Прагляд зыходнага тэксту старонкі Ружа сабачая

{{значэнні2|Роза}}
{{Таксон
 |image file        = Rosa canina flower Luc Viatour.JPG
 |image title       = 
 |image descr       = Кветкі шыпшыны сабачай
 |regnum            = Расліны
 |parent            = Caninae_subsect
 |rang              = Від
 |latin             = Rosa canina
 |author            = [[L.]], 1753
 |syn               = {{bt|Rosa ciliatosepala|[[Blocki]]}}
 |children name     = 
 |children          = 
 |range map         = 
 |range map caption = 
 |range map width   = 
 |range legend      = 
 |iucnstatus        = 
 |iucn              = 
 |wikispecies       = Rosa canina
 |commons           = Category:Rosa canina
 |itis              = 24819
 |ncbi              = 74635
 |eol               = 
 |grin              = 5309
 |ipni              = 731955-1
 |tpl               = tro-27800145
}}
'''Ружа сабачая'''<ref name="Киселевский">{{Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь|112}}</ref><ref>БЭ ў 18 т. Т. 13. Мн., 2001. С. 433.</ref>, '''Шыпшына сабачая'''<ref name="Ур">Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.</ref> (''Rosa canina'') — [[Біялагічны від|від]] раслін, якія адносяцца да [[род]]у {{bt-bellat|Ружа|Rosa}} сямейства {{bt-bellat|Ружавыя|Rosaceae}}.

== Назва ==
Назва «ружа сабачая» з’явілася ў кантэксце супастаўлення каштоўнасці дадзенага куста з садовымі ружамі. Паводле другой версіі — Ховард ([[1987]]), шыпшына выкарыстоўвалася ў [[18 стагоддзе|XVIII]] і [[19 стагоддзе|XIX]] стагоддзях для лячэння сабачых укусаў, адсюль і ўзнікла назва.

Беларускія назвы: ружа сабачая, роза<ref name="Киселевский"/>, ружа, шупшына<ref name="Верас">{{Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік}}</ref>, рожа, шупшыннік, шыпшына<ref>[[Канстанцін Аляксандравіч Чалоўскі|Чоловский К.]] Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.</ref>, шыпшыннік<ref>{{нп3|Мікалай Іванавіч Аненкаў|Анненков Н.|ru|Анненков, Николай Иванович}} [[:s:ru:Ботанический словарь (Анненков)/Rosa canina/ДО|Ботанический словарь]], Спб, 1878</ref><ref>[[Міхаіл Мікалаевіч Ганчарык|Ганчарык М. М.]] Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927</ref><ref>[[Мікалай Васілевіч Шатэрнік|Шатэрнік М. В.]] Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929</ref>.

== Апісанне ==
[[Файл:Illustration Rosa canina1.jpg|thumb|left|Шыпшына сабачая. {{Бат.іл.|3}}]]

Шыпшына сабачая — лістападны [[куст]], які дасягае ў вышыню ад 1,5 да 2,5 м<ref name="Хржановский">{{кніга|аўтар=Хржановский В. Г.|загаловак=Розы. Филогения и систематика. Спонтанные виды европ. части СССР, Крыма и Кавказа. Опыт и перспективы использования|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/hrzhanovskij1958_rozy.djvu|месца=М.|выдавецтва=Советская наука|год=1958|старонкі=177—183|старонак=497}}</ref>.

[[Парасткі]] тоўстыя, дугападобна выгнутыя<ref name="Ур"/>, радзей амаль прамыя<ref name="Хржановский" />. Кара зялёная, с сонечнага боку чырванее<ref name="Ур"/>.

[[Шып, батаніка|Шыпы]] рэдкія, [[серп]]ападобныя, з вельмі кароткім аснаваннем, з бакоў сціснутыя, на галоўных сцеблах амаль прамыя, на кветканосных парастках шматлікія, заўсёды кручкападобна-выгнутыя<ref name="Ур"/><ref name="Хржановский" />.

