Прагляд зыходнага тэксту старонкі Хахуля

{{Таксон
 |name              = 
 |image file        = Desmana moschata MHNT.INS.10.jpg
 |image title       = Хахуля
 |image descr       = Пудзіла хахулі, [[Музей прыродазнаўства, Лондан|Музей прыродазнаўства]]
 |regnum            = Жывёлы
 |parent            = Desmana
 |rang              = Від
 |latin             = Desmana moschata
 |author            = ([[Linnaeus]], 1758)
 |syn               = 
 |range map         = Russian Desman area.png
 |range map caption = 
 |iucnstatus        = VU
 |iucn              = 6506
 |wikispecies       = Desmana moschata
 |commons           = Category:Desmana moschata
 |itis              = 633829
 |ncbi              = 182682
 |eol               = 1178965
}}

'''Хаху{{націск}}ля''' (''Desmana moschata'') — [[Mammalia|млекакормячае]] сямейства {{bt-bellat|Кратовыя{{!}}кратовых|Talpidae}} атрада {{bt-bellat|Землярыйкападобныя|Soricomorpha}}. Адзін з двух відаў трыбы [[Desmaninі]], часам вылучаемай як сямейства; другім відам з’яўляецца {{bt-bellat||Galemys pyrenaicus}}.

== Распаўсюджанне ==

Хахуля — [[рэлікт]]авы від, [[эндэмік|эндэмічны]] на тэрыторыі былога СССР. У дагістарычныя часы сустракалася ў Еўропе аж да [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]]. Яе сучасны натуральны арэал мае разарваны характар і ў асноўным абмежаваны басейнамі [[Дняпро|Дняпра]], [[Волга|Волгі]], [[Дон]]а і [[Урал (рака)|Урала]]. Водзіцца яна таксама ў [[Казахстан]]е і на [[Украіна|Украіне]].

* У басейне [[Дняпро|Дняпра]] (на [[Еўрапейская частка Расіі|Еўрапейскай часткі Расіі]]) хахуля сустракаецца па рэках [[Іпуць]], [[Вязьма (прыток Дняпра)|Вязьма]], [[Асцёр (прыток Сажа)|Асцёр]], [[Сейм (рака)|Сейм]], [[Свапа]] ў [[Смаленская вобласць|Смаленскай]], [[Бранская вобласць|Бранскай]] і [[Курская вобласць|Курскай]] абласцях.
* У басейне [[Дон]]а — па рэках [[Варонеж (рака)|Варонеж]], [[Біцюг]], [[Хапёр]] і іх прытоках ([[Варонежская вобласць|Варонежская]], [[Тамбоўская вобласць|Тамбоўская]], [[Ліпецкая вобласць|Ліпецкая]], [[Саратаўская вобласць|Саратаўская]], [[Пензенская вобласць|Пензенская]], [[Валгаградская вобласць|Валгаградская]] вобласці).
* У вярхоўях [[Волга|Волгі]] сустракаецца па рэках [[Рака Котарасль|Котарасль]] ([[Яраслаўская вобласць]]) і [[Унжа (прыток Волгі)|Унжа]] ([[Кастрамская вобласць]]) . Адзначана у ніжнім цячэнні [[Клязьма|Клязьмы]] ([[Уладзімірская вобласць|Уладзімірская]], [[Іванаўская вобласць|Іванаўская]] вобласці), па ніжнім цячэнні [[Мокша (рака)|Мокшы]] і ў [[Рака Цна, прыток Мокшы|Цне]] ([[Разанская вобласць|Разанская]], [[Тамбоўская вобласць|Тамбоўская]] вобласці). Звычайная ў ніжнім цячэнні [[Ака|Акі]] ([[Уладзімірская вобласць|Уладзімірская]], [[Разанская вобласць|Разанская]] і [[Ніжагародская вобласць|Ніжагародская]] вобласці). Аднак гэтай папуляцыі пагражае [[Чабаксарская ГЭС|ўздым Чабаскарскага вадасховішча]]<ref>[http://red-book-nn.ru/docs/02-3-05-001.htm Красная книга Нижегородской области] {{ref-ru}}</ref>. У сярэдняй частцы Волгі сустракаецца па рацэ [[Сура (прыток Волгі)|Суры]] ([[Пензенская вобласць|Пензенская]], [[Ульянаўская вобласць|Ульянаўская]] вобласці) і па рацэ [[Алатыр (рака)|Алатыр]] у [[Мардовія|Мардовіі]]. Ніжэй па Волзе хахуля рэдкая.
* Выпушчаныя ў 1961 г. у [[Чалябінская вобласць|Чалябінскай вобласці]] хахуля рассяліліся ўніз па рацэ [[Уй (прыток Табола)|Уй]] у [[Курганская вобласць|Курганскую вобласць]] і перайшлі ў пойму [[Табол]]а.
* [[Кажэўнікаўскі раён]] [[Томская вобласць|Томскай вобласці]] ў спецыялізаваным заказніку.

