Прагляд зыходнага тэксту старонкі Францый

{{Redirect|Fr}}
{{Элемент перыядычнай сістэмы|align=center|fontsize=100%|number=87}}
{{Картка хімічнага элемента
| імя = Францый / Francium (Fr)
| сімвал = Fr
| нумар = 87
| уверсе = [[Цэзій|Cs]]
| унізе = [[Унуненій|Uue]]
| выява = 
| подпіс = 
| вонкавы від = 
| атамная маса = [223]
| група = 1 (устар. IA)
| перыяд = 7
| блок = <br>[[s-элементы|s-элемент]]
| радыус атама= 2,77 [[Ангстрэм|Å]]<ref name="c" />, 290<ref name=a/>
| радыус Ван-дер-Ваальса = 348<ref name="losalamos"/>
| энергія іанізацыі 1 = 392,96 (4,0727)<ref name=ISO90>{{артыкул |аўтар={{nobr|Arnold E.}} et al. (ISOLDE collaboration) |загаловак=Optical laser spectroscopy and hyperfine structure investigation of the 10<sup>2</sup>S, 11<sup>2</sup>S, 8<sup>2</sup>D, and 9<sup>2</sup>D excited levels in francium |спасылка=http://iopscience.iop.org/article/10.1088/0953-4075/23/20/014/pdf |мова=en |выданне=Journal of Physics B: Atomic, Molecular and Optical Physics |год=28 кастрычніка 1990 |том=23 |нумар=20 |старонкі=3511—3520 |doi=10.1088/0953-4075/23/20/014 |issn=0953-4075 |archivedate=2021-07-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210714131520/https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0953-4075/23/20/014/pdf }}</ref>
| канфігурацыя = [Rn] 7s<sup>1</sup><ref name="рэ"/>
| кавалентны радыус = 260<ref name="w" />
| радыус іона = (+1e) 1,81 [[Ангстрэм|Å]]<ref name="c" />, 178<ref name=a/>
| электраадмоўнасць = 0,7<ref name="w" />
| электродны патэнцыял = Fr←Fr<sup>+</sup> −2,92 В<ref>{{кніга|аўтар=Лурье Ю. Ю.|загаловак=Справочник по аналитической химии|месца=Масква|выдавецтва=«Химия»|год=1989}}</ref><ref>{{кніга|аўтар=Рабинович В. А., Хавин З. Я.|загаловак=Краткий химический справочник|адказны=Под ред. А. А. Потехина и А. И. Ефимова|месца=Ленінград|выдавецтва=«Химия»|год=1991|мова=ru}}</ref>
| ступені акіслення = 0, +1
| шчыльнасць = 2,48<ref name="c" />—2,9<ref name="w" />
| цеплаёмістасць = 31,6<ref name="a" />
| цеплаправоднасць = 15<ref name="w" />
| тэмпература плаўлення = 8 °C<ref name="c" />, 18—30 °C<ref name=a/><ref name="losalamos">{{cite web| title = Francium| publisher = Los Alamos National Laboratory| date = 2011| url = http://periodic.lanl.gov/87.shtml| accessdate = 2012-07-26| archive-date = 2016-11-28| archive-url = https://web.archive.org/web/20161128224053/http://periodic.lanl.gov/87.shtml| url-status = live}}</ref>; 291—303
| цеплыня плаўлення = ~2<ref name="w" />
| тэмпература выпарэння = 620—680 °C (893—953 К)<ref name="c" /><ref name="losalamos"/><ref name=a/><br>разліковая<ref name=koz03/>: 598 °C, 871
| цеплыня выпарэння = 65—69,1<ref name="a" /><ref name="w" />
| крытычны пункт К = (разліковая<ref name=koz03/>) 1980 ± 50
| крытычны пункт МПа = 
| малярны аб’ём = 77<ref name="w" />
| структура рашоткі = [[Кубічная сінгонія|кубічная]]<br>аб’ёмнацэнтраваная
| параметры рашоткі = 
| валентнасць = 1
}}
'''Францый''' ([[Хімічны знак|хімічны сімвал]] — Fr, ад {{lang-la|'''Fr'''ancium}}) — [[Радыеактыўныя элементы|радыеактыўны хімічны элемент]] [[Шчолачныя металы|1-й групы]] (паводле [[Кароткая форма перыядычнай сістэмы элементаў|ўстарэлай класіфікацыі]] — галоўнай падгрупы першай групы, IA) [[Сёмы перыяд перыядычнай сістэмы|сёмага перыяду]] [[Перыядычная сістэма хімічных элементаў|перыядычнай сістэмы хімічных элементаў]] [[Дзмітрый Іванавіч Мендзялееў|Дз. І. Мендзялеева]] з [[Атамны нумар|атамным нумарам]] 87.

Францый — самы цяжкі [[Шчолачныя металы|шчолачны метал]]; па ўласцівасцях ён найболей падобны да [[Цэзій|цэзію]]. Да яго адкрыцця меркавалася, што ён з’яўляецца самым электрададатным металам і найболей хімічна актыўным з усіх металаў<ref name="n">{{cite web|title=Франций|publisher=[[Популярная библиотека химических элементов]]. Электронная библиотека «Наука и техника»|date=1998|url=https://n-t.ru/ri/ps/pb087.htm|accessdate=2024-11-04}}</ref>, аднак устаноўлена, што [[энергія іанізацыі]] атама францыю вышэйшая, чым у цэзію, таму найбольш электрададатным і хімічна актыўным металам трэба лічыць, відаць, цэзій<ref name="хж1986">{{артыкул|аўтар=|загаловак=Самый металлический металл|выданне=[[Химия и жизнь]]|год=1986|нумар=3|старонкі=76—78|спасылка=https://archive.org/details/B-001-025-151-ALL/page/n77/mode/2up|мова=ru}}</ref>{{Пераход|#Хімічныя ўласцівасці|1}}. Праз рэдкасць і высокую радыеактыўнасць францый амаль нідзе не выкарыстоўваецца{{Пераход|#Выкарыстанне|1}}.

Францый — самы рэдкі прыродны элемент пасля [[астат]]у; у прыродзе сустракаецца ў нікчэмна малых колькасцях: так, па некаторых даных на 1 атам Fr прыпадае 3·10<sup>18</sup> атамаў прыроднага [[Уран (хімічны элемент)|урана]]<ref name="c" />, а агульны змест францыю ў [[Зямная кара|зямной кары]] па розных даных ад 20—30<ref name="w" /><ref name="losalamos"/> да 340—500 г<ref name="n" /><ref>{{cite web |author=Barbara Cohrssen, Eula Bingham, Frank Arthur Patty|url=https://www.google.ru/books/edition/Patty_s_Toxicology_6_Volume_Set/1mk3lFVtBSQC?hl=ru&gbpv=0 |title=Patty's Toxicology, 6 Volume Set|publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]|date=2012 |access-date=2023-05-27}}</ref>{{Пераход|#Знаходжанне ў прыродзе|1}}. Усе ізатопы надзвычай радыеактыўныя{{Пераход|#Ізатопы|1}}. Выяўлены іхнія распады ў астат (шляхам [[альфа-распад]]у), [[радон]] (шляхам [[Пазітронны распад|пазітроннага распаду]] і канкурэнтнага [[Электронны захоп|электроннага захопу]]) і [[радый]] (шляхам [[Бэта-распад|бэта-мінус-распаду]]); акрамя таго, вядомы надзвычай рэдкі [[кластарны распад]] францыю-221 у [[талій-207]] з вылучэннем ядра [[Вуглярод-14|<sup>14</sup>C]]<ref name=Nubase2020/>. Найбольш стабільны (<sup>223</sup>Fr) мае [[перыяд паўраспаду]] 22 хвіліны. Металічны ўзор францыю ніколі не назіраўся, існуюць толькі фатаграфіі ўзораў, якія змяшчаюць да {{nobr|200 000 атамаў}}<ref name="oro">{{cite web|author=Orozco L. A. |url=https://pubsapp.acs.org/cen/80th/francium.html|title=Francium|publisher=American Chemical Society|date=2003|access-date=2023-06-12|archive-date=2023-06-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20230612142024/https://pubsapp.acs.org/cen/80th/francium.html|url-status=live}}</ref>. Гэта апошні элемент, упершыню выяўлены ў прыродзе, а не шляхам ядзернага сінтэзу.

Многія яго фізічныя ўласцівасці могуць быць вызначаны толькі шляхам разліку, зыходзячы з даных пра стабільныя [[шчолачныя металы]]. Разліковая шчыльнасць францыю ад 1,87 да {{nobr|2,9 г/см³}}. Тэмпература плаўлення францыю па некаторых даных ад 8 да 30 °C, але гэты моцнарадыеактыўны метал вылучае гэтулькі цяпла, што нават у выпадку атрымання некалькіх міліграмаў, ён неадкладна закіпіць і ператворыцца ў святлівы дым<ref name="jumk">{{cite web|author=|url=https://images-of-elements.com/francium.php|title=Francium|publisher=Jumk.de Webprojects. Chemical Elements - A Virtual Museum|date=2017|access-date=2024-10-20}}</ref>{{Пераход|#Фізічныя ўласцівасці|1}}.