Сярэднія [[ліст]]ы кветаносных парасткаў 7-9 см даўжыні, голыя<ref name="Ур"/>, толькі па галоўнай жылцы усеяныя кароткімі валасінкамі, непарнаперыстыя, з сям’ю, радзей пяццю або дзевяццю проста-вострапільчатымі па краі (нярэдка зубцы сканчаюцца жалёзкай), яйкападобна-эліптычнымі, на верхавіне коратка завостранымі [[лісточак, частка ліста|лісточкамі]], 2-2,5 см даўжынёй і 1-1,5 см шырынёй. Ля аснавання ліста маецца вузкі, па краі залозіста-раснічасты [[прылістак]], з вострымі вушкамі<ref name="Хржановский" />.

[[Кветкі]] — без паху, адзіночныя або сабраныя па тры-пяць у верхавінныя [[суквецце|шчыткападобныя суквецці]], ад белага да ярка-ружовага колеру<ref name="Ур"/>, дасягаюць у [[дыяметр]]ы 5-8 см [[Чашалісцік]]аў і знізу ўсеяныя кароткімі валасінкамі, зверху ў большасці выпадкаў голыя, да 20-25 мм даўжыні, шырокаланцэтныя, з багатымі пёрыстымі прыдаткамі, пасля [[цвіценне|цвіцення]] адгінаюцца назад<ref name="Ур"/> і задоўга да паспявання пладоў адвальваюцца. Пялёсткі карацей чашалісцікаў; дыск шырокі, да 4-5 мм у дыяметры, плоскі або конусападобны, з зевам 1-1,6 мм у дыяметры; слупкі доўгія, пакрытыя белымі валасінкамі; галоўка лычыкаў шарападобная, канічная, радзей амаль шарападобная. Кветаножкі даўжынёй 12-18 мм, часцей за роўныя велічыні спелага плода, радзей карацей або даўжэй яго, звычайна пазбаўленыя валасінак і жалёзак. Цвіце ў маі-чэрвені (ліпені)<ref name="Хржановский" />.

[[Формула кветкі]]: {{Nobr|[[Файл:Male and female sign.svg|12px]]<math>\ast K_{(5)}\; C_{5}\; A_{\infty}\; G_{\underline{\infty}}</math>}}<ref name="Яковлев">{{кніга|аўтар=Яковлев Г. П., Челомбитько В. А.|загаловак=Ботаника: Учебник для вузов|адказны=Под ред. Р. В. Камелина|месца=СПб.|выдавецтва=Спецлит, изд-во СПХФА|год=2003|старонкі=434|старонак=647|isbn=5-299-00237-8|тыраж=5000}}</ref>.

[[Плод|плады]] — гладкія і льсняныя, памяранцава-чырвонага колеру<ref name="Ур"/>, пры паспяванні 15-26 мм даўжынёй, шырокаавальныя, радзей амаль шарападобныя, пазбаўленыя жалёзак<ref name="Хржановский" />, унутры ўтрымліваюць [[насенне]] — шмат валасістых [[Арэшак|арэшкаў]]. Плады спеюць у жніўні.

{| class="wikitable" align=center valign=top cellspacing=2
|- bgcolor=#BACC99 align=center valign=top
||[[Файл:Rosa canina plant Luc Viatour.JPG|100px|center]]<p style="font-size: 85%">Агульны выгляд
||[[Файл:Rosa canina blatt 2005.05.26 11.50.13.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Лісце
||[[Файл:Rosa canina .jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%">Кветка
||[[Файл:Rosa canina fruits.jpg|200px|center]]<p style="font-size: 85%"> Плады
|}

== Хімічны склад ==
Плады шыпшыны сабачай утрымліваюць аскарбінавую кіслату (зрэдку да 1 %<ref name="Ур"/>, часцей 0,2 % ці нават менш), шыпшыны — да 5-6 %, рэдка больш (часам да 14 %), у сярэднім 2-3 %. Утрыманне іншых рэчываў практычна не адрозніваецца: флаваноіды — вытворныя кверцэцін, кемпферол і антацыяны, кацехіны, караціноіды — да 8 мг%, пантатэнавая, нікацінавая кіслата і яе [[аміды|амід]], вітамін В1, В2, К, Е, пекцінавыя рэчывы, цукры, кіслоты, трыцерпены, мікраэлементы K, Mn, Fe, Co, Mg, Ca і інш.

