Прагляд зыходнага тэксту старонкі Талакнянка звычайная

{{Таксон
 | name              = 
 | regnum            = Расліны
 | image file        = ARCTOSTAPHYLOS UVA-URSI - BÒFIA - IB-475 (Boixerola).JPG
 | image title       = 
 | image descr       = Агульны выгляд расліны з пладамі
 | parent            = Arctostaphylos
 | ref               = 
 | comment           = 
 | rang              = Від
 | latin             = Arctostaphylos uva-ursi
 | author            = ([[L.]]) [[Spreng.]], 1825
 | syn               = {{btname|Arbutus uva-ursi|[[L.]]}} <br /> і інш. гл. [[#Сінонімы|тэкст]]
 | children name     = 
 | children          = 
 | range map         = 
 | range map caption = 
 | range map width   = 
 | range legend      = 
 | iucnstatus        = 
 | wikispecies       = Arctostaphylos uva-ursi
 | commons           = Arctostaphylos uva-ursi
 | iucn              = 
 | grin              = 3866
 }}
'''Талакнянка звычайная'''{{sfn|БелЭн|2002}}{{sfn|ЭПБ|1986}}<ref name="Киселевский">{{Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь|18}}</ref> (''Arctostáphylos úva-úrsi'') — [[куст]] сямейства {{Bt-bellat|Верасовыя|Ericaceae}}, [[тыпавы від]] роду [[Талакнянка]]<ref name="ДПЯ">{{кніга
|аўтар          = Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.
|частка         = Толокнянка обыкновенная
|загаловак      = Дикорастущие плоды, ягоды и их применение
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданне        = 
|месца          = Мн
|выдавецтва     = Ураджай
|год            = 1975
|том            = 
|старонкі       = 104-105
|старонак       = 200
|серыя          = 
|isbn           = 
|тыраж          = 130 000
}}</ref>.

== Назва ==
Навуковая родавая назва ўтворана ад {{Lang-grc|άρκτος}} — «мядзведзь» і {{Lang-grc|σταφυλή}} — «лаза»<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Арктостафилос}}</ref>, [[Біялагічны від|відавы эпітэт]] ''uva-ursi'' — ад гэтых жа слоў, але лацінскіх ({{Lang-la|uva}} — вінаград і {{Lang-la|ursus}} — мядзведзь).

== Назва ==
Беларускія народныя назвы талакнянкі звычайнай — мядзведжыя вушкі ці мядзведжая ягада, мучальнік, мучаннік<ref name="Анненков">{{нп3|Мікалай Іванавіч Аненкаў|Анненков Н.|ru|Анненков, Николай Иванович}} [[:s:ru:Ботанический словарь (Анненков)/Arctostaphylos officinalis/ДО|Ботанический словарь]], Спб, 1878</ref><ref name="Верас">{{Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік}}</ref><ref>[[Антон Краскоўскі|Kraskoŭski A.]] Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921</ref>, мучанніца, мучыннік, талачаннік<ref name="Анненков"/><ref>{{нп3|Міхаіл Васільевіч Рытаў|Рытов М. В.|ru|Рытов, Михаил Васильевич}} Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918</ref><ref>[[Канстанцін Аляксандравіч Чалоўскі|Чоловский К.]] Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.</ref>, мучан, мучанічнік<ref>[[Міхаіл Мікалаевіч Ганчарык|Ганчарык М. М.]] Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927</ref><ref>[[Мікалай Васілевіч Шатэрнік|Шатэрнік М. В.]] Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929</ref>, талаконнік<ref>[[Уладзімір Мікалаевіч Дабравольскі|Добровольский В. Н.]] Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914</ref>.

[[Фінская мова|Фінскія]] назвы расліны — ''sianmarja'' (у даслоўным перакладзе — «свіная ягада») і ''sianpuolukka'' («свіныя брусніцы»)<ref>{{кніга|аўтар=Вахрос И., Щербаков А.|загаловак=Большой финско-русский словарь|спасылка=|адказны=Под ред. В. Оллыкайнен и И. Сало|выданне=6-е изд., стер|месца=М.|выдавецтва=Живой язык|год=2006|старонкі=|старонак=816|isbn=5-8033-0372-0|тыраж=1550|ref=Вахрос}}</ref>.