Спробы адкрыць элемент доўгі час былі няўдалымі. Першапачаткова яго спрабавалі знайсці там, дзе змяшчаецца шмат шчолачных элементаў — у марской вадзе і ў попеле ад спальвання раслін{{Пераход|#Памылковыя паведамленні пра адкрыццё|1}}. Толькі пасля вывучэння радыеактыўных радоў прыродных ізатопаў [[Торый-232|торыю-232]], [[Уран-235|урану-235]] і [[Уран-238|238]], было дапушчана, што элемент 87 існуе ў выглядзе прамежкавых членаў гэтых радоў. Адкрыты ў 1939 годзе [[Маргерыт Пэрэй|Маргарытай Пэрэй]] праз 69 гадоў пасля прадказання Мендзялеева як прадукт распаду [[Актыній|актынію]]{{Пераход|#Адкрыццё|1}}.

Сёння крыніцай атрымання гэтага элемента з’яўляюцца прэпараты актынія і ядзерныя рэакцыі, напрыклад, апрамяненне [[Золата|залатой]] мішэні іонамі [[неон]]у або [[кісларод]]у{{Пераход|#Метад апрамянення золата цяжкімі іонамі|1}}, [[Плаціна (хімічны элемент)|плацінавай]] мішэні — іонамі [[вуглярод]]у, [[Уран (хімічны элемент)|уранавай]]{{Пераход|#Метад апрамянення урану хуткімі пратонамі|1}} і [[Торый|торыевай]]{{Пераход|#Метад апрамянення торыю хуткімі пратонамі|1}} — [[пратон]]амі<ref name="losalamos"/>.

== Гісторыя ==
Гэты элемент быў прадказаны [[Дзмітрый Іванавіч Мендзялееў|Дз. І. Мендзялеевым]] (як «экацэзій») яшчэ ў 1870 годзе. Меркаваная [[атамная маса]] для гэтага элемента мела знаходзіцца ў дыяпазоне 210—230. У 1871 годзе ў артыкуле «Натуральная сістэма элементаў і прымяненне яе да ўказанні ўласцівасцяў неадкрытых элементаў», апублікаванай у часопісе [[Расійскае фізіка-хімічнае таварыства|Расійскага фізіка-хімічнага таварыства]], ён пісаў:

<blockquote>«Затым у дзясятым радзе можна чакаць яшчэ асноўных элементаў, прыналежных да I, II і III груп. Першы з іх павінен утвараць вокіс R<sub>2</sub>O, другі — RO, а трэці — R<sub>2</sub>O<sub>3</sub>; першы будзе падобны да цэзію, другі — да барыю, а ўсе іхнія вокісы павінны мець, вядома, характар самых энергічных [[Асновы|асноў]]».
{{арыгінальны тэкст|en|Затем в десятом ряду можно ждать ещё основных элементов, принадлежащих к I, II и III группам. Первый из них должен образовывать окисел R<sub>2</sub>O, второй — RO, а третий — R<sub>2</sub>O<sub>3</sub>; первый будет сходен с цезием, второй — с барием, а все их окиси должны обладать, конечно, характером самых энергичных оснований.}}
</blockquote>

Зыходзячы з размяшчэння «экацэзію» ў перыядычнай табліцы, чакалася, што сам метал мае быць вадкім пры пакаёвай тэмпературы, бо сам цэзій плавіцца пры 28 °C. Праз высокую рэакцыйную здольнасць увесь «экацэзій» мае сустракацца ў прыродзе толькі ў выглядзе злучэнняў<ref name="n"/>.

=== Памылковыя паведамленні пра адкрыццё ===
Да 1937 года многія даследчыкі беспаспяхова прабавалі знайсці элемент 87 у самых розных матэрыялах і асяроддзях: у [[Марская вада|марской]] і [[Мінеральная вада|мінеральных водах]], у [[попел]]е грыбоў, цыгар, раслін, у мінералах, у канцэнтратах шчолачных металаў, нават у [[Цукровы бурак|цукровабурачнай]] [[Патака|патацы]]. Пазней стала зразумела прычына гэтых няўдач: высветлілася, што элемент 87 не мае стабільных [[Ізатопы|ізатопаў]], больш за тое, усе яго ізатопы маюць вельмі кароткі час існавання<ref name="b">{{кніга | аўтар = Лаврухина А. К., Поздняков А. А. | загаловак = Аналитическая химия технеция, прометия, астатина и франция | выдавецтва = Академия наук СССР | год = 1966 | старонкі = 297}}</ref>{{sfn|Венецкий С.И.|1980}}.

У пошуках новага элемента ў вадзе мораў і акіянаў асаблівую цікавасць уяўляла вада [[Мёртвае мора|Мёртвага мора]]. Даследчыкі ўстанавілі, што вада гэтага мора ў вялікіх колькасцях змяшчае солі шчолачных металаў, [[галагены]] і іншыя элементы. Англійскі навуковец {{iw|Джон Альберт Ньютан Фрэнд|Джон Ньютан Фрэнд|en|John Albert Newton Friend}}, які ў ліпені 1925 года адправіўся ў гэтыя краі, пісаў: «Ужо некалькі гадоў таму — мне прыйшло ў галаву, што калі экацэзій здольны да сталага існавання, то яго можна будзе знайсці ў Мёртвым моры». З проб вады Мёртвага мора ён выдаліў усе элементы, пакідаючы толькі шчолачныя металы. Іхнія [[хларыды]] падзяляў шляхам дробавага асаджэння. Хларыд новага элемента меў быць самым растваральным. З вычышчанага канцэнтрату ён высадзіў [[Гексахлараплатынат(IV) калію|хлараплатынат калію]], у якім прадугледжваў наяўнасць солі экацэзію. Аднак ні [[рэнтгенаспектральны аналіз]], ні вымярэнні шчыльнасці, ні даныя [[Оптыка|оптыкі]] вынікаў не далі<ref name="n"/>{{sfn|Венецкий С.И.|1980}}.

Пасля гэтага ў літаратуры з’явіліся некалькі паведамленняў пра адкрыццё экацэзію, але ўсе яны аказаліся памылковымі. У 1926 годзе англійскія хімікі [[Джордж Клэрыдж Друс|Дж. Друс]] і Ф. Лорынг пісалі пра назіранне лініі экацэзію на рэнтгенаграмах сульфату марганцу, яны назвалі элемент «алкаліній». Амерыканскі фізік Ф. Алісан у 1929 годзе з дапамогай свайго метаду магнітааптычнага аналізу «знайшоў» сляды 87-га элемента ў [[Палуцыт|палуцыце]] і [[Лепідаліт|лепідаліце]]. Ён назваў свой элемент «віргіній». У 1931 годзе амерыканскія навукоўцы Дж. Пэпіш і Э. Вайнер «знайшлі» экацэзій у мінерале [[самарскіт]]у, а ў 1937 г. румынскі хімік [[Хорыя Хулубей|Х. Хулубей]] заявіў, што знайшоў экацэзій у мінерале палуцыце і назваў яго «малдавіем»<ref name="n"/>{{sfn|Венецкий С.И.|1980}}.

=== Адкрыццё ===
[[Файл:Decay chain(4n+3, Actinium series)-ru.svg|350px|thumb|Рад урану-235]]
Іншая група даследчыкаў шукала элемент 87 сярод прадуктаў распаду радыеактыўных сямействаў. На той момант вядомыя радыеактыўныя рады — урану-238 {{math|(4''n''+2)}}, урану-235 {{math|(4''n''+3)}} і торыю-232 {{math|(4''n'')}} — не ўключалі ў сябе ізатопы 87-га элемента. Меркавалі, што альбо элемент № 87 — член вымерлага рада [[Нептуній|нептунію]] {{math|(4''n''+1)}}, альбо недастаткова вывучаныя працэсы распаду ў радах урану-238 ці урану-235 на ўчастку [[радый]] — [[палоній]]. Сапраўды, калі пачалі старанна вывучаць рад урану-238, выявілі, што ізатоп [[вісмут]]-214 можа распадацца 2 шляхамі: пераносіць [[альфа-распад]], ператвараючыся ў талій-210, і [[бэта-распад]], пераходзячы ў ізатоп палоній-214. Гэтую з’яву назвалі разгалінаваным распадам, або радыеактыўнай вілкай. Аналагічна, трэба было чакаць падобных вілак і на ўчастку радый — палоній<ref name="n"/>.

Упершыню паведамленне пра адкрыццё экацэзію як прадукт радыеактыўнага распаду з’явілася яшчэ ў 1913 годзе. Брытанскі хімік {{iw|Джон Арнольд Крэнстан||en|John Arnold Cranston}} працаваў са ўзорам нестабільнага ізатопа <sup>228</sup>Ас. Ён выявіў наяўнасць у яго слабога альфа-выпраменьвання (акрамя вядомага [[Бэта-часціца|бэта-выпраменьвання]])<ref name="n"/>:
: <math chem>\ce{^{228}_{89}Ac} \rightarrow \ce{^{224}_{87}Fr} + \alpha.</math>

Паведамленне Крэнстана засталося незаўважаным<ref name="n"/>.

У 1914 годзе аўстрыйскія [[Радыяхімія|радыяхімікі]] — {{iw|Стэфан Мэер (фізік)|Стэфан Мэер|en|Stefan Meyer (physicist)}}, [[Віктар Франц Гес|Віктар Гес]] і [[Фрыдрых Адольф Панэт|Фрыдрых Панэт]] — назіралі з’яву разгалінаванага распаду чыстага ўзору ізатопа актынію-227, прыналежнага да рада актынаурана (<sup>235</sup>U) ({{nobr|4{{math|''n''}} + 3}}). Яны выявілі альфа-часціцы з даўжынёй прабегу ў паветры 3,5 см. «Гэтыя часціцы ўтвараюцца пры альфа-распадзе звычайна бэта-актыўнага <sup>227</sup>Ас, — пісалі яны, — …прадуктам распаду мае быць ізатоп элемента 87»<ref name="n"/>.

