Прагляд зыходнага тэксту старонкі Хендрык Антон Лорэнц

{{цёзкі2|Лорэнц}}
{{Вучоны
| Імя                  = Хендрык Антон Лорэнц
| Арыгінал імя       = {{lang-nl|Hendrik Antoon Lorentz}}
| Выява = H A Lorentz (Nobel).jpg
| Шырыня = 210
| Апісанне выявы = Фотапартрэт 1902 года
| Навуковая сфера = [[тэарэтычная фізіка]]
| Месца працы = школа Цімера (Арнем)<br />[[Лейдэнскі ўніверсітэт]]<br />[[Музей Тэйлара]]
| Альма-матэр = [[Лейдэнскі ўніверсітэт]]
| Навуковы кіраўнік = [[Рэйцы, Пітэр|Пітэр Рэйцы]]
| Знакамітыя вучні = [[Адрыян Фокер]]<br />[[Леанард Орнштэйн]]
| Вядомы як = стваральнік класічнай электроннай тэорыі
| Узнагароды і прэміі = {{Нобелеўскі медаль}} [[Нобелеўская прэмія па фізіцы]] ([[1902]])<br />[[Медаль Коплі]] ([[1918]])
| Сайт =
}}
'''Хе́ндрык''' (часта пішацца '''Ге́ндрык''') '''Антон Ло́рэнц''' ({{lang-nl|Hendrik Antoon Lorentz}}; [[18 ліпеня]] [[1853]], [[Арнем]], [[Нідэрланды]] — [[4 лютага]] [[1928]], [[Харлем]], [[Нідэрланды]]) — нідэрландскі [[тэарэтычная фізіка|фізік-тэарэтык]], лаўрэат [[Нобелеўская прэмія па фізіцы|Нобелеўскай прэміі па фізіцы]] (1902, сумесна з [[Пітэр Зееман|Пітэрам Зееманом]]) і іншых узнагарод, член [[Нідэрландская каралеўская акадэмія навук|Нідэрландскай каралеўскай акадэміі навук]] (1881), шэрагу замежных акадэмій навук і навуковых таварыстваў.

Лорэнц вядомы найперш сваімі працамі ў вобласці [[электрадынаміка|электрадынамікі]] і [[оптыка|оптыкі]]. Аб’яднаўшы канцэпцыю непарыўнага [[электрамагнітнае поле|электрамагнітнага поля]] з уяўленнем аб дыскрэтных [[Электрычны зарад|электрычных зарадах]], якія ўваходзяць у склад рэчыва, ён стварыў класічную электронную тэорыю і прымяніў яе для рашэння мноства асобных задач: атрымаў выраз для сілы, з якой электрамагнітнае поле дзейнічае на зарад пры яго руху ([[сіла Лорэнца]]), вывеў формулу, якая звязвае [[паказчык пераламлення]] рэчыва з яго шчыльнасцю ([[формула Лорэнца — Лорэнца]]), распрацаваў тэорыю [[Дысперсія святла|дысперсіі святла]], растлумачыў шэраг магнітааптычных з’яў (у прыватнасці, [[эфект Зеемана]]) і некаторыя ўласцівасці [[Металы|металаў]]. На аснове электроннай тэорыі вучоны развіў электрадынаміку асяроддзяў пры руху, у тым ліку выказаў гіпотэзу аб скарачэнні цел у кірунку іх руху ([[Лорэнцава скарачэнне|скарачэнне Фіцджэральда — Лорэнца]]), увёў паняцце «мясцовы час», атрымаў рэлятывісцкі выраз для залежнасці [[Маса|масы]] ад хуткасці, вывеў суадносіны паміж каардынатамі і часам у [[Інерцыяльная сістэма адліку|інерцыяльных сістэмах адліку]], якія рухаюцца адносна адна адной ([[пераўтварэнні Лорэнца]]). Працы Лорэнца спрыялі станаўленню і развіццю ідэй [[спецыяльная тэорыя адноснасці|спецыяльнай тэорыі адноснасці]] і [[квантавая фізіка|квантавай фізікі]]. Акрамя таго, ён атрымаў шэраг істотных вынікаў у [[тэрмадынаміка|тэрмадынаміцы]] і [[Фізічная кінетыка|кінэтычнай тэорыі газаў]], [[агульная тэорыя адноснасці|агульнай тэорыі адноснасці]], тэорыі [[Цеплавое выпраменьванне|цеплавога выпраменьвання]].

