Прагляд зыходнага тэксту старонкі Сонечны гадзіннік «Уайтхёрст і сын»

[[Выява:Derby Sundial 5809.JPG|220px|thumb|«Уайтхёрст і сын» у [[Музей і мастацкая галерэя Дэрбі|музеі Дэрбі]]]]
'''Сонечны гадзіннік «Уайтхёрст і сын»''' выраблены ў [[Дэрбі (Англія)|Дэрбі]] ў 1812 годзе пляменнікам [[Джон Уайтхёрст|Джона Уайтхёрста]]<ref name="Glover599">{{cite book|last=Glover|first=Stephen|title=History of the County of Derb|editor=Noble, Thomas|publisher=Stephen Glover|location=Derby|year=1929|pages=599|url=http://books.google.com/books?id=nqNCAAAAYAAJ&pg=PA599&lpg=PA599&dq=Derby+Whitehurst&source=bl&ots=JCVIe8A9JA&sig=EEvx6XdgaQMDv0ReR2D2V8q55eI&hl=en&ei=u3yoTe_SOYGy8QO77JCnBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CCcQ6AEwAjgU#v=onepage&q=Derby%20Whitehurst&f=false|accessdate=2011-04-15}}</ref>. У цяперашні час знаходзіцца ў [[Музей і мастацкая галерэя Дэрбі|музеі і мастацкай галерэі Дэрбі]]. Гадзіннік здольны паказваць час з дакладнасцю да хвіліны.

== Вытворца ==
Сям'я Уайтхёрстаў была вядомая ў [[Дэрбі (Англія)|Дэрбі]] ў якасці механікаў. [[Джон Уайтхёрст]] (1713—1788) быў родам з [[Конглтан]]а, але свой гадзіннікавы бізнес распачаў у Дэрбі. Па прызначэнні на пасаду інспектра вагаў ён пераехаў у Лондан, а яго справу працягнуў пляменнік пад шыльдай «Уайтхёрст і сын». Прадпрыемства было вядомае сваімі [[Куранты|вежавымі гадзіннікамі]]<ref name="Glover599"/>.

== Канструкцыя ==
Канструкцыя [[Сонечны гадзіннік|гадзінніка]] заснаваная на разуменні [[Геаметрыя|геаметрыі]] [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэмы]], у прыватнасці таго, як [[Сонца]] будзе адкідваць [[цень]] на пляскатую гарызантальную паверхню. Кожны дзень цягам гадавога цыклу цень будзе адрознівацца ад учорашняга, акрамя таго, цень адрозніваецца ў залежнасці ад размяшчэння гадзінніку, у прыватнасці яго [[Шырата|шыраты]]. У той самы час [[даўгата]] не мае значэння для адлюстравання [[Сярэдні сонечны час|бачнага сонечнага часу]]. З другога боку, варта было ўлічыць і тое, што падчас руху Зямлі вакол Сонца па эліпсоідзе працягласць дня нязначна змяняецца, даючы сукупнае адхіленне ад сярэдняга значэння да 16 хвілін у лістападзе і лютым. Гэтае адхіленне, вядомае як складовая частка [[Ураўненне часу|ураўнення часу]], не бралася ва ўвагу да тае пары, пакуль не з'явіліся больш дакладныя за сонечныя механічныя гадзіннікі, што паказваюць [[сярэдні мясцовы час]]. Расклад руху цягнікоў патрабаваў нязменнага часу палудню і пастаяннай працягласці дня, што стала прычынай вынаходніцтва [[Сярэдні грынвіцкі час|Сярэдняга грынвіцкага часу]].

Гэты бронзавы гадзіннік падпісаны «Уайтхёрст і сын/Дэрбі/1812» ({{lang-en|«Whitehurst and Son/Derby/1812»}}) і меркавана прызначаўся для Джорджа Бенсана Страта (малодшага брата ўладальніка хлопкапральнай фабрыкі [[Уільям Страт|Уільяма Страта]]), для ўсталявання ў яго доме ў [[Белпер]]ы<ref>[http://www.flickr.com/photos/climatechangeem/4863532430/sizes/o/ Museum label], Derby Museum, accessed April 2011</ref><ref>[http://www.knight-gkla.supanet.com/bridge-hill-house.htm Bridge Hill House] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20111031120431/http://www.knight-gkla.supanet.com/bridge-hill-house.htm |date=31 кастрычніка 2011 }}</ref>.

=== Гноман ===
[[Выява:Derby Sundial 5811.JPG|thumb]]
Гадзіннік выраблены надзейна, мае тоўсты [[гноман]], адзін бок якога адкідвае цень да палудня, а шпіль з іншага боку адкідвае цень пасля палудня. Цыферблат складаецца з двух паўкружжаў, падзеленых патаўшчэннем шпіля. У такім варыянце гадзінніка вугал паміж цыферблатам і шпілем у дакладанасці роўны [[Шырата|шыраце]] 53° 1′ 49, на якой размяшчаўся дом Дж. Б. Страта. Цыферблат павінен быў знаходзіцца дакладана гарызантальна, аднак у выпадку недалёкіх перамяшчэнняў паказанні гадзінніка можна было падкарэктаваць, крыху змяняючы становішча цыферблату на паверхні. Напрыклад, у цяперашні час сонечны гадзіннік знаходзіцца на шыраце 0° 6′ 49″, ці каля 1/10 градуса на палудзень. Адпаведна і нос гноману павінен быць падняты на такую велічыню.