Існуе тэарэтычнае даследаванне хіміка, прафесара [[Кіеўскі політэхнічны інстытут|Кіеўскага політэхнічнага інстытута]] [[Дзмітрый Канстанцінавіч Дабрасердаў|Дз. Дабрасердава]]. У 1925 годзе ва «Украінскім хімічным часопісе» ён апублікаваў нататку, у якой выказаў меркаванні пра атамную масу, фізічныя і хімічныя ўласцівасці 87-га элемента і пра тое, дзе і якімі метадамі трэба яго шукаць. У прыватнасці, на яго думку, экацэзій «абавязкова мае быць вельмі радыеактыўным элементам». Аднак Дабрасердаў памыліўся, палічыўшы, што прыродная радыеактыўнасць калію і рубідыю тлумачыцца прысутнасцю ў іх экацэзію<ref name="n"/>.

У 1926 годзе радыяхімікі [[Ота Ган]] і [[Дзьёрдзь дэ Хевешы]] паспрабавалі даказаць прысутнасць экацэзію ў [[Радыеактыўныя рады|радыеактыўных радах]]. Хевешы вывучаў альфа-распад ізатопаў актынію-227 і −228 і паказаў, што пры распадзе актынію-228 калі і ўтвараецца ізатоп <sup>224</sup>87, то яго колькасць складае менш за {{nobr|1/200 000 долі}} ад зыходнай колькасці ядраў <sup>228</sup>Ас<ref name="n"/>.

Напрыканцы 1938 года французскі хімік [[Маргерыт Кэтрын Пэрэй|Маргерыт Пэрэй]], супрацоўніца [[Інстытут Кюры (Парыж)|парыжскага Інстытута радыю]] прыступіла да пошукаў элемента 87. 9 студзеня 1939 года яна даследавала ўзор актынію-227 і выявіла [[Альфа-часціца|альфа-часціцы]] з прабегам 3,5 см. Пэрэй вельмі старанна ачысціла актыній ад прымешак і прадуктаў распаду, каб даказаць, што альфа-выпраменьванне выпускаецца актыніем, а не [[Пратактыній|пратактыніем]]. [[Суасаджэнне]]м з {{iw|Гідраксід цэрыю(IV)|гідраксідам цэрыю(IV)|en|Cerium(IV) hydroxide}} яна выдаліла з раствору [[радыеактыній]] — ізатоп торыю-227; з [[Карбанат барыю|карбанатам барыю]] былі выведзены ў асадак ізатопы радыю, а з [[Гідраксід лантану|гідраксідам лантану]] — актыній<ref name="n"/>.

Раствор, што застаўся, мог змяшчаць толькі солі [[Амоній|амонію]] і [[Шчолачныя металы|шчолачных металаў]] і, як здавалася, не меў быць радыеактыўным. Аднак раствор выяўляў даволі моцную бэта-актыўнасць з перыядам паўраспаду 22 хвіліны. Стала зразумела, што гэтая актыўнасць можа належаць толькі шчолачнаму металу<ref name="n"/>. Хімічныя ўласцівасці гэтага прадукту былі падобныя на ўласцівасці [[Цэзій|цэзію]]. Напрыклад, пры асаджэнні з фільтрату сульфідаў свінцу, вісмуту, карбанату барыю, гідраксідаў і фтарыдаў лантану, [[Бэта-часціца|бэта-выпраменьванне]] ў ім не слабела, аднак у выпадку спробы асадзіць [[перхларат цэзію]] выпраменьванне стала назірацца толькі ў асадку. Актыўнасць атрыманых крышталяў СsClO<sub>4</sub> таксама змяншалася ўдвая кожныя 22 хвіліны. Атрымалася давесці, што ядры актынію-227 з верагоднасцю 1,2 % выпускаюць альфа-часціцы, ператвараючыся ў новы бэта-выпраменьвальнік, які мае ўласцівасці цяжкага шчолачнага металу<ref name="c" />. Так было ўстаноўлена, што гэты прадукт з’яўляецца ізатопам 87-га элемента з масавым лікам 223. Ён атрымаў [[Спіс ізатопаў з уласнымі назвамі|першапачатковую назву]] «Актыній К» (AcK). У 1946 годзе Пэрэй назвала элемент францыем на гонар сваёй радзімы, а ў 1949 годзе Міжнародны з’езд хімікаў зацвердзіў гэтую назву<ref name="b" />.

У 1953 годзе М. Пэрэй і французскі радыяхімік Ж. Адлаў распрацавалі спосаб вылучэння францыю-223 праз папяровую храматаграфію. Раствор, які змяшчае актыній-227 (і яго прадукт распаду, францый-223) наносілі на канец папяровай стужкі, якая апускаецца ў [[элюент]]. Па меры руху раствору па папяровай стужцы адбываецца размеркаванне на ёй радыяэлементаў. Францый рухаецца з фронтам растваральніку і адкладаецца пазней за іншых элементаў. Апісаным метадам за 10-40 хвілін можна вылучыць чысты прэпарат <sup>223</sup>Fr. Аднак з такім узорам францыю працаваць можна не больш за 2 гадзіны, пасля чаго ўтвараецца вялікая колькасць прадуктаў распаду (галоўным чынам радый-223)<ref name="n"/>.

У 1995 годзе даследчыкі з [[Университет штата Нью-Йорк в Стони-Бруке|нью-йоркскага ўніверсітэта Стоні-Брук]] пад кіраўніцтвам Л. Ароска (Luis Orozco) запусцілі працэс вытворчасці францыю шляхам апрамянення золата іонамі кіслароду-18. Мэтай праекта былі дакладныя вымярэнні атамных спектраў францыю, якія залежаць ад уласцівасцяў [[Слабае ўзаемадзеянне|слабога ўзаемадзеяння]]. За 7 гадоў развіцця гэтага эксперыменту ўдалося павялічыць вытворчасць атамаў францыю і захоп іх лазернай пасткай ад 3 тысяч да 200 тысяч штук за цыкл. Аднак для правядзення эксперыментаў па пошуку парушэнняў цотнасці неабходна інтэнсіўнасць мільён штук у секунду. Група пасля выкарыстоўвала паскаральны комплекс {{нп5|TRIUMF||en|}} ва [[Універсітэт Брытанскай Калумбіі|Універсітэце Брытанскай Калумбіі]] ў [[Ванкувер]]ы (Канада), дзе замест апрамянення золата іонамі кіслароду выкарыстоўвалася апрамяненне пратонамі мішэні з {{iw|Карбід урану|карбіду урану|en|Uranium carbide}}.

Наконт ядзернай рэакцыі атрымання францыю з золата Л. Ароска адзначыў<ref name="oro"/>:

{{цытата|Дзіўна, што мы праводзім зваротную [[Алхімія|алхімію]]: мы пачынаем з золата, атрымліваем з яго францый на працягу трох хвілін пасля ядзернай рэакцыі, а канчатковым прадуктам распаду францыю з’яўляецца свінец.

{{арыгінальны тэкст|en|It is amazing that we somehow manage to do inverse alchemy: We begin with gold, we get francium for three minutes after the nuclear reaction, and, once francium decays, we can end up with lead.}}
}}

У снежні 2002 года атрымалася атрымаць узор з 300 тысяч атамаў францыю<ref name="oro"/>.

== Знаходжанне ў прыродзе ==
[[Файл:Pichblende.jpg|thumb|Гэты ўзор [[настуран]]у змяшчае {{nobr|100 000 атамаў}} {{nobr|(3,7{{e|-17}} г)}} францыю-223 у любы час<ref name="nbb">{{cite book| author = Emsley J.| url = https://books.google.com/books?id=Yhi5X7OwuGkC&pg=PA151| title = Nature's Building Blocks| publisher = Oxford University Press| date = 2001| location = Oxford| pages = 151–153| isbn = 978-0-19-850341-5}} {{Wayback|url=https://books.google.com/books?id=Yhi5X7OwuGkC&pg=PA151 |date=20230725114522 }}</ref>.]]
Францый — адзін з самых рэдкіх элементаў. Яго змест у зямной кары ў цяперашні час не перавышае 500 г<ref name="n" />. Сярод элементаў, якія пастаянна існуюць у зямной кары, толькі [[астат]] мае меншы змест<ref name="nature">[https://www.nature.com/articles/nchem.430 Finding francium — Nature.com]</ref>. Увесь прыродны францый з’яўляецца радыегенным, яго радыеактыўны распад кампенсуецца адначасовым узнікненнем новых атамаў францыю як прамежкавыя прадукты распаду урану-235 і торыю-232 (то-бок францый знаходзіцца ў [[Векавая раўнавага|векавай радыеактыўнай раўнавазе]] з матчынымі ізатопамі урану і торыю). Найбольш пашыраны ізатоп <sup>223</sup>Fr з перыядам паўраспаду 21,8 хвіліны з’яўляецца прамежкавым членам актынауранавага рада (ряд урана-235). 1 тона прыроднага урану змяшчае 0,2 мг актынію-227 і ўсяго 3,8⋅10<sup>−10</sup> г францыю-223. Аднак актыўнасць нават такога ўзору францыю будзе вялізнай: 279 МБк, гэта значыць у секунду будуць распадацца 279 млн атамаў францыю-223<ref name="b" />.