== Біяграфія ==

=== Паходжанне і дзіцячыя гады (1853—1870) ===
Хендрык Антон Лорэнц нарадзіўся [[15 ліпеня]] [[1853]] года ў [[Арнем]]е. Яго продкі паходзілі з прырэйнскай вобласці Германіі і займаліся галоўным чынам земляробствам. Бацька будучага вучонага, Герыт Фрэдэрык Лорэнц (''Gerrit Frederik Lorentz'', 1822—1893), валодаў гадавальнікам пладовых дрэваў каля {{не перакладзена 2|Велп|Велпа|nl|Velp (Gelderland)}}. Маці Хендрыка Антона, Гертруда ван Гінкель (''Geertruida van Ginkel'', 1826—1861), вырасла ў {{не перакладзена 2|Рэнсваўдзе||nl|Renswoude}} у правінцыі [[Утрэхт (правінцыя)|Утрэхт]], была замужам, рана аўдавела і на трэці год удаўства выйшла замуж у другі раз — за Герыта Фрэдэрыка. У іх было двое сыноў, аднак другі з іх памёр яшчэ ў дзіцячым узросце; Хендрык Антон выхоўваўся разам Хендрыкам Янам Якобам, сынам Гертруды ад першага шлюбу. У [[1862]] годзе, пасля ранняй смерці жонкі, бацька сямейства ажаніўся з Лубертай Хупкес (''Luberta Hupkes'', 1819/1820—1897), якая стала дзецям клапатлівай мачахай{{sfn|Кляус и др.|1974|с=6—8}}.

У шасцігадовым узросце Хендрык Антон паступіў у пачатковую школу Цімера. Тут, на ўроках Герта Карнеліса Цімера, аўтара падручнікаў і навукова-папулярных кніг па фізіцы, юны Лорэнц пазнаёміўся з асновамі [[матэматыка|матэматыкі]] і [[фізіка|фізікі]]. У [[1866]] годзе будучы вучоны паспяхова здаў уступныя іспыты ў {{не перакладзена 2|Вышэйшая грамадзянская школа|вышэйшую грамадзянскую школу|nl|Hogereburgerschool}}, якая толькі што адкрылася ў Арнеме і прыкладна адпавядала гімназіі. Вучоба лёгка давалася Хендрыку Антону, чаму спрыяў педагагічны талент настаўнікаў, у першую чаргу Х. Ван-дэр-Стата, аўтара некалькіх вядомых падручнікаў па фізіцы, і Якоба Марціна ван Бемелена, які выкладаў хімію. Як прызнаваў сам Лорэнц, іменна Ван-дэр-Стат прывіў яму любоў да фізікі. Яшчэ адной важнай сустрэчай у жыцці будучага вучонага стала знаёмства з {{не перакладзена 2|Герман Хага|Германам Хагой|nl|Herman Haga}}, які вучыўся ў тым жа класе і пасля таксама стаў фізікам; яны заставаліся блізкімі сябрамі на працягу ўсяго жыцця. Акрамя прыродазнаўчых навук, Хендрык Антон цікавіўся гісторыяй, прачытаў шэраг прац па [[Гісторыя Галандыі|гісторыі Галандыі]] і [[Гісторыя Англіі|Англіі]], захапляўся [[Гістарычны раман|гістарычнымі раманамі]]; у літаратуры яго прыцягвала творчасць англійскіх пісьменнікаў — [[Вальтэр Скот|Вальтэра Скота]], [[Уільям Мейкпіс Тэкерэй|Уільяма Тэкерэя]] і асабліва [[Чарльз Дзікенс|Чарльза Дзікенса]]. Адрозніваючыся добрай памяццю, Лорэнц вывучыў некалькі замежных моў (англійскую, французскую і нямецкую), а перад паступленнем ва ўніверсітэт самастойна авалодаў грэчаскай і латынню. Нягледзячы на таварыскі характар, Хендрык Антон быў чалавекам сарамлівым і не любіў гаварыць пра свае перажыванні нават з блізкімі. Ён быў далёкі ад ўсякага [[містыцызм]]у і, паводле сведчання дачкі, «пазбаўлены быў веры ў божую ласку… Вера ў найвышэйшую каштоўнасць розуму… замяняла яму рэлігійныя перакананні»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=10—14}}.