=== Цыферблат ===
У ''гарызантальных сонечных гадзінніках'' (або ''вонкавых''), цыферблат, на які падае цень, знаходзіцца ў гарызантальным становішчы, і не перпендыкулярны шпілю, як у гадзінніках, што знаходзяцца на экватары. Таму цень нераўнамерна падае на яго ў розны час; пры стварэнні гадзіннікаў даводзіцца ўлічваць даўжыню гадзінавых рысаў. На цыферблаце выгравіраваная дакладнасць, даўжыня гадзінавых рысаў вылічвалася паводле формулы:
: <math>
\tan \theta = \sin \lambda  \tan(15^{\circ} \times t)
</math>

дзе λ — геаграфічная [[шырата]] сонечнага гадзіннінка (і вугал паміж шпілем і гарызонтам), θ — вугал паміж прынятай і палудневай гадзінавай рысамі (якая заўсёды паказвае [[Сапраўдная поўнач|сапраўдную поўнач]]) на плоскасці, а ''t'' — колькасць гадзін да або па палудні.

==== Разлікі ====
Для кожнай з гадзін ад 1 да 6 разлічваецца формула. Напрыклад, а 3-й гадзіне па палудні, падставіўшы ў формулу значэнні 53,03 і 3, атрымаем наступныя разлікі:

{| border=1
|+ '''Цыферблат у Белперы 53,03'''
|-
|Адна гадзіна|| 11,791779
|-
|Дзве гадзіны|| 24,219060
|-
|Тры гадзіны|| 37,922412
|-
|Чатыры гадзіны|| 53,460042
|-
|Пяць гадзін|| 71,020970
|-
|Шэсць гадзін|| 90,000000
|-
|}
Для гадзін да палудня атрымаем такія самыя вынікі, паколькі цыферблат сіметрычны, астатнія рысы з'яўляюцца люстэркавым адлюстраваннем папярэдніх. У такой самай манеры разлічваюцца паўгадзінавыя і хвілінавыя рысы.

==== Разлік часу ====
[[Выява:Derby Sundial C 5810.JPG|thumb|Шкалы канвяртацыі [[Ураўненне часу|ураўнення часу]]]]
[[Выява:Tijdvereffening-equation of time-en.jpg|thumb|left|b180px|Ураўненне часу]]
З дапамогай пары шкалаў на цыферблаце выконваецца карэкцыя [[Ураўненне часу|ураўнення часу]]. Першая шкала падае дату ў месяцах і днях, а насупраць гэтых значэнняў на другой шкале пазначаныя хвіліны, у якія ў гэты дзень гадзіннік будзе ісці хутчэй або павольней. Выгравіраваныя надпісы «гадзіннік павольнейшы», «гадзіннік хутчэйшы». 15 красавіка — адзін дзень, калі не патрабуецца пералік. Па гадзінніку Уайтхёрстаў можна нават было звяраць [[Кішэнны гадзіннік|кішэнныя гадзіннікі]], якія на той час (1812) не заўсёды хадзілі карэктна. Да 1820 гадзіннікавая вытворчасць была ўдасканалена: [[анкерны ход]] стаў паўсюдна прызнаны, і адпала патрэба ў частай калібрацыі.

== Іншыя гадзіннікі ==
Яшчэ адзін гадзіннік Уайтгэрстаў, датаваны прыкладна 1800 годам, у 2005 быў прададзены за [[£]]1850<ref>[http://www.bamfords-auctions.co.uk/BidCat/detail.asp?SaleRef=FASEPT05&LotRef=1913 Lot 1913], Bamfords Auction house, accessed April 2011</ref>.

{{Зноскі}}

== Літаратура ==
{{Commonscat|Whitehurst & Son}}
* {{cite book | author = Mayall RN, Mayall MW | year = 1938 | title = Sundials: Their Construction and Use | edition = 3rd | publisher = Sky Publishing | location = Cambridge, MA | isbn = 0-933346-71-9}}
* {{cite book | author = Rohr RRJ | year = 1996 | title = Sundials: History, Theory, and Practice | url = https://archive.org/details/sundialshistoryt0000rohr | edition = translated by G. Godin | publisher = Dover | location = New York | isbn = 0-486-29139-1}} Slightly amended reprint of the 1970 translation published by University of Toronto Press (Toronto). The original was published in 1965 under the title ''Les Cadrans solaires'' by Gauthier-Villars (Montrouge, France).
* {{cite book | author = Waugh AE | year = 1973 | title = Sundials: Their Theory and Construction | publisher = Dover Publications | location = New York | isbn = 0-486-22947-5 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/sundialstheirthe00albe }}

{{coord|52.9233|-1.4795|display=title|region:GB|format=dms}}

{{Музей і мастацкая галерэя Дэрбі}}

[[Катэгорыя:Музей і мастацкая галерэя Дэрбі]]
[[Катэгорыя:Сонечныя гадзіннікі]]