Ізатоп <sup>221</sup>Fr з перыядам паўраспаду 4,9 хвіліны раней існаваў у прыродзе ў следавых колькасцях як член [[Радыеактыўныя рады|радыеактыўнага рада]] прымардыяльнага [[Нептуній|нептунію-237]]. Гэты рад знік праз некалькі дзясяткаў мільёнаў гадоў пасля ўтварэння [[Сонечная сістэма|Сонечнай сістэмы]], паколькі перыяд паўраспаду роданачальніка рада, нептунію-237, складае толькі {{nobr|2,14 млн гадоў}}. Аднак радыегенны няптуній-237 быў вылучаны з прыродных уранавых руд у масавым змесце {{nobr|[<sup>237</sup>Np]/[<sup>238</sup>U] {{=}} (1,8 ± 0,4)·10<sup>−12</sup> г/г}}<ref name=pep52>{{cite doi|10.1021/ja01143a074}}</ref>; ён пастаянна ўтвараецца ў выніку рэакцыі <sup>238</sup>U(n,2n)<sup>237</sup>U (пад дзеяннем прыроднага патоку хуткіх нейтронаў, якія ўтвараюцца галоўным чынам у выніку (α,n)-рэакцыі на ядрах лёгкіх элементаў) і далейшага [[бэта-распад]]у <sup>237</sup>U → <sup>237</sup>Np. Акрамя таго, адзін з доўгажывучых членаў рада нептунію, [[уран-233]], папярэднік францыю-221, утворыцца ва ўранавых і торыевых рудах у выніку [[Нейтронны захоп|захопу цеплавых нейтронаў]] торыем-232: <sup>232</sup>Th(n,γ)<sup>233</sup>Th і двух далейшых параўнальна хуткіх бэта-распадаў: <sup>233</sup>Th → <sup>233</sup>Pa → <sup>233</sup>U<ref name=pep52/>. Такім чынам, у прыродзе існуюць у вельмі малых колькасцях радыегенныя ядры францыю-221 (члена рада нептунію), якія знаходзяцца ў [[Радыеактыўная раўнавага|радыеактыўнай раўнавазе]] з матчынымі ядрамі нептуніем-237 (суадносіны па колькасці ядраў {{nobr|[<sup>237</sup>Np]/[<sup>221</sup>Fr] {{=}} 2,3·10<sup>11</sup>}}) і уранам-233 ({{nobr|[<sup>233</sup>U]/[<sup>221</sup>Fr] {{=}} 1,7·10<sup>10</sup>}}). Са зместу нептунію-237 і урану-233 ва ўранавых рудах можна ацаніць змест францыю-221 прыкладна ў {{nobr|(1,8·10<sup>−12</sup> г/г)/(2,3·10<sup>11</sup>) ≈ 10<sup>−17</sup> г}} на тону прыроднага урану<ref name="b" />.

У 1966 году паведамлялася пра наяўнасць ізатопа францыю-224 у прыродзе як прадукт альфа-распаду [[Актыній-228|актынію-228]], члена радыеактыўнага рада торыю-232<ref name="b"/>. У цяперашні час гэтыя даныя прызнаюцца памылковымі, бо альфа-распад актынію-228 дакладна не выяўлены, хоць і магчымы тэарэтычна<ref>{{артыкул|аўтар=Abusaleem K.|загаловак=Nuclear Data Sheets for A = 228|выданне=Nucl. Data Sheets|год=2014|том=116|старонкі=163—262|спасылка=https://www.nndc.bnl.gov/nudat3/getdataset.jsp?nucleus=228Ac&unc=NDS|doi=10.1016/j.nds.2014.01.002|мова=en|archivedate=2023-10-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231026132818/https://www.nndc.bnl.gov/nudat3/getdataset.jsp?nucleus=228Ac&unc=NDS}}</ref>.

== Ізатопы ==
{{Асноўны артыкул|Ізатопы францыю}}
У прыродзе існуе 2 ізатопы — <sup>221</sup>Fr і <sup>223</sup>Fr<ref name="b" /><ref name="n" />.

Усяго вядома 37 ізатопаў францыю з [[Масавы лік|масавымі лікамі]] 197—233 і 7 метастабільных [[Ізамерыя атамных ядраў|ядзерных ізамераў]]<ref name=Nubase2020>{{Nubase2020}}</ref>.

Францый — адзін з самых няўстойлівых прыродных элементаў: яго найбольш доўгажывучы ізатоп, францый-223, мае [[перыяд паўраспаду]] 21,8 хвілін<ref name="c" />. Дэталёвы аналіз радыеактыўных уласцівасцей нуклідаў францыю паказаў, што не варта чакаць адкрыцця больш устойлівых ізатопаў<ref name="b"/>. Адзіным супараўнальным элементам з’яўляецца [[астат]], самы стабільны прыродны ізатоп якога, астат-219 (даччыны нуклід францыю-223), мае перыяд паўраспаду 56 секунд<ref name=Nubase2020/>, хаця сінтэтычны астат-210 існуе нашмат даўжэй, перыяд паўраспаду 8,1 гадзін<ref name=Nubase2020/>. Францый-223 таксама мае больш кароткі перыяд паўраспаду, чым самы доўгажывучы ізатоп кожнага элемента да [[Сіборгій|сіборгію]]<ref name=Nubase2020/>. Усе ізатопы францыю распадаюцца на астат, радый і/або радон<ref name=Nubase2020/>.

[[Францый-223]] уваходзіць у адну з пабочных галін прыроднага [[Радыеактыўныя рады#Рад актынію|радыеактыўнага рада]] [[Уран-235|урану-235]]<ref name="рэ"/> і змяшчаецца ў вельмі малых колькасцях ва ўранавых мінералах. Утвараецца пры [[альфа-распад]]зе [[Актыній-227|актынію-227]]<ref name="c" /><ref name=Nubase2020/>:
: <math chem>\ce{^{227}_{89}Ac} \rightarrow \ce{^{223}_{87}Fr} + \ce{^{4}_{2}He}</math> (верагоднасць распаду каля 1,4 %),
: <math chem>\ce{^{227}_{89}Ac} \rightarrow \ce{^{227}_{90}Th} + e^- + \bar{\nu}_e</math> (верагоднасць распаду каля 98,6 %).

[[Спіс ізатопаў з уласнымі назвамі|Старая назва]] францыю-223 — «актыній К» (AcK)<ref name="nature1939">{{cite doi|10.1038/144326a0}}</ref>.

Гэты ізатоп можа распадацца па двух каналах, ператвараючыся ў радый-223 (бэта-распад, верагоднасць амаль 100 %) альбо ў астат-219 (альфа-распад, верагоднасць 0,006 %)<ref name=Nubase2020/>:
: <math chem>\ce{^{223}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{223}_{88}Ra} + e^- + \bar{\nu}_e,</math>
: <math chem>\ce{^{223}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{219}_{85}At} + \ce{^{4}_{2}He}.</math>

Францый-221 ({{math|''T''<sub>1/2</sub>}} = 4,8 хв) адсутнічае ў прыродзе, будучы членам вымерлага [[Радыеактыўныя рады|радыеактыўнага рада]] нептунію. Ён з’яўляецца прадуктам альфа-распаду актынію-225<ref name=Nubase2020/>. Наяўнасць францыю-221 у радзе нептунію была дапушчана яшчэ ў 1940 годзе<ref>{{cite doi|10.1103/PhysRev.57.950}}</ref>. Гэты ізатоп быў вылучаны з прадуктаў распаду урану-233, атрыманага апраменьваннем торыю-232 цеплавымі нейтронамі<ref name="b"/>:

: <math chem>\ce{^{225}_{89}Ac} \rightarrow \ce{^{221}_{87}Fr} + \ce{^{4}_{2}He}.</math>

Францый-221 амаль заўсёды зазнае альфа-распаду. Магчымы таксама бэта-распад ([[Каэфіцыент галінавання (фізіка)|каэфіцыент галінавання]] 0,0048 %)<ref name=Nubase2020/>:

: <math chem>\ce{^{221}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{217}_{85}At} + \ce{^{4}_{2}He},</math>
: <math chem>\ce{^{221}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{221}_{88}Ra} + e^- + \bar{\nu}_e.</math>

Таксама выяўлены [[кластарны распад]], які адбываецца з вельмі малой імавернасцю (8,8{{e|-11}}%), з выпусканнем ядра [[Вуглярод-14|вугляроду-14]]<ref name=Nubase2020/>:

: <math chem>\ce{^{221}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{207}_{81}Tl} + \ce{^{14}_{6}C}.</math>

Францый-212 з’яўляецца адносна доўгажывучым ізатопам, яго перыяд паўраспаду 20 хвілін, атрыманы штучна. Для яго існуюць 2 каналы распаду<ref name=Nubase2020/>:

: <math chem>\ce{^{212}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{212}_{86}Rn}\;+\;e^+\;+\;\nu_e</math> (56 %),
: <math chem>\ce{^{212}_{87}Fr} \rightarrow \ce{^{208}_{85}At} + \ce{^{4}_{2}He}</math> (44 %).