=== Вучоба ва ўніверсітэце. Першыя крокі ў навуцы (1870—1877) ===
[[Выява:Pl.m. 1875 naar oude foto - Leiden - 20135432 - RCE.jpg|міні|thumb|right|250px|Адзін з будынкаў Лейдэнскага ўніверсітэта (1875)]]
У [[1870]] годзе Лорэнц паступіў у [[Лейдэнскі ўніверсітэт]], найстарэйшы ўніверсітэт Галандыі. Тут ён наведваў лекцыі фізіка {{не перакладзена 2|Пітэр Рэйке|Пітэра Рэйке|nl|Pieter Rijke}} і матэматыка Пітэра ван Гера (''Pieter van Geer''), які чытаў курс [[аналітычная геаметрыя|аналітычнай геаметрыі]], аднак найбліжэй сышоўся з прафесарам астраноміі [[Фрэдэрык Кайзер|Фрэдэрыкам Кайзерам]], які даведаўся пра новага таленавітага студэнта ад свайго былога вучня Ван-дэр-Стата. Менавіта падчас вучобы ва ўніверсітэце будучы вучоны пазнаёміўся з асноватворнымі працамі [[Джэймс Клерк Максвел|Джэймса Клерка Максвела]]. І хоць гэта кашатвала Лорэнцу пэўных намаганняў, ён здолеў-такі разабрацца ў іх, чаму спрыяла вывучэнне прац [[Герман Людвіг Фердынанд Гельмгольц|Германа Гельмгольца]], [[Агюстэн Жан Фрэнель|Агюстэна Фрэнеля]] і [[Майкл Фарадэй|Майкла Фарадэя]]. У лістападзе 1871 года Лорэнц з адзнакай здаў іспыты на ступень [[магістр]]а і, вырашыўшы рыхтавацца да доктарскіх іспытаў самастойна, у лютым 1872 года пакінуў Лейдэн. Вярнуўшыся ў Арнем, ён стаў настаўнікам матэматыкі ў вячэрняй школе і ў школе Цімера, дзе калісьці вучыўся сам; гэта праца пакідала яму досыць вольнага часу, каб займацца навукай{{sfn|Кляус и др.|1974|с=15—20}}. Асноўным кірункам даследаванняў Лорэнца стала [[Электрадынаміка|электрамагнітная тэорыя]] Максвела. Акрамя таго, у школьнай лабараторыі ён ставіў аптычныя і электрычныя вопыты і нават беспаспяхова спрабаваў даказаць існаванне [[Электрамагнітнае выпраменьванне|электрамагнітных хваль]], вывучаючы разрады [[Лейдэнскі слоік|лейдэнскага слоіка]]. Пасля, закранаючы знакамітыя працы брытанскага фізіка, Лорэнц казаў: «Яго „Трактат аб электрычнасці і магнетызме“ зрабіў на мяне, мабыць, адно з наймацнейшых уражанняў у жыцці; тлумачэнне святла як электрамагнітнай з’явы па сваёй смеласці перасягнула ўсё, што я дагэтуль ведаў. Але кніга Максвела была не з лёгкіх! Напісаная ў гады, калі ідэі вучонага яшчэ не атрымалі канчатковай фармулёўкі, яна не ўяўляла закончанага цэлага і не давала адказу на многія пытанні»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=22—24}}.

У 1873 годзе Лорэнц здаў доктарскія іспыты{{sfn|McCormmach (Dict)|1973|p=488|name=McCormmach-488}}, а [[11 снежня]] [[1875]] года ў Лейдэне з адзнакай (''[[Лацінскія ўзнагароды|magna cum laude]]'') абараніў доктарскую дысертацыю «Да тэорыі адлюстравання і пераламлення святла» ({{lang-nl|Over de theorie der terugkaatsing en breking van het licht}}), у якой даў тлумачэнне гэтых працэсаў на аснове максвелаўскай тэорыі. Пасля абароны малады доктар навук вярнуўся да свайго ранейшага жыцця арнемскага настаўніка. Улетку 1876 года разам з сябрамі ён здзейсніў пешы пераход па [[Швейцарыя|Швейцарыі]]. К гэтаму часу перад ім паўстала пытанне аб поўным пераключэнні на матэматыку: іменна гэту дысцыпліну ён паспяхова выкладаў у школе і таму [[Утрэхцкі ўніверсітэт]] прапанаваў яму пасаду прафесара матэматыкі. Аднак Лорэнц, спадзяваючыся вярнуцца ў сваю альма-матэр, адхіліў гэту прапанову і ў якасці часовай пасады вырашыў атрымаць месца настаўніка лейдэнскай класічнай гімназіі. Неўзабаве ў Лейдэнскім універсітэце адбылася важная змена: кафедра фізікі была падзелена на дзве часткі — эксперыментальную і тэарэтычную. Новую пасаду прафесара тэарэтычнай фізікі спачатку прапанавалі [[Ян Дыдэрык Ван-дэр-Ваальс|Яну Дыдэрыку Ван-дэр-Ваальсу]], а калі той адмовіўся, на гэта месца быў прызначаны Лорэнц{{sfn|Кляус и др.|1974|с=24—26}}. Гэта была першая ў Нідэрландах і адна з першых у Еўропе кафедра тэарэтычнай фізікі; паспяховая дзейнасць Лорэнца на гэтай ніве спрыяла фармаванню [[тэарэтычная фізіка|тэарэтычнай фізікі]] як самастойнай навуковай дысцыпліны<ref name="McCormmach-488" />.