== Біялагічнае апісанне ==
{{Біяфота|Köhler's Medizinal-Pflanzen in naturgetreuen Abbildungen mit kurz erläuterndem Texte (Plate 137) (8232797222).jpg|ш=250|left|{{Бат.іл.|1}}|color=lightgreen}}

Шматгадовы вечназялёны моцна разгалінаваны [[куст]] або паўкуст<ref name="ДПЯ"/>, які сцелецца, вышынёй 5-30 см, з узыходзячымі галінкамі і чырвонабураю карой.

[[Сцябло|Сцёблы]] ляжачыя, галінастыя, укараняльныя і ўзыходзячыя<ref name="ДПЯ"/>. Маладыя галінкі зялёныя, апушаныя, прасцёртыя.

[[Ліст|Лісце]] даўгаватае, 10-25 мм даўжынёй, 4-9 мм шырынёй, даўгавата-зваротнаяйкападобнае, скурыстае, ля аснавання звужанае ў кароткі хвосцік, на верхавіне закругленае, знізу — светла-зялёнае, матавае, да светла-іржавага<ref name="ДПЯ"/>, зверху — цёмна-зялёнае, бліскучае, з добра адрознай сетачкай уціснутых жылак<ref name="ДПЯ"/>. Край ліста суцэльны, не апушаны. [[Ліст]]аразмяшчэнне чарговае<ref name="ДПЯ"/>, [[Ліст|жылкаванне]] сеткаватае, лісце зімуе. Маладое лісце па краі пакрыта пушком.

[[Суквецце]] — кароткая верхавінная [[Суквецце|гронка]], якая складаецца з некалькіх панікаючых правільных бела-ружовых [[Кветка|кветак]] на кароткіх кветаножках<ref name="ДПЯ"/>. [[Вяночак]] 5-6,5 мм даўжынёй, 2,5-4 мм шырынёй, гарлачыкавы з пяцізубцовым адгінам, унутры — з жорсткімі валасінкамі<ref name="ДПЯ"/>. [[Калякветнік]] двайны. [[Кветка|Пылавікі]] цёмна-чырвоныя, з прыдаткамі, выкрываюцца ў версе дзірачкамі. [[Песцік]] адзін, [[Песцік|слупок]] адзін, трохі карацей вяночка, завязь верхняя. Тычынак дзесяць, яны карацей вяночка.
{{нп3|Формула кветкі||ru|Формула цветка}}: [[Файл:Male and female sign.svg|16x16пкс]]<math>\mathrm{\ast \; Ca_{(5)}\; Co_{(5)} \;  A_{5+5} \;  G_{(\underline5)}}</math><ref name="Медбот">{{кніга|аўтар=Сербин А. Г. и др.|загаловак=Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов|месца=Харьков|выдавецтва=Изд-во НФаУ: Золотые страницы|год=2003|старонкі=149|старонак=364|isbn=966-615-125-1}}</ref>. Цвіце ў маі — ліпені<ref name="ДПЯ"/>.

[[Плод]] — ярка-чырвоная ягадападобная ценакарпная [[касцянка]] дыяметрам 6-8 мм, з сопкай мякаццю з пяццю костачкамі, шарападобная, мае 6-8 см у дыяметры. Плады спеюць у жніўні — верасні. Талакнянка падобная брусніцам, якія адрозніваюцца ад яе ніжняй завяззю і залозістымі кропкамі з ніжняга боку ліста.

