/https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/1660E9D7A43772ACBB56614C1DD09D46/S0033822200019172a.pdf/high-precision-radiocarbon-age-calibration-for-terrestrial-and-marine-samples.pdf}}</ref>. Наступныя ўдакладненыя версіі калібровачнай крывой, якая выкарыстоўваецца для пераліку вымеранага радыевугляроднага ўзросту пробы ў абсалютны ўзрост, апублікаваны ў 2004, 2009<ref>{{Cite web|url=http://www.radiocarbon.org/IntCal09.htm|title=IntCal09 Supplemental Data|archive-url=https://web.archive.org/web/20100216131431/http://www.radiocarbon.org/IntCal09.htm|archive-date=2010-02-16|access-date=2010-03-27|url-status=dead}}</ref> і 2013 годзе. Калібравальная крывая IntCal13 пабудавана асобна для паўночнага і паўднёвага (SHCal13) паўшар’яў, яна ахоплівае апошнія {{Nobr|50 000 гадоў}} і атрымана на аснове тысяч вымярэнняў дакладна датаваных дрэўных кольцаў (апошнія {{Nobr|12 000 гадоў}}), гадавых прыростаў [[карал]]аў і адкладаў [[Фарамініферы|фарамініфер]]. Параўнанне адкладаў на дне японскага возера [[Суйгецу]] за перыяд з {{Nobr|12 000}} да {{Nobr|40 000 гадоў}} таму з інфармацыяй, атрыманай дэндрахранолагамі пры аналізе дрэўных кольцаў, прывяло да ўнясення паправак, якія ссунулі даныя ў мінулае на {{Nobr|300—400 гадоў}}<ref>{{Cite web|url=http://www.gazeta.ru/science/2012/10/19_a_4817661.shtml|title=Новая хронология от Суйгецу|archive-url=https://web.archive.org/web/20220204111547/https://www.gazeta.ru/science/2012/10/19_a_4817661.shtml|archive-date=2022-02-04|access-date=2012-10-27|url-status=live}}</ref><ref>{{Артыкул|спасылка=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1226660|аўтар=Christopher Bronk Ramsey, Richard A. Staff, Charlotte L. Bryant, Fiona Brock, Hiroyuki Kitagawa, Johannes van der Plicht, Gordon Schlolaut, Michael H. Marshall, Achim Brauer, Henry F. Lamb, Rebecca L. Payne, Pavel E. Tarasov, Tsuyoshi Haraguchi, Katsuya Gotanda, Hitoshi Yonenobu, Yusuke Yokoyama, Ryuji Tada, Takeshi Nakagawa|загаловак=A Complete Terrestrial Radiocarbon Record for 11.2 to 52.8 kyr B.P.|год=2012-10-19|мова=en|выданне=Science|том=338|выпуск=6105|старонкі=370–374|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1226660}}</ref>. Каліброўка для марскіх аб’ектаў робіцца па асобнай крывой Marine13, бо хуткасць абмену вугляроду ў марскім рэзервуары павольней атмасфернага.

У сваім сучасным выглядзе дзякуючы стварэнню калібровачных шкал IntCal20, SHCal20 і Marine20 на гістарычным інтэрвале (ад дзясяткаў гадоў да 55 тысяч гадоў у мінулае) радыевугляродны метад можна лічыць досыць надзейным і якасна адкалібраваным незалежным метадам датавання прадметаў біялагічнага паходжання.

Станам на 2019 год гранічная дакладнасць радыевугляроднага датавання складае 15 гадоў (два [[Сярэдняе квадратовае адхіленне|стандартныя адхіленні]], [[Даверны інтэрвал|даверная імавернасць]] 95 %), пры гэтым для большасці часавых перыядаў за апошнія тры тысячы гадоў хібнасць вымярэння, абумоўленая хібнасцю калібровачнай крывой, складзе не менш за 50 гадоў, а за апошнія дзесяць тысяч гадоў — не менш за 100 гадоў. Меншая хібнасць дасягаецца ў перыяды, калі змяшчэнне <sup>14</sup>C у атмасферы адносна хутка змяняецца (стромкія ўчасткі калібровачнай крывой), тады як на пакатых участках калібровачнай крывой адчувальнасць метаду горай. Хібнасць залежыць таксама ад стану проб і ад хімічнага асяроддзя, у якім яны знаходзіліся. Пры прафесійнай экспертызе радыевугляродным метадам эксперт звычайна дае [[даверны інтэрвал]], у межах якога знаходзіцца хібнасць вызначанага ўзросту пэўнай пробы.<ref name="cambridge.org"/>