=== Прафесар у Лейдэне (1878—1911) ===
[[25 студзеня]] [[1878]] года Лорэнц афіцыйна ўступіў у званне прафесара, выступіўшы з ўступнай прамовай-дакладам «Малекулярныя тэорыі ў фізіцы». Паводле прызнання аднаго з яго былых студэнтаў, малады прафесар «меў своеасаблівы дар, нягледзячы на ўсю сваю дабрыню і прастату, захоўваць пэўную дыстанцыю паміж сабой і сваімі студэнтамі, ніколькі не імкнучыся да таго і сам таго не заўважаючы»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=27—28}}. Лекцыі Лорэнца карысталіся сярод студэнтаў папулярнасцю; яму падабалася выкладаць, нягледзячы на тое, што гэта дзейнасць адымала значную частку часу. Больш таго, у 1883 годзе ён узяў на сябе дадатковую нагрузку, замяніўшы свайго калегу [[Хейке Камерлінг-Онес]]а, які з-за хваробы не мог чытаць курс агульнай фізікі на медыцынскім факультэце; Лорэнц працягваў чытаць гэтыя лекцыі нават пасля папраўкі Онеса, аж да 1906 года. Па матывах курсаў яго лекцый была выдадзена серыя вядомых падручнікаў, якія неаднаразова перавыдаваліся і былі перакладзены на многія мовы. У 1882 годзе прафесар Лорэнц пачаў папулярызатарскую дзейнасць, яго выступленні перад шырокай аўдыторыяй карысталіся поспехам дзякуючы яго таленту даступна і ясна выкладаць складаныя навуковыя пытанні{{sfn|Кляус и др.|1974|с=33—35}}.

[[Выява:Lorentz Universiteitsbibliotheek.jpg|міні|thumb|250px|left|Фотапартрэт Лорэнца 1902 года]]
Улетку 1880 года Лорэнц пазнаёміўся з Алетай Кайзер (''Aletta Catharina Kaiser'', 1858—1931), пляменніцай прафесара Кайзера і дачкой вядомага гравёра {{не перакладзена 2|Іаган Вільгельм Кайзер|Іагана Вільгельма Кайзера|nl|Johann Wilhelm Kaiser}}, дырэктара [[Дзяржаўны музей (Амстэрдам)|Дзяржаўнага музея ў Амстэрдаме]]. Улетку таго ж года адбыліся заручыны, а напачатку наступнага года маладыя людзі ажаніліся{{sfn|Кляус и др.|1974|с=29—30}}. У 1885 годзе ў іх нарадзілася дачка {{не перакладзена 2|Гертруда Дэ Хааз-Лорэнц|Гертруда Луберта|nl|Geertruida de Haas-Lorentz}}, якая атрымала імёны ў гонар маці і мачахі вучонага. У тым жа годзе Лорэнц купіў дом на Хойграхт, 48, дзе сям’я вяла ціхае, мернае жыццё. У 1889 годзе нарадзілася другая дачка — Іагана Вільгельміна (''Johanna Wilhelmina''), у 1893 годзе — першы сын, які не пражыў і года, а ў 1895 — другі сын, Рудольф{{sfn|Кляус и др.|1974|с=36—38, 41}}. Старэйшая дачка пасля стала вучаніцай бацькі, займалася фізікай і матэматыкай і была замужам за вядомым вучоным [[Вандэр Іаханес дэ Хааз|Вандэрам Іаханесам дэ Хаазам]], вучнем Камерлінг-Онеса{{sfn|Де Бройль|1962|с=36}}.

Першыя гады ў Лейдэне Лорэнц правёў у добраахвотнай самаізаляцыі: ён мала друкаваўся за мяжой і практычна пазбягаў кантактаў з навакольным светам (верагодна, гэта было звязана з яго сарамлівасцю). Яго працы былі мала вядомы па-за межамі Галандыі аж да сярэдзіны 1890-х гадоў. Толькі ў 1897 годзе ён упершыню наведаў з’езд нямецкіх прыродазнаўцаў і ўрачоў, які праходзіў у [[Дзюсельдорф]]е, і з тых часоў стаў пастаянным удзельнікам буйных навуковых канферэнцый. Ён пазнаёміўся з такімі вядомымі еўрапейскімі фізікамі, як [[Людвіг Больцман]], [[Вільгельм Він]], [[Анры Пуанкарэ]], [[Макс Планк]], [[Вільгельм Конрад Рэнтген|Вільгельм Рэнтген]] і іншымі. Расло і прызнанне Лорэнца як вучонага, чаму спрыяў поспех створанай ім электроннай тэорыі, якая дапаўняла электрадынаміку Максвела ўяўленнем аб «атамах электрычнасці», гэта значыць аб існаванні зараджаных часціц, з якіх складаецца рэчыва. Першая версія гэтай тэорыі была апублікавана ў 1892 годзе; пасля яна актыўна развівалася аўтарам і выкарыстоўвалася для апісання розных аптычных з’яў ([[дысперсія святла|дысперсія]], уласцівасці [[метал]]аў, асновы электрадынамікі асяроддзяў у руху і гэтак далей). Адным з найбольш яркіх дасягненняў электроннай тэорыі стала прадказанне і тлумачэнне [[Эфект Зеемана|расшчаплення спектральных ліній у магнітным полі]], адкрытага [[Пітэр Зееман|Пітэрам Зееманам]] у 1896 годзе. У [[1902]] годзе Зееман і Лорэнц падзялілі [[Нобелеўская прэмія па фізіцы|Нобелеўскую прэмію па фізіцы]]; лейдэнскі прафесар стаў, такім чынам, першым тэарэтыкам, ганараваным гэтай узнагародай{{sfn|Кляус и др.|1974|с=42—48}}. Поспех электроннай тэорыі быў шмат у чым абумоўлены ўспрыімлівасцю яе аўтара да розных ідэй і падыходаў, яго здольнасцю злучаць элементы розных тэарэтычных сістэм. Як пісаў гісторык Аліўе Дарыголь,
{{пачатак цытаты}}
Як і належала адкрытасці яго краіны, ён чытаў без разбору нямецкія, англійскія і французскія крыніцы. Яго асноўныя натхніцелі, Гельмгольц, Максвел і Фрэнель, належалі да вельмі розных, часам несумяшчальных традыцый. У той час як у звычайным розуме эклектызм мог бы стварыць блытаніну, Лорэнц атрымаў з яго карысць.
{{oq|en|As befitted his country's openness, he read indiscriminately from German, English, and French sources. His main inspirations, Helmholtz, Maxwell, and Fresnel, belonged to very distinct, sometimes conflicting, traditions. While in an average mind the eclecticism could have created confusion, Lorentz profited from it.}}
{{канец цытаты|крыніца={{кніга|аўтар= Darrigol O. |загаловак= Electrodynamics from Ampere to Einstein |выдавецтва= Oxford University Press |год= 2000 |pages= 322}}}}