== Анатомія ==
Хахуля адносна буйны звер: цела даўжынёй 18-22 см, хвост — такі ж, маса да 520 г.

Хвост пакрыты рагавымі лускавінкамі, а ўздоўж верху яго яшчэ і жорсткімі валасамі, якія ўтвараюць кіль. У самога аснавання хвост як бы перацягнуты (мае найменшы дыяметр). За перахопам (у першай траціне даўжыні хваста) знаходзіцца грушападобнае патаўшчэнне. У ім знаходзяцца спецыфічныя (мускусныя, пахкія) залозы, масляністы мускус якіх выціскаецца праз шматлікія адтуліны, размешчаныя на ніжнім баку патаўшчэння. За патаўшчэннем хвост моцна сціснуты з бакоў.

Насавыя адтуліны таксама замыкаюцца пры дапамозе адмысловага клапана ў насавой паражніне. [[Вібрысы]] вельмі доўгія; на целе растуць адчувальныя валасінкі. Морда выцягнута ў хабаток.

Канечнасці даволі кароткія, 5-палыя, заднія ступні буйней і шырэй пярэдніх. Пальцы да кіпцюроў аб’яднаны плавальнай перапонкай. Кіпцюры добра развітыя, доўгія, слаба выгнутыя. Па краях усіх лап ідзе аблямоўка з жорсткіх шчаціністых валасоў, якая павялічвае плавальную паверхню лап.

Мех у хахуляў густы, аксаміцісты, вельмі трывалы, валасінкі футра ўладкаваныя не як у іншых жывёлу, бо да верху яны пашыраюцца, а да кораня звужаюцца. Афарбоўка спіны шаравата- або цёмна-карычневая, брушка — серабрыста-шэрае або серабрыста-белае. Мех настолькі добра ўтрымлівае паветра, што ў ім пасяляецца паразіт — {{bt-bellat||Silphopsyllus desmanae}}, непрыстасаваны да дыхання ў вадзе.

[[Файл:Animaldentition desmanamoschata.png|міні|250px|left|Зубы хахулі]]
Зубоў у хахулі — 44. [[Зубная формула]]<ref>''Гуреев А. А.'' Насекомоядные. Ежи, кроты и землеройки(Erinaceidae, Talpidae, Soricidae). — {{Л.}}: Наука, 1979. — 503.</ref> <math>I{3 \over 3} C{1 \over1} P{4 \over 4} M{3 \over3}</math>.

Хахулі практычна сляпыя, але валодаюць развітым нюхам і дотыкам.

Правая палова сэрца тоўсцей і масіўней, чым у сухапутных звяроў. Вада шчыльней паветра і мацней сціскае грудную клетку. Каб пераадолець гэта ўздзеянне, мышцы [[Жалудачак сэрца|правага жалудачка]] ўзмоцнены дадатковымі цягліцавымі валокнамі<ref>{{кніга|аўтар={{нп3|Ігар Іванавіч Акімушкін|Акимушкин И. И.|ru|Акимушкин, Игорь Иванович}}|частка=Выхухоль — водяной крот|загаловак=Мир животных Млекопитающие, или звери|выданне=3-е изд|месца=М.|выдавецтва=Мысль|год=1994|старонкі=65|isbn=5-244-00740-8}}</ref>.

== Спосаб жыцця ==
[[Файл:Desman-drawing.jpg|міні|250px|left]]
Найбольш спрыяльныя для пражывання хахуль замкнёныя [[Пойма|пойменныя]] вадаёмы (тыпу [[Старыца|старыц]]) з плошчай воднага люстэрка 0,1-0,5 га, і глыбінёй 1,3-5,0 м, з участкамі невысокіх, але сухіх абрывістых берагоў з воднай расліннасцю і блізкасцю пойменнага лесу.