Варта адзначыць, што ў вызначэнні радыевугляроднага ўзросту з выкарыстаннем калібровачнай крывой выкарыстоўваецца ўмоўны «перыяд паўраспаду Лібі» для <sup>14</sup>C, роўны па пагадненні {{Nobr|5568 гадам}}. Ён адрозніваецца ад перыяду паўраспаду {{Nobr|5,70 ± 0,03 тыс. гадоў}}, асераднёнага па найбольш дакладных лабараторных вымярэннях і цытаванага ў ядзерна-фізічных базах даных<ref name="NUBASE2020" />. Гэта пагадненне прынята ў 1962 годзе, каб захаваць сумяшчальнасць з раннімі працамі. Адрозненне ўмоўнага перыяду паўраспаду ад сапраўднага ўжо ўлічана ў калібровачных крывых, таму атрыманы па іх калібраваны радыевугляродны ўзрост узгоднены з абсалютнай астранамічнай шкалой часу (але гэта не так для ўмоўнага «некалібраванага» або «канвенцыянальнага» ўзросту, уваходнага параметру калібровачнай крывой)<ref>{{Кніга|аўтар=Sheridan Bowman|загаловак=Radiocarbon dating|год=1995|выданне=2. impr|месца=London|выдавецтва=British Museum Press|старонак=64|серыя=Interpreting the past|isbn=978-0-7141-2047-8}}</ref>.

== Крытыка метаду ==
Нягледзячы, што радыевугляроднае датаванне ўжо даўно ўвайшло ў навуковую практыку і досыць шырока выкарыстоўваецца, у калянавуковых публікацыях і ў Інтэрнэце сустракаецца крытыка гэтага метаду, якая ставіць пад сумнеў правамернасць яго прымянення для датавання гістарычных артэфактаў (асабліва больш позняга перыяду). Звычайна радыевугляродны метад крытыкуюць прыхільнікі «[[Навуковы крэацыянізм|навуковага крэацыянізму]]», «[[Новая храналогія (Фаменка)|Новай храналогіі]]» і іншых [[Псеўданавука|псеўданавуковых]] канцэпцый. Звычайна такая крытыка радыевугляроднага аналізу грунтуецца на самых ранніх навуковых публікацыях, якія адпавядалі стану метадалогіі ў 1960-х гадах, і на неразуменні асноў метаду і асаблівасцей каліброўкі<ref>''Левченко В.'' [http://hbar.phys.msu.ru/gorm/fomenko/wally-r.htm О «радиоуглероде глазами Фоменко» и «научных» основах Новой Хронологии: полемические заметки] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100618023143/http://hbar.phys.msu.ru/gorm/fomenko/wally-r.htm |date=18 чэрвеня 2010 }}</ref>.

== Уплыў выкіду выкапнёвага вугляроду ==
У 2015 годзе Хезэр Грэйвен ([[Імперскі каледж Лондана]]) падлічыў<ref name="pnas.org">{{Артыкул|спасылка=https://pnas.org/doi/full/10.1073/pnas.1504467112|аўтар=Heather D. Graven|загаловак=Impact of fossil fuel emissions on atmospheric radiocarbon and various applications of radiocarbon over this century|год=2015-08-04|мова=en|выданне=Proceedings of the National Academy of Sciences|том=112|выпуск=31|старонкі=9542–9545|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.1504467112}}</ref>, што працяг спальвання выкапнёвага паліва ў цяперашніх тэмпах з прычыны эмісіі ў атмасферу «старажытнага» вугляроду прывядзе да неадрознасці радыевугляродным метадам сучасных проб ад старажытных<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.scientificamerican.com/article/fossil-fuel-burning-obscures-radiocarbon-dates/|title=Fossil Fuel Burning Obscures Radiocarbon Dates|first=Camille von Kaenel|last=ClimateWire|website=Scientific American|access-date=2024-03-17}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://habr.com/ru/articles/367765/|title=Продолжение использования ископаемого топлива сведёт на нет методику радиоуглеродного анализа|website=Хабр|date=2015-07-23|access-date=2024-03-17}}</ref> (хоць на пробы, якія ўзніклі да індустрыялізацыі і не абменьваюцца вугляродам з атмасферай, гэты эфект, вядома, не ўплывае). У цяперашні час выкіды ў атмасферу выкапнёвага вугляроду прыводзяць да ўяўнага «старэння» атмасфернага вугляроду прыкладна на 30 гадоў у год<ref name="pnas.org"/>.