== Распаўсюджанне і экалогія ==
[[Еўропа]], [[Заходняя Азія]], [[Паўночная Афрыка]]. У [[Еўрапейская частка Расіі|Еўрапейскай частцы Расіі]] да [[Масква|Масквы]], часам і далей на поўнач, [[Крым]], [[Каўказ]], [[Сярэдняя Азія]]<ref>{{кніга|аўтар=Андронов Н. М., Богданов П. Л.|загаловак= Определитель древесных растений по листьям|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/andronov1974_opred_drevesn_rast_listja.pdf|месца=Л.|выдавецтва=ГУПИ Издательство Лен. Университета|год=1974|старонкі=49|старонак=128}}</ref>. У Беларусі распаўсюджана па ўзлесках, хмызняках, схілах, пераважна ў паўднёвай частцы<ref name="Ур"/>.

Расце ў разрэджаных лясах, на палянах, высечках, бязлесных хмызняковых і травяністых схілах, на берагах ручаёў і рэк, уздоўж дарог, на пустках, як пустазелле<ref name="Хржановский" />.

== Ужыванне ==

Вітамінная, лекавая, харчовая, меданосная, эфірамаслічная, таніданосная, фарбавальная, дэкаратыўная расліна.

=== Медыцынскае выкарыстанне ===

Дзякуючы багатаму ўтрыманню вітамінаў і флаваноідаў плады шыпшыны валодаюць рознабаковым дзеяннем. Выяўляюць дыўрэтычнае, крывесуцішальнае і звязальнае дзеянне.

Плады шыпшыны зніжаюць ўтрыманне [[халестэрын]]у ў крыві, запавольваюць адклад [[атэрасклероз|атэрасклератычных]] бляшак у крывяносных сасудах. Вітаміны і каратын актывізуюць [[энзімы|энзімную]] сістэму, узмацняюць рэгенерацыю тканак, сінтэз [[гармоны|гармонаў]] і аказваюць дабратворны ўплыў на вугляводны абмен і пранікальнасць сасудаў. Змест вітаміна Р спрыяе памяншэнню далікатнасці капіляраў, дапамагае выкарыстанню аскарбінавай кіслаты арганізмам.

Вітамін К удзельнічае ў стварэнні пратрамбіну і ўплывае на нармальную згусальнасць крыві. Іншыя вітаміны маюць важныя фізіялагічныя функцыі. Плады шыпшыны дзейнічаюць спрыяльна пры авітамінозе і як умацавальны сродак у рэканвалесцэнтны перыяд. У лекавых формах іх прымаюць з мэтай прафілактыкі [[цынга|цынгі]] і гіпавітаміноза С і Р, пры гемарагічных дыятэзах, розных крывацёках, у тым ліку выкліканыя прамянёвай хваробай, пры хваробах печані (хранічны гепатыт, [[халецыстыт]], [[халангіт]]), пры нефрапатыі цяжарных, (хваробы нырак і мачавога пузыра), ранах, пераломах касцей, якія вяла загойваецца, [[дыстрафія]]х, пры ўзмацненні фізічных нагрузак, разумовым напружанні, у перыяд цяжарнасці і лактацыі, станоўчы ўплыў вітаміна С пры [[атэрасклероз]]е. Як агульнаўмацавальны сродак (пры вострых і хранічных інфекцыях, дыстрафіі, фізічных нагрузках і г. д.).

Плады шыпшыны сабачай ужываюць у [[народная медыцына|народнай медыцыне]]. [[Чай]] з пладоў выкарыстоўваюць пры прастудных захворваннях. Насенне — для лячэння камянёў у [[мочавыдзяляльныя шляхі|мочавыдзяляльных шляхах]]<ref>[http://www.adventus.info/medicine/flora/documents/316-1.php Шиповник собачий — Лекарственные растения]</ref>, пры [[рэўматызм]]е і [[падагра|падагры]].

Плады ўтрымліваюць нязначную колькасць [[Аскарбінавая кіслата|вітаміна C]] (0,24-0,85 % ад сухой вагі мякаці). Як вітамінавая расліна шыпшына сабачая вялікага значэння не мае<ref>{{кніга|загаловак=Дикие съедобные растения|адказны=Под ред. акад. В. А. Келлера; АН СССР; Моск. ботан. сад и Ин-т истории матер. культуры им. Н. Я. Марра|месца={{М.}}|выдавецтва=б. и.|год=1941|старонкі=12|старонак=40}}</ref>.