Цяпер з розных куткоў свету Лорэнцу паступалі запрашэнні выступіць са спецыяльнымі дакладамі: ён наведаў [[Берлін]] (1904) і [[Парыж]] (1905), а ўвесну 1906 года прачытаў цыкл лекцый у [[Калумбійскі ўніверсітэт|Калумбійскім універсітэце]] Нью-Ёрка. Неўзабаве яго сталі перавабліваць іншыя ўніверсітэты; у прыватнасці, [[Мюнхенскі ўніверсітэт]] у 1905 годзе прапанаваў яму значна выгаднейшыя ўмовы, чым у Лейдэне. Але вучоны не спяшаўся зрывацца з месца і адмаўляцца ад спакойнага жыцця ў маленькім гарадку, а пасля таго, як нідэрландскае міністэрства асветы істотна палепшыла ўмовы яго працы (была скарочана лекцыйная нагрузка, выдзелены асістэнт, асобны кабінет і асабістая лабараторыя), ён канчаткова адкінуў думкі аб пераездзе{{sfn|Кляус и др.|1974|с=52—56}}. У [[1909]] годзе Лорэнц быў прызначаны старшынёй аддзялення фізікі [[Нідэрландская каралеўская акадэмія навук|Нідэрландскай каралеўскай акадэміі навук]] і займаў гэту пасаду на працягу дванаццаці гадоў{{sfn|Кляус и др.|1974|с=63}}.

[[Выява:1911 Solvay conference.jpg|міні|thumb|right|450px|Удзельнікі першага Сальвееўскага кангрэса. Лорэнц сядзіць чацвёрты злева]]
З’яўленне [[Тэорыя адноснасці|тэорыі адноснасці]] і першых [[Квантавая фізіка|квантавых ідэй]] паставіла пад сумненне справядлівасць электроннай тэорыі Лорэнца і [[класічная фізіка|класічнай фізікі]] ў цэлым. Галандскі вучоны да апошняга спрабаваў знайсці выхад з тупіка, у якім апынулася старая фізіка, але поспеху ў гэтым не дасягнуў. Як пісаў у прадмове да савецкага выдання лорэнцаўскай «Тэорыі электронаў» [[Тарычан Паўлавіч Кравец|Тарычан Кравец]], «яго барацьба за сваё вучэнне сапраўды грандыёзная. Здзіўляе і навуковая бесстароннасць аўтара, які з павагай ідзе насустрач усім пярэчанням, усім цяжкасцям. Прачытаўшы яго кнігу, бачыш на свае вочы, што дзеля выратавання старых звыклых поглядаў зроблена ўсё — і гэта ўсё не прынесла ім выратавання»<ref>{{артыкул|аўтар= Кравец Т. П. |загаловак= Предисловие |аўтар выдання= Лорентц Г. А. |выданне= Теория электронов и ее применение к явлениям света и теплового излучения |месца= М. |выдавецтва= ГИТТЛ |год= 1953 |старонкі= 15}}</ref>. Нягледзячы на прыхільнасць да ідэалаў класікі і асцярожны падыход да новых канцэпцый, Лорэнц ясна ўсведамляў недасканаласць старых і плённасць новых навуковых уяўленняў. Увосень [[1911]] года ў [[Брусель|Бруселі]] адбыўся першы [[Сальвееўскі кангрэс]], які сабраў найбуйнейшых еўрапейскіх фізікаў для абмеркавання квантавай тэорыі выпраменьвання. Старшынёй гэтага з’езду стаў Лорэнц, чыя кандыдатура аказалася вельмі ўдалай дзякуючы вялікаму аўтарытэту, веданню некалькіх моў і ўменню накіроўваць дыскусіі ў патрэбнае рэчышча. Калегі прызнавалі яго заслугі ў правядзенні кангрэса на высокім навуковым узроўні; так, у адным з лістоў [[Альберт Эйнштэйн]] назваў Лорэнца «цудам інтэлігентнасці і такту»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=65—68}}. А вось якое ўражанне зрабілі зносіны з галандскім вучоным на [[Макс Борн|Макса Борна]]: «Што пры позірку на яго больш за ўсё здзіўляла, дык гэта выраз яго вачэй — дзіўнае спалучэнне глыбокай дабрыні і іранічнай перавагі. Гэтаму адпавядала і яго гаворка — ясная, мяккая і пераканаўчая, але разам з тым і з іранічнымі адценнямі. Паводзіны Лорэнца былі пакараюча ласкавымі…»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=63—64}}