{{Фотарадок|Arctostaphylos uva-ursi 7 (5097488319).jpg|ш1=200|Arctostaphylos uva-ursi liście 04.07.10 p.jpg|ш2=224|Arctostaphylos uva-ursi 2000-07-24 Karelia RU.jpg|ш3=225|Arctostaphylos uva-ursi M 1.jpg|ш4=200|тэкст=Злева направа: лісце, кветкі, расліна з пладамі, плады |color=lightgreen}}

== Распаўсюджанне і экалогія ==
{{Біяфота|Kinnikinnik in snow (7030753119).jpg|right|ш=250|Талакнянка звычайная ў нацыянальным парку {{нп3|Нацыянальны парк Маўнт-Рэйнір|Маўнт-Рэйнір|ru|Маунт-Рейнир (национальный парк)}}, [[ЗША]]|color=lightgreen}}
{{Біяфота|ARCTOSTAPHYLOS UVA-URSI - BÒFIA - IB-957 (Boixerola).JPG|ш=250|right|Талакнянка звычайная ў Каталоніі|color=lightgreen}}
{{Біяфота|ARCTOSTAPHYLOS UVA-URSI - BÒFIA - IB-478 (Boixerola).JPG|ш=250|right|Талакнянка звычайная ў Каталоніі|color=lightgreen}}

Шырока распаўсюджаная ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]] і на поўначы [[Еўразія|Еўразіі]] (у паўночнай палове [[Еўрапейская частка Расіі|еўрапейскай часткі Расіі]], у [[Сібір]]ы і на [[Далёкі Усход Расіі|Далёкім Усходзе]]). Параўнальна рэдкі від у {{нп3|Сярэдняя паласа Расіі|Сярэдняй Расіі|ru|Средняя полоса России}}, сустракаецца пераважна ў {{нп3|Нечарназем'е|нечарназёмнай|ru|Нечерноземье}} паласе. Сустракаецца таксама на [[Каўказ]]е. Распаўсюджана на Палессі. Ва Украіне раёны збору сканцэнтраваны ў [[Валынская вобласць|Валынскай]], [[Ровенская вобласць|Ровенскай]], [[Жытомірская вобласць|Жытомірскай]], [[Кіеўская вобласць|Кіеўскай]], [[Чарнігаўская вобласць|Чарнігаўскай]] абласцях.

Расце ў рэдкіх сухіх хваёвых і лісцяных лясах, на гарах і высечках, прыморскіх дзюнах і камяністых асыпках. Аддае перавагу адкрытым, добра асветленым сонцам месцам і не пераносіць канкурэнцыі іншых раслін. У межах свайго [[арэал]]у сустракаецца рассеяна, курцінамі. Цвіце ў маі-чэрвені. Плады спеюць у верасні.

Расліна мае патрэбу беражлівага выкарыстання, аховы і аднаўлення.

== Хімічны склад ==
Лісце талакнянкі ўтрымлівае [[фенолагліказіды]] — {{нп3|арбуцін||ru|Арбутин}} (8-16 %), метыл-арбуцін, {{нп3|арбуцін|эрыкалін|ru|Арбутин}}; свабодны [[гідрахінон]], [[дубільныя рэчывы]] пірагалавай групы, [[Урсолавая кіслата|урсолавую кіслату]], [[флаваноіды]], па структуры нагадваюць {{нп3|кверцэцін||ru|Кверцетин}}<ref name="ДПЯ"/><ref name="БФС">{{кніга|аўтар=Блинова К. Ф. и др.|частка=|загаловак=Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|адказны=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|месца={{М.}}|выдавецтва=Высш. шк.|год=1990|старонкі=247|isbn=5-06-000085-0|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140420180900/http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|archivedate=20 красавіка 2014}}</ref>, {{нп3|Фенолакіслоты|фенолкарбонавыя кіслоты|ru|Фенолокислоты}} — {{нп3|галавая кіслата|галавую кіслату|ru|Галловая кислота}}, таксама нязначную колькасць эфірнага алею<ref name="ДПЯ"/>.