=== Харчовае выкарыстанне ===

{{нп3|Плады шыпшыны||ru|Плоды шиповника}} выкарыстоўваюць свежымі, у выглядзе [[гарбата|гарбаты]] ([[адвар]]у) з сушаных пладоў, [[сіроп]]у, [[сок]]у. У харчовай прамысловасці з іх рыхтуюць [[варэнне]], [[джэм]], [[пасціла|пасцілу]], [[пюрэ]], [[павідла]], [[кампот]]ы, [[Кісель|кісялі]] прычым у працэсе перапрацоўкі губляецца не больш за 35 % [[вітаміны|вітамінаў]].

Плады шыпшыны прыдатныя для вытворчасці [[цукеркі|цукерак]], [[мармелад]]у, [[дражэ]], а канцэнтраваныя прэпараты з іх дадаюць да [[кандытарскія вырабы|кандытарскіх вырабаў]] для іх вітамінізацыі.
З іх рыхтуюць [[наліўка|наліўкі]], [[безалкагольныя напоі]], віны, гарбатна-кававыя сурагаты, якія адзначаюцца араматам, абумоўленым наяўнасцю [[эфірны алей|эфірных алеяў]]. Падсмажаныя на лёгкім агні плады выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі «кавы», якая мае пах [[Ваніль|ванілі]]<ref name="Верзилин">''{{нп3|Мікалай Міхайлавіч Вярзілін||uk|Верзилін Микола Михайлович}}'' По следам Робинзона. Сады и парки мира.&nbsp;— Л.: Детская литература., 1964.&nbsp;— 576с.</ref>.

=== Дэкаратыўнае выкарыстанне ===

Дзякуючы засухаўстойлівасці і здольнасці да парасткавага абнаўлення, добра развітой каранёвай сістэме шыпшына цэніцца ў супрацьэразійных і ахоўных насаджэннях. Іншыя віды шыпшынніка маюць аналагічнае прымяненне.

Шыпшына сабачая — самая распаўсюджаная [[прышчэпа]] для [[сад]]овых руж. [[Шчэпа|Прышчэпленыя]] на яго ружы набываюць яго непераборлівасць, [[зімаўстойлівасць]] і значную ўстойлівасць да хвароб.

=== Іншае выкарыстанне ===

Шыпшына не вылучае шмат [[Нектар (цукрысты сок)|нектару]], але яе ахвотна наведваюць [[пчолы]] і збіраюць з яе вялікую колькасць [[пылок|пылка]]. На шыпшынніку часам вылучаецца [[падзь]]. Рэкамендуюць высаджваць яе ў месцах, дзе ў канцы мая — першай палове чэрвеня мала пылканосаў.

Пялёсткі шыпшыны — выдатная сыравіна для эфірамаслічнай прамысловасці, [[парфумерыя|парфумерыі]], лікёрагарэлачнай вытворчасці. З насення здабываюць тлусты алей, багаты каратынам (да 40 %). Выкарыстоўваюць пры пролежнях, трафічных язвах, дэрматозах, як жоўцегонны, мачагонны супрацьзапаленчы сродак.

У каранях і {{нп3|Гал (біялогія)|галах|ru|Галл (биология)}} шыпшыны ўтрымліваюцца [[таніды]]. Іх можна выкарыстоўваць для афарбоўвання тканін у [[карычневы колер]].

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* {{артыкул|аўтар =Штегеман И. А.|загаловак =Разведение дичков Rosa canina |спасылка =http://kajuta.net/node/2717 |мова = |выданне =Вестник Императорского Российского общества садоводства, СПб. |тып = |год =1874 |том = |нумар = |старонкі = |doi = |issn = }}
* {{кніга |аўтар = Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. |загаловак = Иллюстрированный определитель растений Средней России |месца = М. |выдавецтва = Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований |год = 2003 |том = 2 |старонкі = 396 |isbn = 5-87317-128-9}}

== Спасылкі ==

* [http://flower.onego.ru/kustar/rosa_p.html Шиповник собачий] в [http://flower.onego.ru/ Энциклопедии декоративных садовых растений] {{ref-ru}}

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Ружа]]
[[Катэгорыя:Дэкаратыўныя расліны]]
[[Катэгорыя:Лекавыя расліны]]
[[Катэгорыя:Кусты]]