[[Файл:Зависимость энергии альфа-распада Po, At, Rn, Fr в зависимости от числа нейтронов.jpg|thumb|Залежнасць энергіі альфа-распаду Po, At, Rn, Fr у залежнасці ад колькасці нейтронаў]]

Усе лёгкія ізатопы францыю з’яўляюцца караткажывучымі і з’яўленне сярод іх адносна стабільнага францыю-212 не з’яўляецца выпадковым. Справа ў тым, што энергія альфа-распаду элемента лінейна ўзрастае са зніжэннем яго [[Масавы лік|масавага ліку]] {{math|''А''}}. Аднак паблізу ядраў з [[Магические числа (физика)|запоўненай абалонкай са 126 нейтронаў]] гэтая залежнасць парушаецца. Такая карціна назіраецца для палонію, астату, радону і францыю. Меркавалася, што існуе ізатоп францыю з лікам нейтронаў 125, у якога энергія альфа-распаду мінімальная ў параўнанні з суседнімі нуклідамі. Пошукі ізатопа аказаліся паспяховымі: у 1950 годзе францый-212 быў знойдзены ў прадуктах апрамянення торыю пратонамі з энергіяй 350 МэВ<ref name="b"/>.

[[Файл:Сечение образования изотопов франция и соседних элементов.jpg|thumb|Сячэнне ўтварэння ізатопаў францыю і суседніх элементаў пры апрамяненні урану 660 МэВ-нымі пратонамі.]]

У 1960 годзе даследавалі імавернасці ўтварэння ізатопаў францыю з масавымі лікамі 220 і менш у працэсе бамбардзіроўкі урану 660 МэВ-нымі пратонамі. Максімальны выхад меў быць для <sup>220</sup>Fr, а сячэнне ўтварэння <sup>212</sup>Fr апынулася параўнальна мала (0,2 мбарн). У той жа час пры расшчапленні ядраў торыю сячэнне ўтварэння <sup>212</sup>Fr мае быць некалькі вышэй<ref name="b"/>.

== Атрыманне ==
У асноўным францый (ізатоп <sup>223</sup>Fr) атрымліваюць з прэпаратаў актынію-227. У прыватнасці, вядомы спосаб атрымання францыю шляхам апрамянення радыю-226 нейтронамі, які праз радый-227 ператвараецца ў актыній<ref>{{Cite web |url=https://www.britannica.com/science/francium |title=Francium — Britannica |access-date=2023-05-29 |archive-date=2023-06-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230602085226/https://www.britannica.com/science/francium |url-status=live }}</ref>:

: <math chem>\ce{_88^{226}Ra} + {_0^{1}n} \xrightarrow{} \ce{_88^{227}Ra} + \gamma, </math>

: <math chem>\ce{_88^{227}Ra} \xrightarrow{42{,}2  \,\,\text{мин}}\ce{_89^{227}Ac} + e^-  + \bar{\nu}_e,</math>

: <math chem>\ce{_89^{227}Ac} \xrightarrow{} \ce{_87^{223}Fr} + \ce{_2^{4}He}</math> (1,4 %).

Францый вылучаюць шляхам [[электрафарэз]]у, экстракцыі, [[храматаграфія]]й на арганічных і неарганічных [[сарбент]]ах, суасаджэннем перхларатам або крэменявальфраматам цэзію, са свабоднай крэменявальфрамавай кіслатой. Час вылучэння францыю гэтымі метадамі 25-30 хвілін. Ад рубідыю і цэзію метал адлучаюць метадам размеркавальнай папяровай храматаграфіі (францый хутка рухаецца з фронтам раствору і збіраецца ў самым канцы папяровай стужкі), з дапамогай катыёнаабменных смол, і г. д.<ref name="a" />

Мікраскапічныя колькасці францыю-223 могуць быць хімічна вылучаны з мінералаў урану.

=== Метад апрамянення торыю хуткімі пратонамі ===
Вядома некалькі спосабаў вылучэння францыю з прадуктаў апрамянення [[Торый|торыю]] хуткімі пратонамі{{sfn|Лаврухина|1966|с=296}}.

1. Апрамененую торыевую фальгу змяшчаюць у 50 мл-цэнтрыфужную прабірку і раствараюць у 5 мл моцнай гарачай [[Саляная кіслата|салянай кіслаце]], з даданнем некалькіх кропляў 0,2 М-раствору [[Гексафтарсілікат амонію|гексафтарсілікату амонію]]. Да раствору прыліваюць 15 мл астуджанай лёдам канцэнтраванай HCl, насычанай хларавадародам. Асадак аддзяляюць [[цэнтрыфугаванне]]м. Празрысты раствор інтэнсіўна змешваюць і дадаюць 3 кроплі 0,4 М {{iw|Крэменявальфрамавая кіслата|крэменявальфрамавай кіслаты|en|Silicotungstic acid}} HSiW. Атрыманы белы асадак аддзяляюць цэнтрыфугаваннем і 2 разы прамываюць 15 мл моцнай салянай кіслатой, насычанай хларавадародам. Пасля дэкантацыі прамыўны раствор выдаляюць. Асадак раствараюць у 1 мл двойчы дыстыляванай вады, але так, каб канцэнтрацыя HSiW ў гэтым растворы была меншая за 0,5 М. Для паўнаты выдалення нерастваральнага ў салянай кіслаце асадка, да раствору дадаюць 1 мг металічнага торыю і 0,1-0,2 г [[Гідраксід кальцыю|гашанай вапны]]. Празрысты [[Дэкантацыя|дэкантат]] пасля цэнтрыфугавання пераносяць у 15 мл-цэнтрыфужную прабірку і зноў асаджваюць крэменявальфрамавай кіслатой. Асадак раствараюць у вадзе і пераносяць на верх храматаграфічнай калонкі (10х4 мм), запоўненай іанаабменнай смалой даўэкс-50 (зярненне 200—500 {{iw|Мэш (адзінка вымярэння)|мэш|en|Mesh (scale)}}, NH<sub>4</sub><sup>+</sup>-форма). Калонку павольна прамываюць 1-2 мл двойчы дыстыляванай вадой (0,5 мл/хв). На катыяніце сарбуюцца іоны францыю і цэзію. Пасля калонку змяшчаюць у прабірку 15 мл, далучаную да [[вакуум]]у. Францый і цэзій дэсарбуюць 0,5 мкл канцэнтрату HCl за 2-3 хвіліны. Метад дазваляе вылучыць францый-223 за 30 хвілін з выхадам больш за 96 %.

Пры вылучэнні хутка распаднага францыю-221 стадыю [[Іонны абмен|іоннага абмену]] не праводзяць. Асадак пасля HSiW раствараюць у 0,5 мкл вады і змешваюць з 1-2 мл [[Дыэтылавы эфір|дыэтылавага эфіру]]. Утвараецца сістэма, якая складаецца з 3 фаз: ніжні слой — вадкае злучэнне крэмневальфрамавай кіслаты з эфірам, верхняя фаза — [[Эфір (фізіка)|эфір]], у цэнтры — водны раствор францыю-221{{sfn|Лаврухина|1966|с=297}}.

2. Да раствору солі торыю, атрыманай спосабам вышэй, дадаюць 15 мл ледзянога раствору 6М HCl, які змяшчае 4 кроплі раствору хларыду цэзію (12,67 г/л). Даводзяць аб’ём да 20 мл. Змесціва астуджаюць у ледзяной лазні, змешваюць і дадаюць 1 мл 0,125 М раствору HSiW. Асадак HSiW двойчы прамываюць 5 мл растворам 6 М халоднай салянай кіслаты, затым асадак раствараюць у 6 М-гідраксідзе натрыю. Да раствору прыліваюць 5 мл 60 % [[Хлорная кіслата|хлорнай кіслаты]], раствор упарваюць да з’яўлення багатай белай пары. Раствор астуджаюць і павялічваюць аб’ём да 10 мл, асадкі [[Крэмніевая кіслата|крэмніевай]] і [[Вальфрамавая кіслата|вальфрамавай кіслаты]] выдаляюць. Фільтрат упарваюць як паказана вышэй, астуджаюць і дадаюць 15 мл абсалютнага (бязводнага) [[этанол]]у. Раствор змешваюць 1 хвіліну і вылучаюць [[перхларат цэзію]] цэнтрыфугаваннем. Перхларат цэзію прамываюць 10 мл абсалютным ледзяным этанолам. Атрыманы прадукт змяшчае аскепкі дзялення ядраў торыю высокаэнергетычнымі пратонамі: радыеактыўныя рубідый, цэзій і францый. Выхад францыю пры гэтым метадзе дасягае 80 %. Гэты метад больш пажаданы за першы{{sfn|Лаврухина|1966|с=297}}.