=== Харлем (1912—1928) ===
[[Выява:(Haarlem)Taylers Museum, Netherlands.jpg|міні|thumb|right|250px|Музей Тэйлара ў Харлеме (сучасны від)]]
У 1911 годзе Лорэнц атрымаў прапанову заняць пост куратара [[музей Тэйлара|музея Тэйлара]], у якім меўся фізічны кабінет з лабараторыяй, і {{не перакладзена 2|Каралеўскае галандскае таварыства навук|Галандскага навуковага таварыства|nl|Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen}} у [[Харлем]]е. Вучоны пагадзіўся і прыняўся шукаць пераемніка на пасаду лейдэнскага прафесара. Пасля адмовы Эйнштэйна, які на той момант ужо прыняў запрашэнне з [[Цюрых]]а, Лорэнц звярнуўся да [[Паўль Эрэнфест|Паўля Эрэнфеста]], які працаваў у [[Санкт-Пецярбург]]у. Увосень [[1912]] года, калі кандыдатура апошняга была афіцыйна зацверджана, Лорэнц канчаткова пераехаў у Харлем{{sfn|Кляус и др.|1974|с=69—73}}. У музеі Тэйлара ён атрымаў невялікую лабараторыю ў асабістае карыстанне; у яго абавязкі ўваходзіла арганізацыя папулярных лекцый для настаўнікаў фізікі, якія ён стаў чытаць сам. Акрамя таго, ён яшчэ на працягу дзесяці гадоў заставаўся экстраардынарным прафесарам Лейдэнскага ўніверсітэта і кожны панядзелак у 11 гадзін раніцы чытаў там спецыяльныя лекцыі, прысвечаныя найноўшым фізічным ідэям. Гэты семінар, які стаў традыцыйным, атрымаў шырокую вядомасць у навуковым свеце, яго наведвалі многія вядомыя даследчыкі з розных краін свету{{sfn|Кляус и др.|1974|с=76—77}}.

З узростам Лорэнц усё больш увагі надаваў грамадскай дзейнасці, асабліва праблемам адукацыі і міжнароднага навуковага супрацоўніцтва. Так, ён стаў адным з заснавальнікаў першага галандскага ліцэя ў [[Гаага|Гаазе]] і арганізатарам першых бясплатных бібліятэк і чытальнай залы ў Лейдэне. Ён быў адным з распарадчыкаў Сальвееўскага фонду, на сродкі якога быў заснаваны Міжнародны фізічны інстытут, і ўзначальваў камітэт, які кіраваў размеркаваннем дапамогі на правядзенне навуковых даследаванняў вучонымі з розных краін{{sfn|Кляус и др.|1974|с=81—82}}. У адном з артыкулаў 1913 года Лорэнц пісаў: «Усе прызнаюць, што супрацоўніцтва і пераследаванне агульнай мэты ў канчатковым выніку спараджае каштоўнае пачуццё ўзаемнай павагі, згуртаванасць і добрыя дружалюбныя адносіны, што ў сваю чаргу ўмацоўвае мір». Аднак неўзабаве пачалася [[Першая сусветная вайна]], якая надоўга перапыніла сувязі паміж вучонымі краін, уцягнутых у вайну; Лорэнц, як грамадзянін нейтральнай краіны, імкнуўся па меры сваіх сіл згладзіць гэтыя супярэчнасці і аднавіць супрацоўніцтва паміж асобнымі даследчыкамі і навуковымі таварыствамі. Так, увайшоўшы ў кіраўніцтва заснаванага пасля вайны Міжнароднага даследчага савета (папярэдніка [[Міжнародны савет па навуцы|Міжнароднага савета па навуцы]]), галандскі фізік і яго аднадумцы дамагліся выключэння са статута гэтай арганізацыі пунктаў, якія дыскрымінуюць прадстаўнікоў пераможаных краін. У 1923 годзе Лорэнц увайшоў у склад {{не перакладзена 2|Міжнародны камітэт па інтэлектуальным супрацоўніцтве|Камітэта па інтэлектуальным супрацоўніцтве|en|International Committee on Intellectual Cooperation}}, заснаванага [[Ліга нацый|Лігай нацый]] для ўмацавання навуковых сувязей паміж еўрапейскімі дзяржавамі, а праз некаторы час змяніў філосафа [[Анры Бергсан]]а на пасадзе старшыні гэтай установы{{sfn|Кляус и др.|1974|с=85—87, 109—111}}.