Большую частку года звяркі жывуць у норах з адным выхадам кожная. Выхад адкрываецца пад вадой. Асноўная частка ходу, размешчанага над узроўнем вады, ідзе амаль гарызантальна на 2,5-3,0 м і забяспечаная 2-3 пашырэннямі (фотакамерай ці кольцамі). У перыяд [[паводка|паводкі]] камеры затапляюцца, звяркі іх пакідаюць і хаваюцца тады на паўзатопленых дрэвах, у кучах наносаў або ў неглыбокіх часовых норах, выкапаных у незатопленых участках карэннага берага. На дне вадаёма паміж уваходамі ў дзве сумежныя норы пракладзеная траншэя, якая прарэзвае ўсю тоўшчу [[глей|глею]] да пясчанай асновы.

Улетку хахулі жывуць паасобку, парамі ці сем’ямі, а зімой у адной нары могуць жыць да 12-13 звяркоў рознага полу і ўзросту. Кожны звярок мае часова наведвальныя норы, размешчаныя на адлегласці 25-30 м адна ад іншай. Такую адлегласць хахуля праплывае ўздоўж злучальнай траншэі за нармальны тэрмін яе знаходжанні пад вадой — за 1 хвіліну (хоць можа затрымлівацца ў тоўшчы вады да 3-4 хвілін).

Калі звярок перасоўваецца па дновай траншэі, ён паступова выдыхае набранае ў лёгкія паветра ў выглядзе чарады невялікіх [[бурбалка|бурбалак]]. Пад ціскам вады бурбалкі выходзяць таксама з тоўшчы [[футра]]вага покрыва. Узімку бурбалкі паветра запасяцца над траншэяй пад ніжняй паверхняй лёду і паступова ўмярзаюць ў яго ў выглядзе пустэч рознай велічыні. Лёд над траншэяй становіцца порыстым і нетрывалым. За кошт бурбалак паветра пад лёдам над дновай траншэяй хахулі ствараюцца ўмовы лепшай аэрацыі, якая прываблівае сюды малюскаў, п’явак і малявак.

Прывабнае дзеянне на іх аказвае, мабыць, і пах [[мускус]]у, нейкія дозы якога ствараюць над траншэяй пахкі след. Хахуля не пульсуе па дне вадаёма ў пошуках ежы, а перасоўваецца па сістэме траншэй, да якіх яе ахвяры самі актыўна сцягваюцца. Пры небяспечных для жыцця хахуляў ранніх паводках лёд ламаецца перш за ўсё па лініі з высокай сітаватасцю (над траншэямі); праз расколіны, якія ўтварыліся, звяркі сыходзяць ад затаплення і вернай згубы.

Пры частых зімовых уздымах вады норы хахуль затапляюцца. [[Лёд]], нават калі ён кіпры, не заўсёды стварае шырокую расколіну, дастатковую для выхаду звярка на паверхню. У затопленай нары хахуля гіне праз 5-6 хвілін. У моцна засушлівыя гады пойменныя вадаёмы мялеюць або цалкам перасыхаюць. Адшукаць іншы вадаём — задача для хахуль не з лёгкіх. Звярок практычна [[слепата|сляпы]] (контураў не адрознівае), [[касалапасць|касалапы]] (доўгія пальцы задніх ног у яго моцна выгнутыя). На зямной паверхні хахуля не можа хутка перасоўвацца і становіцца ахвярай драпежнікаў.

Корміцца малюскамі, лічынкамі насякомых, п’яўкамі, рыбай, расліннасцю.

== Размнажэнне ==
[[Файл:Russian desman (Desmana moschata), Natural History Museum, London, Mammals Gallery.JPG|міні|250px|Пудзіла хахулі ў {{нп3|Музей прыродазнаўства, Лондан|Лонданскім музеі прыродазнаўства|ru|Музей естествознания (Лондон)}}]]
Палавая сталасць надыходзіць ва ўзросце 10-11 месяцаў. У перыяд вясновай паводкі выцесненыя з нор хахулі злучаюцца парамі. У ціхія дні гэтага перыяду яны выдаюць своеасаблівыя гукі: самцы гучна цвыркаюць, самкі выдаюць далікатныя, меладычныя гукі. [[Гон]] суправаджаецца бойкамі паміж самцамі.