=== Метад апрамянення урану хуткімі пратонамі ===
Вядомы спосаб вылучэння францыю-212 з прадуктаў апрамянення урану хуткімі пратонамі. Металічны уран (або U<sub>3</sub>O<sub>8</sub>) пасля апрамянення раствараюць у невялікай колькасці [[азотная кіслата|азотнай кіслаты]] з некалькімі кроплямі [[перакіс вадароду|перакісу вадароду]]. Да раствору дадаюць 25 мг [[хларыд цэзію|хларыду цэзію]], даводзяць канцэнтрацыю HNO<sub>3</sub> да 0,3М і дадаюць 10 мг [[нітрат вісмуту|трынітрату вісмуту]]. Дзеяннем [[серавадарод]]у выдаляюць сульфід вісмуту, ягоны асадак працэджваюць праз шатоўскі фільтр № 3. Фільтрат кіпяцяць некалькі хвілін для выдалення серавадароду і асаджваюць уран [[аміяк]]ам. Уранзмяшчальны асадак адцэджваюць, да фільтрату дадаюць некалькі кропляў канцэнтраванага гідраксіду амонію і 10 мг FeCl<sub>3</sub>. Гідраксід жалеза(III) асаджваюць, фільтрат поўнасцю ўпарваюць. Астатак раствараюць, змешваюць і пры астуджэнні дабаўляюць [[этанол]] і [[хлорная кіслата|хлорную кіслату]] ў суадносінах 4:1. Асадак перхларату цэзію аддзяляюць цэнтрыфугаваннем, двойчы прамываюць растворам спірту і воды (6:1) з некалькімі кроплямі HClO<sub>4</sub>. Асадак раствараюць у вадзе і пераасаджваюць. Атрыманы CsClO<sub>4</sub> змяшчае францый<ref name="b" />.

Падчас эксперыменту на сінхрацыклатроне Лабараторыі ядзерных праблем [[Аб’яднаны інстытут ядзерных даследаванняў|Аб’яднанага інстытута ядзерных даследаванняў]] ([[Дубна (Маскоўская вобласць)|Дубна]]) 1 г урану апраменьвалі пратонамі з энергіяй 660 МэВ; за 15 хвілін удалося атрымаць 5·10<sup>−13</sup> г францыю-212<ref name="n" />.

=== Метад апрамянення золата цяжкімі іонамі ===
Магчыма вылучэнне францыю з прадуктаў апрамянення золата іонамі неону-22 (энергія 140 МэВ)<ref name="n" />:

: <math chem>\ce{_{79}^{197}Au} + \ce{_{10}^{22}Ne} \rightarrow \ce{^{212}_{87}Fr} + \ce{^{4}_{2}He} + {3\,}^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Апрамененае золата раствараюць у 2 мл [[Царская гарэлка|царскай гарэлкі]], дадаюць некаторую колькасць радыеактыўнага цэзію-137. Раствор выпарваюць, разводзяць да 1,5 мл канцэнтраванай HCl і пераносяць на [[Трыбутылфасфат|ТБФ]], нанесены на [[сілікагель]]. Аскепкі ядраў золата, цэзій, францый змываюць 0,5 мл 1М [[Саляная кіслата|салянай кіслаты]], дадаюць [[нітрат жалеза(III)]] і [[нітрат барыю]], асаджваюць гідраксіды і карбанаты дабаўленнем моцнага [[Гідраксід амонію|гідраксіду амонію]] і [[Карбанат амонію|карбанату амонію]]. Асадак адцэджваюць, у фільтрат дадаюць канцэнтрат HNO<sub>3</sub> для раскладання карбанатаў і амаль цалкам выпарваюць. Астатак раствараюць у [[Малярная канцэнтрацыя|2М]] азотнай кіслаце. Раствор змяшчае францый-212 і нестабільныя ізатопы цэзію і рубідыю<ref name="b" />.

Апроч неону, для атрымання францыю выкарыстоўваюць цяжкі [[Ізатопы кіслароду|кісларод-18]] (энергія 100 МэВ)<ref name="saaubi"/>. Аднак пры гэтым адразу атрымліваецца францый-215* (зорачка пазначае моцна ўзбуджанае ядро з надзвычай малым часам існавання). Пазбаўляючыся ад лішняй энергіі, ён выкідвае некалькі нейтронаў<ref name="saaubi">{{cite web|url=https://saaubi.people.wm.edu/ResearchGroup/Research/Francium_Research/Francium_Introduction.html|title=Introduction to Francium Spectroscopy|publisher=[[Каледж Вільгельма і Марыі]]|date=2007|access-date=2023-06-07|archive-date=2023-06-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20230607054121/https://saaubi.people.wm.edu/ResearchGroup/Research/Francium_Research/Francium_Introduction.html|url-status=live}}</ref>:
: <math chem>\ce{^{197}_{79}Au} + \ce{^{18}_{8}O} \rightarrow \ce{^{215}_{87}Fr}^* \rightarrow \ce{^{210}_{87}Fr} + {5\,}^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Нагрэтую да 930 °C (1200 К) залатую мішэнь масай 1,5 г і чысцінёю 99,9999 %<ref name="sci">{{cite doi|10.1016/j.nima.2005.11.193}}</ref> абпраменьваюць іонамі <sup>18</sup>O з [[Лінейны паскаральнік|лінейнага паскаральніка]]. Атрыманыя атамы францыю глыбока ўкараняюцца ў золата, і іх неабходна хутка выдаліць. Атамы хутка [[Дыфузія|дыфундзіруюць]] да паверхні залатой мішэні і вызваляюцца ў выглядзе іонаў. Іоны францыю накіроўваюцца электрастатычнымі лінзамі, затым яны трапляюць на паверхню гарачага [[Ітрый|ітрыю]], дзе яны зноў становяцца нейтральнымі. Атамы пераносяць у шкляную колбу. Магнітнае поле і адбітыя назад лазерныя прамяні астуджваюць і ўтрымліваюць атамы. Гэты метад дае магчымасць ствараць да мільёна атамаў <sup>209</sup>Fr, <sup>210</sup>Fr або <sup>211</sup>Fr у секунду. Хуткасць вытворчасці пэўнага ізатопа залежыць ад энергіі пучка іонаў кіслароду<ref name="p">{{cite web| title = Production of Francium| publisher = State University of New York at Stony Brook| date = 2007-02-20| url = http://fr.physics.sunysb.edu/francium_news/production.HTM| access-date = 2023-04-28| archive-date = 2008-05-15| archive-url = https://web.archive.org/web/20080515113341/http://fr.physics.sunysb.edu/francium_news/production.htm| url-status = bot: unknown}}</ref>. У залежнасці ад энергіі іонаў кіслароду, можна дамагчыся пераважнага сінтэзу ізатопаў францыю з масавымі лікамі 208—211<ref name="sci"/>:

: <math chem>\ce{^{197}_{79}Au} + \ce{^{18}_{8}O} \rightarrow \ce{^{208}_{87}Fr} + {7\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{197}_{79}Au} + \ce{^{18}_{8}O} \rightarrow \ce{^{209}_{87}Fr} + {6\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{197}_{79}Au} + \ce{^{18}_{8}O} \rightarrow \ce{^{210}_{87}Fr} + {5\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{197}_{79}Au} + \ce{^{18}_{8}O} \rightarrow \ce{^{211}_{87}Fr} + {4\,}^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Сумарнае ўраўненне рэакцыі атрымання ізатопаў францыю з золата і цяжкага кіслароду<ref name="sci"/>:
: <math chem>\ce{^{197}_{79}Au} + \ce{^{18}_{8}O} \rightarrow \ce{^{215-x}_{87}Fr} + {x\,}^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Хоць усе гэтыя ізатопы распадаюцца хутка (перыяд паўраспаду <sup>210</sup>Fr і <sup>211</sup>Fr — тры хвіліны, а <sup>209</sup>Fr — 50 секунд), але з такімі ізатопамі цалкам можна працаваць. На практыцы, у найбольшых колькасцях атрымліваецца ізатоп францый-210<ref name="saaubi"/>.

=== Іншыя метады ===
Апрача золата, можна выкарыстоўваць мішэнь з [[Плаціна (хімічны элемент)|плаціны]] і апрамяняць яе іонамі фтору-19 (энергія 95—110 МэВ)<ref name="inis">{{cite doi|10.1016/0375-9474(86)90185-5}}</ref>. У выніку можна атрымаць каштоўны ізатоп, францый-212, з перыядам паўраспаду 20 хвілін<ref name="umd">{{cite doi|10.1238/Physica.Topical.086a00016}}</ref>:
: <math chem>\ce{^{198}_{78}Pt} + \ce{^{19}_{9}F} \rightarrow \ce{^{212}_{87}Fr} + {5\,}^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Аднак плаціна, у адрозненне ад золата, змяшчае шмат прыродных ізатопаў і мае вышэйшую тэмпературу плаўлення, а патэнцыяльная мішэнь для лёгкага аддзялення францыю ад яе павінна быць распалена амаль да тэмпературы плаўлення<ref name="h">{{cite web
 |author       = Мотыляев А. 
 |url          = https://hij.ru/read/13495/
 |title        = Франций: факты и фактики
 |publisher    = Химия и жизнь
 |date         = 2018
 |access-date  = 2023-04-28
 |archive-date = 2023-04-30
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20230430230111/https://hij.ru/read/13495/
 |url-status   = live
}}</ref>.

Акрамя таго, магчыма атрыманне ізатопаў францыю з масавым лікам 211—213 апрамяненнем прыроднага [[Талій|талію]] іонамі вугляроду-12 (77—96 МэВ) або вугляроду-13 (87—96 МэВ). Сумарныя рэакцыі<ref name="inis"/>:
: <math chem>\ce{^{203,205}_{81}Tl} + \ce{^{12}_{6}C} \rightarrow \ce{^{211,212,213}_{87}Fr} + {x\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{203,205}_{81}Tl} + \ce{^{13}_{6}C} \rightarrow \ce{^{211,212,213}_{87}Fr} + {x\,}^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Ізатопы францыю-211 і −213 адносна доўгажывучыя, іхнія перыяды паўраспаду 3,1 хв і 34 с<ref name=Nubase2020/>.