== Збор, перапрацоўка і захоўванне ==
Лісце талакнянкі збіраюць да пачатку або ў пачатку цвіцення<ref name="ДПЯ"/>, зразаючы галінкі нажамі ці сярпамі. Пры правядзенні паўторных нарыхтовак на адным і тым жа масіве трэба збіраць не больш за 75 % раслін, перыядычнасць нарыхтовак — 4-6 гадоў. Пры зборы трэба адрозніваць талакнянку ад [[Брусніцы|брусніц]]<ref name="ДПЯ"/>.

Сушаць галіны на адкрытым паветры ці пад навесамі. Пасля высушвання галіны абмалочваюць, выдаляюць сцёблы, а лісце пакуюць у мяшкі або цюкі вагой па 25, 50, 100 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях. Тэрмін захоўвання — пяць гадоў.

Узмоцненая нарыхтоўка лісця талакнянкі ва ўкраінскім [[Палессе|Палессі]] прывяла да значнага збяднення яе запасаў, таму ўжо цяпер неабходна паклапаціцца пра ўзнаўленне зараснікаў. Развядзенне талакнянкі мэтазгодна на палянах, у звадкаваных хваёвых [[Дрэвастой|дрэвастоях]], на высечках і гарах. Разводзіцца талакнянка як насенным, так і вегетатыўным спосабам, каранёвымі тронкамі. Падсяваннем насення ў маладыя культуры хвоі ў Літве створаны новыя масівы гэтай каштоўнай расліны.

== Гаспадарчае значэнне і выкарыстанне ==
Расліна выкарыстоўваецца як дубільная<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Дубильные материалы}}</ref>, фарбавальная, лекавая і таніданосная расліна.

=== Медыцынскае прымяненне ===
{{Біяфота|Uvae ursi folium 129315.jpg|ш=250|right|Лісце талакнянкі|color=lightgreen}}
У якасці {{нп3|Лекавая раслінная сыравіна|лекавай сыравіны|ru|Лекарственное растительное сырьё}} выкарыстоўваюць лісце талакнянкі ({{Lang-la|Folium Uvae ursi}})<ref name="ДПЯ"/> і парасткі талакнянкі (Cormus Uvae ursi), якія нарыхтоўваюць вясной, да цвіцення, ці восенню, у перыяд поўнага паспявання пладоў. Парасткі абразаюць і сушаць пад падстрэшкамі або ў сушылках з добрай вентыляцыяй, лісце аддзяляюць ад сцеблаў ці цалкам выкарыстоўваюць маладыя парасткі.

Фармакалагічныя ўласцівасці абумоўлены утрыманнем у лісці талакнянкі звычайнай [[фенолагліказід]]а {{нп3|Арбуцін|арбуціна|ru|Арбутин}}. Пры трапленні ў арганізм арбуцін гідралізуецца да [[гідрахінон]]а і [[Глюкоза|глюкозы]]<ref name="ДПЯ"/>, які раздражняе [[Парэнхіма|нырачную парэнхіму]], тым самым выклікаючы [[Дыўрэтыкі|дыўрэтычнае]] дзеянне. Дзякуючы [[Дубільныя рэчывы|дубільным рэчывам]], якія ўтрымліваюцца ў лісці, аказвае {{нп3|Звязальныя рэчывы|звязальнае|ru|Вяжущие вещества}} дзеянне на [[страўнікава-кішачны тракт]].

Лісце талакнянкі прымяняецца ў выглядзе {{нп3|Адвар|адвару|ru|Отвар}}<ref name="ДПЯ"/> як [[Дыўрэтыкі|мачагоны]] і дэзінфікавальны сродак пры [[Мочакамянёвая хвароба|мачакаменнай хваробе]], [[Цыстыт|цыстыце]], [[урэтрыт]]ах. Уваходзіць у склад лекавых {{нп3|Лекавы збор|збораў|ru|Лекарственный сбор}}. Парашок лісця талакнянкі выкарыстоўваецца для вырабу таблетак. Прымяняецца лісце і ў [[Гамеапатыя|гамеапатыі]].