Пасля 45-50 дзён [[цяжарнасць|цяжарнасці]] нараджаецца ад 1 да 5 дзіцянятаў, сляпых, голых і бездапаможных. Маса нованароджанага 2-3,3 г (амаль удвая менш нованароджанага пацучаняці). Гнездавая камера знаходзіцца на невялікай глыбіні, тэмпература паветра ў ёй у зімовыя месяцы нізкая. Самка ладзіць гняздо з мокрых раслін, сабраных на дне вадаёма. Вяртаючыся ў нару пасля кармлення, самка стрэсвае з сябе ваду. Мех не намакае, але на яго паверхні могуць заставацца плёнка і кроплі вады, тэмпература якой блізкая да нуля. У такім становішчы аказваюцца малюсенькія, голыя, сляпыя, бездапаможныя дзіцяняты хахулі.

Пікі нараджальнасці прыпадаюць на канец мая — чэрвень і лістапад — снежань. Прыплодаў ў годзе 2. Калі самку патрывожыць, яна перавозіць нашчадства ў іншую нару, пасадзіўшы яго на спіну. Самец знаходзіцца пры {{нп3|вывадак|вывадку|ru|Выводок}}. У месячным узросце дзіцяняты пачынаюць карміцца дарослай ежай; ў 4-5 месяцаў становяцца самастойнымі.

== Статус папуляцыі і ахова ==
Хахуля — рэдкі эндэмічны від, занесены ў Чырвоны спіс МСАП, [[Чырвоная кніга Расійскай Федэрацыі|Чырвоную кнігу Расіі]] з катэгорыяй 2: рэдкі рэліктавы від, які скарачаецца ў колькасці. Да такой жаласнага становішча хахулю ў Расіі прывялі такія фактары, як высечка пойменных лясоў, забруджванне вадаёмаў, дзе жывуць жывёлы, асушэнне пойменных угоддзяў, што пагаршае ўмовы для здабычы корму і абароны, будаўніцтва плацін і дамбаў, а таксама забудова на берагах вадаёмаў, стварэнне вадасховішчаў, выпас жывёлы паблізу вадаёмаў.

У цяперашні час хахулю атрымліваецца захаваць дзякуючы метадам і нетрадыцыйным арганізацыйным формам. А менавіта стварэнню спецыялізаваных паляўнічых гаспадарак, галоўны прынцып дзейнасці якіх — рацыянальнае выкарыстанне і ахова гэтых жывёл.

На Беларусі траплялася да сярэдзіны ХХ ст., спробы рэакліматызацыі былі няўдалыя.

=== Абмежавальныя фактары ===
Арэал хахулі невялікі, паколькі спрыяльных для яе вадаёмаў мала. Да натуральных фактараў, якія адмоўна ўплываюць на яе колькасць, адносяцца працяглыя зімовыя паводкі і высокае [[разводдзе]]. Пры зімовых уздымах вады норы хахуль затапляюцца, і яны тонуць. Засушлівым летам [[пойма|пойменныя]] вадаёмы мялеюць і перасыхаюць, і хахулям даводзіцца шукаць новае месца жыхарства. На зямлі хахуля з-за слабога зроку і марудлівасці практычна безабаронная, хоць драпежнікі рэдка ядуць іх з-за моцнага мускуснага паху. На іх часам нападаюць [[гарнастай|гарнастаі]], [[тхары]], [[выдра|выдры]], [[лісіца|лісіцы]], вандроўныя [[сабака|сабакі]] і [[котка|коткі]]; з птушак — [[лунь балотны|балотны лунь]], [[каршун чорны|чорны каршун]], [[скапа]], [[беркут]], [[вялікі арлец]], [[пугачы]], [[шэрая кугакаўка]], нават [[шэрая варона]] і [[сарока звычайная|сарока]]. Пад вадой на іх палююць [[шчупакі]] і буйныя [[сом|самы]]. Шкодзяць хахулі таксама [[дзік]]і, раздзіраючыя зямлю, і жывёлы, якія пасуцца на лугах. Але найбольшы ціск на іх аказваюць [[інтрадуцыраваны від|інтрадуцыраваныя віды]] — [[амерыканская норка]] і [[андатра]]; апошняя актыўна выцясняе хахулю, займаючы яе норы.