[[Выява:Hendrik Antoon Lorentz, in 1916 geschilderd door Menso Kamelingh Onnes.jpg|міні|thumb|right|250px|Партрэт Лорэнца (1916) пэндзля {{не перакладзена 2|Менсо Камерлінг-Онес|Менсо Камерлінг-Онеса|nl|Menso Kamerlingh Onnes}}]]
У [[1918]] годзе Лорэнц быў прызначаны старшынёй дзяржаўнага камітэта па [[Зёйдэрзэ, праект|асушэнню заліва Зёйдэрзэ]] і да канца жыцця аддаваў шмат часу гэтаму праекту, ажыццяўляючы непасрэднае кіраўніцтва інжынернымі разлікамі. Складанасць задачы патрабавала ўліку шматлікіх фактараў і распрацоўкі арыгінальных матэматычных метадаў; тут спатрэбіліся веды вучонага ў розных абласцях тэарэтычнай фізікі. Будоўля першай дамбы пачалася ў 1920 годзе; праект завяршыўся праз шмат гадоў, ужо пасля смерці яго першага кіраўніка{{sfn|Кляус и др.|1974|с=94—96}}. Глыбокая цікавасць да праблем педагогікі прывяла Лорэнца ў 1919 годзе ва ўправу народнай адукацыі, а ў 1921 годзе ён узначаліў дэпартамент вышэйшай адукацыі Нідэрландаў. У наступным годзе па запрашэнню [[Каліфарнійскі тэхналагічны інстытут|Каліфарнійскага тэхналагічнага інстытута]] вучоны ў другі раз наведаў [[ЗША]] і выступіў з лекцыямі ў шэрагу гарадоў гэтай краіны. Пасля ён пабываў за акіянам яшчэ двойчы: у 1924 годзе і восенню-зімой 1926/27 года, калі прачытаў у [[Пасадэна (Каліфорнія)|Пасадэне]] курс лекцый{{sfn|Кляус и др.|1974|с=88, 98, 117}}. У [[1923]] годзе, па дасягненні крайняга ўзросту, Лорэнц афіцыйна пайшоў у адстаўку, але працягваў чытаць свае панядзелкавыя лекцыі ў якасці ганаровага прафесара. У снежні 1925 года ў Лейдэне прайшлі ўрачыстасці з нагоды 50-годдзя з дня абароны Лорэнцам доктарскай дысертацыі. На гэта свята было запрошана каля дзвюх тысяч чалавек з усіх канцоў свету, у тым ліку многія буйныя фізікі, прадстаўнікі нідэрландскай дзяржавы, вучні і сябры юбіляра. [[Генрых Мекленбург-Шверынскі|Прынц Хендрык]] уручыў вучонаму найвышэйшую ўзнагароду Галандыі — Вялікі крыж [[ордэн Аранскіх-Насау|ордэна Аранскіх-Насау]], а [[Нідэрландская каралеўская акадэмія навук|Каралеўская акадэмія навук]] абвясціла аб заснаванні [[медаль Лорэнца|медаля Лорэнца]] за дасягненні ў вобласці тэарэтычнай фізікі{{sfn|Кляус и др.|1974|с=98—101}}.