Вядомы яшчэ адзін спосаб атрымання Францыю-212: для гэтага прыродны свінец апрамяняюць іонамі бору-11<ref name="RIKEN">{{артыкул|аўтар=Komori Y. et al|загаловак=Measurement of excitation functions of the <sup>206/207/208</sup>Pb(<sup>11</sup>B,x)<sup>212</sup>Fr reactions|выданне=RICEN Accelerator Progress Report|год=2018|том=51 |выпуск=|нумар=|старонкі=224|спасылка=https://www.nishina.riken.jp/researcher/APR/APR051/pdf/224.pdf|doi=|arxiv=|bibcode=|мова=en}}</ref><ref name="n" />:

: <math chem>\ce{^{206}_{82}Pb} + \ce{^{11}_{5}B} \rightarrow \ce{^{212}_{87}Fr} + {5\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{207}_{82}Pb} + \ce{^{11}_{5}B} \rightarrow \ce{^{212}_{87}Fr} + {6\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{208}_{82}Pb} + \ce{^{11}_{5}B} \rightarrow \ce{^{212}_{87}Fr} + {7\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>

Нейтронадэфіцытныя ізатопы францыю атрымліваюць апрамяненнем [[празеадым]]у іонамі нікелю-60<ref name="kalan">{{cite doi|10.1103/PhysRevC.87.044335}}</ref><ref name="ijmp">{{cite doi|10.1142/S0218301315500287}}</ref>:
: <math chem>\ce{^{141}_{59}Pr} + \ce{^{60}_{28}Ni} \rightarrow \ce{^{197}_{87}Fr} + {4\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{141}_{59}Pr} + \ce{^{60}_{28}Ni} \rightarrow \ce{^{198}_{87}Fr} + {3\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{141}_{59}Pr} + \ce{^{60}_{28}Ni} \rightarrow \ce{^{199}_{87}Fr} + {2\,}^{1}_{0}\textrm{n},</math>
: <math chem>\ce{^{141}_{59}Pr} + \ce{^{60}_{28}Ni} \rightarrow \ce{^{200}_{87}Fr} + ^{1}_{0}\textrm{n}.</math>

Але час існавання гэтых ізатопаў вылічаецца мілісекундамі<ref name=Nubase2020/>.

Нейтроназалішні ізатопы францыю можна атрымаць, напрыклад, апрамяняючы [[берылій]] іонамі урану-238 (1 ГэВ) у [[сінхратрон]]е. Так быў атрыманы самы цяжкі ізатоп, францый-233<ref name="arx">{{cite doi|10.1016/j.adt.2012.05.003}}</ref>. Гэты ізатоп існуе менш за секунду<ref name=Nubase2020/>.

== Фізічныя ўласцівасці ==
[[Файл:Electron shell 087 Francium.svg|міні|справа|[[Электронная абалонка]] атама францыю.]]
Поўная [[электронная канфігурацыя]] атама францыю: {{nobr|1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>3d<sup>10</sup>4p<sup>6</sup>5s<sup>2</sup>4d<sup>10</sup>5p<sup>6</sup>6s<sup>2</sup>4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6p<sup>6</sup>7s<sup>1</sup>}}. Энергія іанізацыі Fr→Fr<sup>+</sup> 375 кДж/[[моль]]; [[Энергія роднасці да электрону|роднасць да электрону]] 44 кДж/моль, атамны радыус 290 пм, іонны радыус 180 пм (каардынацыйны лік 6)<ref name="рэ">{{Cite web |url=https://bigenc.ru/c/frantsii-4bce1f |title=БРЭ — Франций |access-date=2023-05-28 |archive-date=2023-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230411001615/https://bigenc.ru/c/frantsii-4bce1f |url-status=live }}</ref>.

Пункт плаўлення невядомы праз надзвычайную рэдкасць і радыеактыўнасць элемента. Сустракаюцца значэнні ад 8 да 30 °C<ref name="CRC2006"/><ref name="losalamos"/>. Разлік, заснаваны на тэмпературы плаўлення бінарных іонных злучэнняў, дае {{nobr|24,7 ± 0,57 °C}}<ref>{{артыкул|аўтар=Oshchapovskii V. V.|загаловак=A New Method of Calculation of the Melting Temperatures of Crystals of Group 1A Metal Halides and Francium Metal|выданне=Russian Journal of Inorganic Chemistry|год=2014 |том=59 |выпуск=6 |старонкі=561–567 |doi=10.1134/S0036023614060163 |мова=en}} {{S2CID|98622837}}<br />{{артыкул|аўтар=Ощаповский В. В.|загаловак=Новый метод расчета температуры плавления кристаллов галогенидов 1А-металлов и металлического франция|выданне=Журнал неорганической химии|год=|том=59|нумар=6|старонкі=738—745|мова=ru}}</ref>. Паводле разлікаў, тэмпература кіпення францыю 620—680 ° C, шчыльнасць пры пакаёвай тэмпературы складае {{nobr|1,87—2,9 г/см³}}, удзельная цеплыня плаўлення {{nobr|9,385 кДж/кг}}<ref name=koz03/>. Вадкі францый, калі ён будзе атрыманы, павінен мець [[паверхневае нацяжэнне]] 0,05092 Н/м пры тэмпературы плаўлення<ref name=koz03>{{артыкул|аўтар=Kozhitov L. V., Kol'tsov V. B., Kol'tsov A. V.|загаловак=Evaluation of the Surface Tension of Liquid Francium|выданне=Inorganic Materials|год=2003 |том=39|выпуск=11 |старонкі=1138–1141| doi=10.1023/A:1027389223381|мова=en}} {{S2CID|97764887}}<br />{{артыкул|аўтар=Кожитов Л. В., Кольцов В. Б., Кольцов А. В.|загаловак=Поверхностное натяжение жидкого франция|выданне=Неорганические материалы|год=2003 |том=39 |нумар=11 |старонкі=1318—1322 |мова=ru}}</ref>.

Макраскапічныя колькасці металу ніколі не былі атрыманы. Атрыманне такога ўзору, які можна было б убачыць або ўзважыць, вельмі малаверагодна, паколькі моцная цеплыня распаду, якая ўзнікае праз яго высокую ўдзельную актыўнасць, неадкладна выпарыць любую бачную колькасць элемента. Удавалася сабраць разам не больш за 300 тысяч атамаў францыю<ref name="oro"/>.

Праз высокую хуткасць радыеактыўнага распаду францый немагчыма атрымаць у вагавых колькасцях, таму даследаванні яго ўласцівасцяў праводзяць з індыкатарнымі колькасцямі нукліду <sup>223</sup>Fr (менее 10<sup>−15</sup> г)<ref name="a">{{Крыніцы/Химическая энциклопедия|аўтар= Мясоедов Б. Ф.|артыкул= Франций|т= 5|с= 187}}</ref>. У растворах атрымоўвалася дасягнуць змест толькі {{nobr|10<sup>−13</sup>—10<sup>−9</sup> г}} францыю<ref name="n" />. Пры такіх канцэнтрацыях вызначальнымі з’яўляюцца працэсы страты радыеактыўных ізатопаў з раствору праз адсорбцыю на прымешках, сценках сасудаў, на асадках і г. д., якія можна было б занядбаць, маючы справу з макраскапічнымі колькасцямі элемента<ref name="n"/>.

Патэнцыял іанізацыі атама францыю-212 з асноўнага стану быў эксперыментальна вымераны<ref name=ISO90/> з высокай дакладнасцю на мас-сепаратары радыеактыўных ядраў [[:en:On-Line Isotope Mass Separator|ISOLDE]] ў [[ЦЕРН]]е, дзе гэты ізатоп вырабляецца шляхам апрамянення пратонамі карбідна-уранавай мішэні з інтэнсіўнасцю да 10<sup>10</sup> атамаў у секунду (ток пучка 2 пікаампер). У тэрмінах зваротнай даўжыні хвалі іанізацыйны патэнцыял роўны {{nobr|32 848,872(9) см<sup>−1</sup>}}<ref name=ISO90/>, што адпавядае {{nobr|4,0727409(11) эВ/атам}}, або {{nobr|392,95976(11) кДж/моль}}.

== Хімічныя ўласцівасці ==
Францый — шчолачны метал, хімічныя ўласцівасці якога шмат у чым нагадваюць уласцівасці цэзію. Цяжкі элемент з адным валентным электронам<ref name=w/>, ён мае найвышэйшую [[Эквівалент рэчыва|эквівалентную вагу]] сярод усіх элементаў<ref name="CRC2006">{{cite book |year =2006 |title = CRC Handbook of Chemistry and Physics |volume = 4 |page= 12 |publisher = CRC |isbn= 978-0-8493-0474-3}}</ref>.

У растворах францый паводзіць сябе падобна да цэзію. Заўсёды сукрышталізуецца з яго злучэннямі<ref name=w>{{cite web| last = Winter| first = Mark| title = Electron Configuration| work = Francium| publisher = The University of Sheffield| url = http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Fr/eneg.html| accessdate = 2007-04-18| archive-date = 2005-03-09| archive-url = https://web.archive.org/web/20050309184229/http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Fr/eneg.html| url-status = live}}</ref>. [[Рэлятывісцкая квантавая хімія|Рэлятывісцкія эфекты]] 6''p''-абалонкі робяць сувязь францыю з кіслародам у [[супераксід]]ах, напрыклад, саставу FrO<sub>2</sub>, больш кавалентнай, у параўнанні з супераксідамі іншых шчолачных металаў<ref name="Thayer">{{кніга|аўтар=Thayer J. S. |загаловак=Chemistry of heavier main group elements |doi=10.1007/9781402099755_2 |старонкі=81 |ref=Thayer |мова=en |год=2010}}</ref>.