==== У народнай медыцыне ====

У народнай медыцыне лісце талакнянкі ўжываюць пры хваробах нырак, мачавога пузыра і іншых хваробах, выкліканых парушэннем абмену рэчываў. Рэкамендуецца таксама талакнянка пры нервовых хваробах<ref name="ДПЯ"/>, маткавых крывацёках, жаночых хваробах, рэўматызме, астме і да таго падобнае.

=== У ветэрынарыі ===

У ветэрынарыі адвар лісця талакнянкі выкарыстоўваюць як мачагонны сродак і пры крывавай мачы ў рагатай жывёлы.

=== Гарбарная і лёгкая прамысловасць ===

Талакнянка высока цэніцца ў гарбарнай прамысловасці, яе лісце і карані ўтрымліваюць да 35 % высакаякасных танідаў, прыдатных для [[Дубленне|дублення]] тонкіх шкур і афарбоўкі іх у цёмна-шэры і шэра-жоўты колеры.

Лісце прыдатнае і для афарбоўкі воўны ў цёмныя колеры.

=== Садова-паркавая гаспадарка ===

Талакнянка — дэкаратыўнае расліна, яе дэкаратыўнасць захоўваецца на працягу ўсяго вегетацыйнага перыяду. Рэкамендуецца для гадоўлі ў садах і лесапарках, для дэкарыравання каменных горак.

=== Іншае ===

Маладыя галіны і лісце талакнянкі могуць служыць крыніцай гідрахінону, які выкарыстоўваецца ў фатаграфіі.

Плады служаць кормам для {{нп3|Птушыная дзічына|баравой дзічыны|ru|Пернатая дичь}}.

== Сістэматыка ==

=== Сінонімы ===
Спіс складзены на аснове базы дадзеных ''The Plant List'' (гл. картку расліны).

{{кал}}
* {{btname|Arbutus acerba|[[Gilib.]]}}
* {{btname|Arbutus buxifolia|[[Stokes]]}}
* {{btname|Arbutus officinalis|[[Boiss.]]}}
* {{btname|Arbutus procumbens|[[Salisb.]]}}
* {{btname|Arbutus uva-ursi|[[L.]]}}{{basionym}}
* {{btname|Arctostaphylos adenotricha|([[Fernald]] & [[J.F.Macbr.]]) [[Á.Löve]], [[D.Löve]] & [[B.M.Kapoor]]}}
* {{btname|Arctostaphylos angustifolia|[[Payot]]}}
* {{btname|Arctostaphylos officinalis|[[Wimm.]] & [[Grab.]]}}
* {{btname|Arctostaphylos procumbens|[[Patze]], [[E.Mey.]] & [[Elkan]]}}
* {{btname|Daphnidostaphylis fendleri|[[Klotzsch]]}}
* {{btname|Daphnidostaphylis fendleriana|Klotzsch}}
* {{btname|Mairania uva-ursi|(L.) [[Desv.]]}}
* {{btname|Uva-ursi buxifolia|(Stokes) [[Сэмюэл Фрэдэрык Грэй|Gray]]}}
* {{btname|Uva-ursi cratericola|([[Donn.Sm.]]) {{Abrams}}}}
* {{btname|Uva-ursi procumbens|[[Moench]]}}
* {{btname|Uva-ursi uva-ursi|(L.) [[Cockerell]]}}
* {{btname|Uva-ursi uva-ursi|(L.) [[Britton]]}}
{{Канец кал}}

=== Падвіды ===
* ''Arctostaphylos uva-ursi'' subsp. ''uva-ursi''. Самы распаўсюджаны [[падвід]], расце ў арктычных і субарктычны раёнах Еўразіі і Амерыкі, а таксама ў гарах больш паўднёвых рэгіёнаў.
* ''Arctostaphylos uva-ursi'' subsp. ''adenotricha''. Распаўсюджаны ў гарах [[Невада|Невады]] (ЗША).
* ''Arctostaphylos uva-ursi'' subsp. ''coactilis''. Распаўсюджаны ў прыбярэжных раёнах Паўночнай і Цэнтральнай [[Каліфорнія|Каліфорніі]] (ЗША).
* ''Arctostaphylos uva-ursi'' subsp. ''cratericola''. Гэты падвід [[Эндэмік|эндэмічны]] для высакагорных раёнаў [[Гватэмала|Гватэмалы]], дзе расце на вышыні 3000-4000 м над [[Узровень мора|узроўнем мора]].