== Гл. таксама ==

* [[Аптычнае датаванне]]
* [[Тэрмалюмінесцэнтнае датаванне]]

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Літаратура ==

* ''Герасимов И. П.'' Радиоуглеродные исследования Радиометрической лаборатории Института географии АН СССР: Сообщ. 1-5: // [[:ru:Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода|Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода]]. Сообщ. 1: 1975. № 44. С. 154—159; Сообщ. 2: 1976. № 46. С. 185—189; Сообщ. 3: 1979. № 49. С. 179—187; Сообщ. 4: 1980. № 50. С. 206—213; Сообщ. 5: 1983. № 52. С. 205—211.
* {{кніга|аўтар=Вагнер Г. А.|загаловак=Научные методы датирования в геологии, археологии и истории: Учебник|месца=М.|выдавецтва=Техносфера|год=2006|старонак=534|ISBN=5-94836-037-7}}
* {{кніга|аўтар=Короновский Н. В.|загаловак=Общая геология: Учебник|выданне=2-е изд|месца=М.|выдавецтва=выдавецтва «КДУ»|год=2010|старонкі=122—124|старонак=526|isbn=978-5-98227-682-7}}
* {{кніга|аўтар=[[Томас Хайэм (археолаг)|Том Хайэм]]|загаловак=Мир до нас. Новый взгляд на происхождение человека|арыгінал=Tom Higham.  The World Before Us: How Science is Revealing a New Story of Our Human Origins|месца=М.|выдавецтва=Альпина нон-фикшн|год=2024|старонкі=396|isbn=978-5-00139-672-7|ref=Хайэм}}
* {{артыкул|аўтар=Currie L.|загаловак=The Remarkable Metrological History of Radiocarbon Dating II|выданне=J. Res. Natl. Inst. Stand. Technol.|год=2004|том=109|выпуск=|старонкі=185—217|спасылка=http://nvl.nist.gov/pub/nistpubs/jres/109/2/j92cur.pdf|doi=|arxiv=|мова=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101206195414/http://nvl.nist.gov/pub/nistpubs/jres/109/2/j92cur.pdf|archivedate=6 снежня 2010}}.

== Спасылкі ==

* [http://library.by/portalus/modules/philosophy/print.php?subaction=showfull&id=1108752734&archive=0213&start_from=&ucat=1& Е. Н. Черных, Н. Б. Черных. Дендрохронология и радиоуглеродное датирование в археологии]
* [http://hist.asu.ru/metod/arch/t1.html#Part2Par3 Методика отбора проб для радиоуглеродного и дендрохронологического анализа. Учебное пособие]{{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200519022759/http://hist.asu.ru/metod/arch/t1.html#Part2Par3 |date=19 мая 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20060426075252/http://hbar.phys.msu.ru/gorm/dating/wally-1.htm В.Левченко. Радиоуглерод и абсолютная хронология: записки на тему.]
* [http://fatus.chat.ru/dergache.html В. А. Дергачев. Радиоуглеродный хронометр] ([http://evolution.powernet.ru/library/radiocarbon.htm люстэрка]).
* [http://www.mk.ru/science/article/2010/03/26/455995-novyiy-metod-radiouglerodnogo-datirovaniya-artefaktov-ne-unichtozhaet.html Новый метод радиоуглеродного датирования артефактов не уничтожает]
* [http://c14.arch.ox.ac.uk/embed.php?File=oxcal.html Программа для калибровки радиоуглеродного возраста OxCal]
* [http://antropogenez.ru/interview/357/ Б. Ф. Хасанов. О радиоуглеродном методе датирования]
{{Вонкавыя спасылкі}}

[[Катэгорыя:Вуглярод]]
[[Катэгорыя:Ізатопы]]