Аднак асноўнае скарачэнне арэала і колькасці хахулі адбываецца з-за антрапагенных фактараў: рыбалоўства сеткамі, гаспадарчага пераўтварэння поймаў (асушэнне, забор вады для арашэння, высечка лясоў), выпас жывёлы, забруджванне вадаёмаў.

=== Гаспадарчае значэнне і меры аховы ===
[[Файл:Soviet stamps 1974 4k.JPG|міні|250px|Паштовая марка СССР]]
У мінулым хахуля з’яўлялася каштоўным прамысловым відам. Да трэцяй чвэрці [[17 стагоддзе|XVII]] стагоддзя яе здабывалі выключна з-за мускуснага паху. На [[Русь|Русі]] высушанымі хахулевымі хвастамі перакладалі бялізну; пазней сакрэт яе мускусных залоз стаў прымяняцца ў парфумерыі як замацавальнік паху [[Духі|духоў]]. Толькі пазней хахулю сталі здабываць дзеля футра, прычым яно шанаваўся вышэй [[бабёр|бабровага]].

Забарона на здабычу хахулі быў абвешчаны савецкім урадам у [[1920]] годзе і дзейнічала больш за 20 гадоў. За гэты час колькасць хахуль прыкметна павялічылася, і здабыча зноў была дазволена. Аднак у [[1957]] годзе яе зноў забаранілі, за выключэннем адлову звяркоў для рассялення.

У [[Расія|Расіі]] неаднаразова рабіліся захады па ахове і аднаўленню папуляцыі хахуль. З [[1929]] па [[1999]] г. было расселена больш за 10 000 асобін, у тым ліку ў [[Навасібірская вобласць|Новасібірскай]] (р. Тортас) і [[Томская вобласць|Томскай]] (р. Тагаеў) абласцях, дзе раней хахуля не вадзілася. Былі створаны 4 [[запаведнік]]і і 80 [[заказнік]]аў федэральнага і мясцовага значэння, дзе засяроджана больш за 30 % ад агульнай колькасці жывёл. З восені [[2000]] г. Цэнтр аховы дзікай прыроды пры фінансавай падтрымцы Фонду нацыянальных паркаў ажыццяўляе праект «Захаваем рускую хахулю», прысвечаны ацэнцы сучаснага стану папуляцыі хахуль і распрацоўцы мер яе захавання.

=== Колькасць ===
Улік колькасці хахулі на вялікіх тэрыторыях вельмі складаны, а ў апошнія гады практычна спынены, таму судзіць пра яе колькасць складана.

Да [[1970]] г. [[СССР]] насяляла больш за 70 000 хахуль: з іх 69 000 асобін прыпадала на [[РСФСР]], 1500 асобін — на [[Казахстан]]; на [[Украіна|Украіне]] і ў [[Беларусь|Беларусі]] яны вылічаліся адзінкамі. У пачатку 1990-х гг. колькасць на тэрыторыі [[Расія|Расіі]] ўпала да 40 000 асобін, і яшчэ 2000 асобін пражывала ў [[Казахстан]]е. Цяпер колькасць віду ў Расіі, па экспертнай ацэнцы, складае каля 35 000 асобін, засяроджаных у асноўным у басейнах [[Волга|Волгі]] (20 000 звяркоў) і [[Дон]]а (10 000 звяркоў). Каля 2000 хахуль насяляе басейн [[Дняпро|Дняпра]]. У басейне [[Урал (рака)|Урала]] яны нешматлікія. У басейне [[Об]]і звярок з’явіўся дзякуючы штучнаму рассяленню і ў цяперашні час найбольш шматлікі ў [[Курганская вобласць|Курганскай вобласці]] (2000 асобін) і вельмі рэдкі ў [[Томская вобласць|Томскай]] і [[Навасібірская вобласць|Новасібірскай абласцях]], дзе яго колькасць ўпала з-за высокіх паводак і слабой аховы.

== Зноскі ==
{{крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БЭ|16|Хахуля}}
* {{кніга|аўтар=Бородин Л. П.|загаловак=Русская выхухоль|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/borodin1963_russk_vyhuhol.djvu|месца=Саранск|выдавецтва=Мордовское кн. изд-во|год=1963|старонак=305}}

== Спасылкі ==

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Кратовыя]]
[[Катэгорыя:Сысуны Еўразіі]]
[[Катэгорыя:Жывёлы, апісаныя ў 1758 годзе]]
[[Катэгорыя:Манатыпічныя роды млекакормячых]]