== У культуры ==

=== У мастацтве ===

У 1954 годзе выява талакнянкі звычайнай была выкарыстана на паштовай марцы Балгарыі<ref>[https://нумизмания.рф/catalogue/8118/248240/ https://нумизмания.рф/catalogue/8118/248240/]{{Недаступная спасылка}} {{ref-ru}}</ref>.

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|15|Талакня́нка|Скуратовіч А. М.|397}}
* {{Крыніцы/ЭПБ|5|Талакня́нка|Якаўлева І. М.|73}}
* {{ІВРСР|частка=1005. ''Arctostaphylos uva-ursi'' (L.) Spreng. — Толокнянка обыкновенная|том=3|стар=19}}
* {{Крыніцы/ДПР СССР|Род Толокнянка — ''Arctostaphylos'' Adans.|261—263}}
* {{Кніга|частка=Толокнянка обыкновенная, Медвежья ягода|аўтар=Мазуренко М. Т.|загаловак=Вересковые кустарнички Дальнего Востока (структура и морфогенез)|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/mazurenko1982_veresk_kust_dv.djvu|адказны=Отв. ред. {{нп3|Андрэй Паўлавіч Хахракоў|А. П. Хохряков|ru|Хохряков, Андрей Павлович}}|месца=М.|выдавецтва=Наука|год=1982|старонкі=103—107|старонак=184|тыраж=1200|ref=Мазуренко}} — [[УДК]] 582.912.42
* ''{{нп3|Уладзімір Іванавіч Чопік|В.&nbsp;И.&nbsp;Чопик|uk|Чопик Володимир Іванович}}, {{нп3|Любоў Рыгораўна Дудчанка|Л.&nbsp;Г.&nbsp;Дудченко|uk|Дудченко Любов Григорівна}}, [[Ала Мікалаеўна Краснова|А.&nbsp;М.&nbsp;Краснова]];'' «{{нп3|Дзікарослыя карысныя расліны Украіны, даведнік|Дикорастущие полезные растения Украины|uk|Дикорослі корисні рослини України (довідник)}}» Справочник; Киев, {{нп3|Навукова думка||uk|Наукова думка}}, 1983. {{ref-ru}}
* {{кніга |аўтар=[[Юхім Якаўлевіч Елін|Єлін Ю. Я.]], {{нп3|Марыя Якаўлеўна Зярова|Зерова М. Я.|ru|Зерова Марія Яківна}}, [[Уладзімір Іванавіч Лушпа|Лушпа В. І.]], [[Святлана Іванаўна Шабарава|Шабарова С. І.]] |загаловак=Дари лісів.  |месца = Київ|выдавецтва=Урожай|год=1979 |старонак = 440}}
* {{Крыніцы/ОВРБ|125|Arctostaphylos Adans. — Толокнянка}}

== Спасылкі ==
* {{Плантарыум|3573}} {{Праверана|30|8|2013}}
* [http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=ARUV USDA Plants Profile]
* [http://medplant.nmsu.edu/ursi.htm Medicinal Plants] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20070206055426/http://medplant.nmsu.edu/ursi.htm |date=6 лютага 2007 }}
* [http://www.botanical.com/botanical/mgmh/b/bearbe22.html Bearberry description and use]

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Верасовыя]]
[[Катэгорыя:Лекавыя расліны]]
[[Катэгорыя:Расліны, апісаныя ў 1825 годзе]]
[[Катэгорыя:Флора Еўразіі]]
[[Катэгорыя:Флора Паўночнай Амерыкі]]