Францый мае найніжэйшую [[электраадмоўнасць]] з усіх элементаў, вядомых у цяперашні час. Адпаведна, францый з’яўляецца і самым хімічна актыўным шчолачным металам. Па іншых даных, энергія іанізацыі атама францыю ўсё ж больш за энергію іанізацыі атама цэзію, таму самым актыўным металам трэба лічыць менавіта цэзій<ref name="хж1986"/>.

Рэакцыя з вадой мае адбывацца з выбухам. У выніку рэакцыі ўтворыцца наймацнейшая [[Асновы|аснова]] — [[гідраксід францыю]] FrOH<ref name="i">{{кніга|аўтар=|загаловак=Van Nostrand’s Scientific Encyclopedia|спасылка=https://link.springer.com/book/10.1007/978-1-4757-6918-0|адказны=Eds.: Douglas M. Considine, Glenn D. Considine |месца=|выдавецтва=Springer|год=1995|старонкі=605|старонак=|isbn=978-1-4757-6920-3|мова=en}}</ref>. Рэакцыя ідзе нават хутчэй, чым у выпадку з цэзіем.

: <chem>2Fr + 2H_2O -> 2FrOH + H_2</chem>

На паветры францый будзе самазагарацца, утвараючы [[супераксід]] FrO<sub>2</sub><ref name="w" />. Як і іншыя шчолачныя металы, францый будзе рэагаваць з галагенамі, даючы фтарыд, хларыд, брамід і ёдыд францыю<ref name="w" />. Растваральнасць яго солей мае быць найвышэйшай з усіх солей шчолачных металаў<ref name="h"/>.

{{iw|Хларыд францыю|Хларыд|en|Francium chloride}}, [[нітрат францыю|нітрат]], [[сульфат францыю|сульфат]], [[фтарыд францыю|фтарыд]], [[сульфід францыю|сульфід]], {{iw|Гідраксід францыю|гідраксід|en|Francium hydroxide}}, [[карбанат францыю|карбанат]], [[ацэтат францыю|ацэтат]] і [[аксалат францыю]] добра раствараюцца ў вадзе<ref name=a/>. Дрэнна растваральныя [[перхларат францыю|перхларат]], [[пікрат францыю|пікрат]], [[ёдат францыю|ёдат]], [[Гексахлараплатынат(IV) францыю|хлараплатынат]], [[хларавісмутат францыю|хларавісмутат]], [[хлараантыманат францыю|хлараантыманат]], [[хларастанат францыю|хларастанат]], [[нітракабальтат францыю]]<ref name=a/>. Францый экстрагуецца [[нітрабензол]]ам у прысутнасці [[Тэтрафенілбарат натрыю|тэтрафенілбарату натрыю]]. [[Суасаджэнне|Суасаджваецца]] з простымі і падвойнымі солямі рубідыю і цэзію (напрыклад [[Гексахлараплатынат(IV) рубідыю|Rb<sub>2</sub>PtCl<sub>6</sub>]] і [[Гексахлараплатынат(IV) цэзію|Cs<sub>2</sub>PtCl<sub>6</sub>]], хларастанатам Cs<sub>2</sub>SnCl<sub>6</sub>, хларавісмутатам Cs<sub>2</sub>BiCl<sub>5</sub> і хлараантыманатам цэзію 2Cs<sub>2</sub>SbCl<sub>5</sub>·5H<sub>2</sub>O), з гетэрапалікіслотамі (фасфарнавальфрамавай, крэменявальфрамавай, ванадыефасфарнавальфрамавай і іншымі) і іхнімі солямі<ref name=a/><ref name="n" />.

Францый добра адсарбуецца з нейтральных і слабакіслых раствораў на [[Іанаабменныя смолы|іанаабменных смолах]] (сульфакатыянітах). З дапамогай гэтых смол можна лёгка аддзяліць францый ад большасці хімічных элементаў<ref name="n" />.

== Выкарыстанне ==
Практычнага значэння элемент не мае ў сувязі з малым перыядам паўраспаду і высокай радыеактыўнасцю. Францый і яго злучэнні маюць толькі навуковую цікавасць. Францый-223 выкарыстоўваецца для хуткага вызначэння актынію-227 у прыродных аб’ектах (па даччыным бэта-выпраменьванні <sup>223</sup>Fr) {{sfn|Лаврухина|1966|с=266}}. Раней для гэтага, а таксама для даследавання міграцыі іонаў цяжкіх шчолачных металаў у біялагічных аб’ектах<ref name="c">{{БСЭ3 |артыкул=Франций}}</ref> вымяралі актыўнасць усіх прадуктаў распаду актынію-227 пасля дасягнення раўнавагі праз 3 месяцы. М. Пэрэй распрацавала вельмі хуткі метад вызначэння па даччыным францыю-223. Францый вылучаюць ад актынію праз 3 гадзіны пасля яго вылучэння з прыродных аб’ектаў і вымяраюць яго бэта-актыўнасць. Гэтым метадам можна з высокай дакладнасцю вызначаць актыній нават у прысутнасці іншых радыеактыўных элементаў{{sfn|Лаврухина|1966|с=266}}.

Францый, падобна да [[Рубідый|рубідыю]] і [[Цэзій|цэзію]] назапашваецца ў [[Нырка млекакормячага|нырках]], [[Печань|печані]], [[Слінныя залозы|слінных залозах]], таму ізатопы <sup>212</sup>Fr і <sup>223</sup>Fr выкарыстоўваюцца ў біялагічных даследаваннях. Францый таксама назапашваецца ў тканінах [[саркома|сарком]], ягоная [[Актыўнасць радыеактыўнай крыніцы|актыўнасць]] у тканіны злаякаснай пухліны ўзрастае адразу пасля пачатку захворвання. Гэтая ўласцівасць францыю дазваляе дыягнаставаць [[Злаякасная пухліна|ракавыя захворванні]] без усялякай шкоды для чалавека праз малы перыяд паўраспаду <sup>212</sup>Fr і <sup>223</sup>Fr{{sfn|Лаврухина|1966|с=266}}.

Цікавасць да францыю павялічыўся напрыканцы 1990-х. Тады была амаль завершана [[Стандартная мадэль]] элементарных часціц. Хоць гэтая мадэль у наш час з’яўляецца самай паспяховай тэорыяй фізікі элементарных часціц, яна недасканалая; прапанавана некалькі эфектаў, якія не ўпісваюцца ў Стандартную мадэль. З дапамогай францыю можна даследаваць званае незахаванне [[Цотнасць (фізіка)|прасторавай цотнасці]], якое ўзнікае, у прыватнасці, калі да [[Электромагнитное взаимодействие|электрамагнітных узаемадзеянняў]] электронаў і ядры дамешваецца [[слабае ўзаемадзеянне]], што прыводзіць да анамалій выпускання або паглынання святла ў цяжкіх атамах. [[Электрадынаміка]] забараняе некаторыя пераходы электрона ў атаме, то-бок святло адпаведнай даўжыні хвалі атрымаць нельга, а парушэнне цотнасці іх часам дазваляе. Лягчэй за ўсё ажыццяўляць падобныя доследы на атамах шчолачных металаў, паколькі яны маюць толькі 1 валентны электрон над поўнасцю запоўненымі электроннымі абалонкамі. Чым цяжэй шчолачны метал, тым прасцей і дакладней вымярэнні, таму больш за ўсё эксперыментаў было пастаўлена на цэзіі. Тэарэтычна разлічаны з дапамогай Стандартнай мадэлі слабы зарад ядра цэзію аказаўся вельмі блізкі да эксперыментальна вымеранага. Гэта наклала пэўныя абмежаванні на некаторыя праявы гіпатэтычнай [[Новая фізіка|новай фізікі]] (то-бок эфектаў за рамкамі Стандартнай мадэлі). Аднак калі выкарыстоўваць цяжэйшы францый, то дакладнасць вымярэння гэтых эфектаў можа быць у дзясяткі разоў лепш<ref name="h" />.

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{кніга|аўтар=[[Аўгуста Канстанцінаўна Лаўрухіна|Лаврухина А. К.]], Поздняков А. А.|загаловак=Аналитическая химия технеция, прометия, астатина и франция |месца=Масква|выдавецтва=«Наука»|год=1966|том=|старонкі=260—301|старонак=308|isbn=|тыраж=3200|ref=Лаврухина}}
* {{кніга |аўтар=Венецкий С. И. |частка=Редчайший из редких : франций|спасылка частка=http://metallurgu.ru/books/item/f00/s00/z0000006/st019.shtml |загаловак=О редких и рассеянных : Рассказы о металлах |мова=ru |спасылка=http://metallurgu.ru/books/item/f00/s00/z0000006/st000.shtml |месца=Масква |выдавецтва=[[Металургія (выдавецтва)|«Металлургия»]] |год=1980 |старонак=184 |isbn= |тыраж=200 000 |ref=Венецкий С.И. |archive-url= |archive-date= }}
{{Бібліяінфармацыя}}
{{Кампактная перыядычная табліца}}
{{Шчолачныя металы}}
[[Катэгорыя:Хімічныя элементы]]
[[Катэгорыя:Металы]]
[[Катэгорыя:Шчолачныя металы]]