Хоць яго навуковая прадуктыўнасць прыкметна зменшылася, Лорэнц да апошніх дзён жыцця працягваў цікавіцца развіццём фізікі і праводзіць уласныя даследаванні. Прызнаннем яго асаблівага становішча ў навуковым свеце — становішча «старэйшыны фізічнай навукі», паводле выразу Эрэнфеста, — служыла старшыняванне на паваенных Сальвееўскіх кангрэсах, якія адыгралі вялікую ролю ў праясненні складаных праблем новай фізікі. Паводле слоў [[Джозеф Лармор|Джозефа Лармора]], «ён быў ідэальным кіраўніком любога міжнароднага кангрэса, бо з усіх сучасных фізікаў быў самым дасведчаным і хучэй за ўсіх схватваў сутнасць справы». Паводле прызнання [[Арнольд Зомерфельд|Арнольда Зомерфельда]], Лорэнц «быў найстарэйшым па ўзросту і самым гібкім і рознабаковым па розуму»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=91—93}}. У кастрычніку [[1927]] года галандскі вучоны старшыняваў на сваім апошнім, пятым па ліку Сальвееўскім кангрэсе, на якім абмяркоўваліся праблемы новай [[квантавая механіка|квантавай механікі]]. У тым жа годзе былі завершаны разлікі па Зёйдэрзэ, і Лорэнц, які пакінуў дэпартамент вышэйшай адукацыі, спадзяваўся больш часу аддаваць навуцы. Аднак у сярэдзіне студзеня 1928 года ён захварэў на[[рожыстае запаленне]], яго стан з кожным днём пагаршаўся. 4 лютага вучоны сканаў. Пахаванне адбылося ў Харлеме 9 лютага пры вялікай колькасці народа; у знак нацыянальнай жалобы па ўсёй краіне апоўдні на тры хвіліны было спынена [[тэлеграф]]нае паведамленне. У якасці прадстаўнікоў сваіх краін з надмагільнымі прамовамі выступілі Паўль Эрэнфест, [[Эрнэст Рэзерфорд]], [[Поль Ланжэвен]] і Альберт Эйнштэйн{{sfn|Кляус и др.|1974|с=120, 124—126}}. У сваім выступленні апошні адзначыў:
{{пачатак цытаты}}
Сваё жыццё ён [Лорэнц] да найдрабнейшых падрабязнасцей ствараў так, як ствараюць каштоўны твор мастацтва. Дабрыня, вялікадушнасць і пачуццё справядлівасці, якія ніколі не пакідалі яго, разам з глыбокім, інтуітыўным разуменнем людзей і становішча рабілі яго кіраўніком усюды, дзе б ён ні працаваў. Усе з радасцю ішлі за ім, адчуваючы, што ён імкнецца не панаваць над людзьмі, а служыць ім.
{{канец цытаты|крыніца={{артыкул|аўтар= Эйнштейн А. |загаловак= Речь у могилы Лоренца |аўтар выдання= Эйнштейн А. |выданне= Собрание научных трудов |месца= М. |выдавецтва= Наука |год= 1967 |том= 4 |старонкі= 95}}}}

== Навуковая творчасць ==

=== Раннія працы па электрамагнітнай тэорыі святла ===
[[Выява:James Clerk Maxwell big.jpg|міні|thumb|right|250px|Джэймс Клерк Максвел]]
На момант пачатку навуковай кар’еры Лорэнца [[ураўненні Максвела|электрадынаміка Максвела]] магла цалкам апісаць толькі распаўсюджванне светлавых хваль у пустой прасторы, тады як пытанне пра ўзаемадзеянне святла з рэчывам яшчэ чакала свайго рашэння. Ужо ў першых працах галандскага вучонага былі зроблены некаторыя крокі да тлумачэння аптычных уласцівасцей рэчыва ў рамках электрамагнітнай тэорыі святла. Грунтуючыся на гэтай тэорыі (дакладней, на яе інтэрпрэтацыі ў духу [[Далёкадзеянне і кароткадзеянне|далёкадзеяння]], прапанаванай [[Герман Людвіг Фердынанд Гельмгольц|Германам Гельмгольцам]]{{efn|Разам з тым Лорэнц адзначаў, што «ў рэчаіснасці пачатковым пунктам тэорыі з’яўляюцца зыходныя дыферэнцыяльныя ўраўненні, а не дзеянне на адлегласці». Тэорыя Гельмгольца была абрана дзякуючы яе большай празрыстасці ў параўнанні з поўнай невыразнасцей фармулёўкай Максвела{{sfn|Darrigol (HSPBS)|1994|p=269}}.}}), у сваёй доктарскай дысертацыі ([[1875]]) Лорэнц рашыў праблему [[Адлюстраванне, фізіка|адлюстравання]] і [[Пераламленне|пераламлення]] святла на мяжы падзелу двух празрыстых асяроддзяў. Папярэднія спробы рашыць гэту задачу ў рамках пругкай тэорыі святла, у якой святло тлумачыцца як [[Пругкія хвалі|механічная хваля]], якая распаўсюджваецца ў адмысловым [[Святланосны эфір|святланосным эфіры]], сутыкнуліся з прынцыповымі цяжкасцямі. Метад, які дазваляў абысці гэтыя цяжкасці, прапанаваў Гельмгольц у 1870 годзе; матэматычна строгі доказ быў дадзены Лорэнцам, які паказаў, што працэсы адлюстравання і пераламлення святла вызначаюцца чатырма [[Межавыя ўмовы для электрамагнітнага поля|межавымі ўмовамі]], якія накладваюцца на вектары электрычнага і магнітнага поля на паверхні раздзелу асяроддзяў, і вывеў адсюль вядомыя [[формулы Фрэнеля]]. Далей у дысертацыі былі разгледжаны [[поўнае ўнутранае адлюстраванне]] і аптычныя ўласцівасці [[крышталь|крышталяў]] і [[метал]]аў. Такім чынам, у працы Лорэнца ўтрымліваліся асновы сучаснай электрамагнітнай оптыкі{{sfn|Кляус и др.|1974|с=150—151}}{{sfn|Уиттекер|2001|с=360}}{{sfn|Hirosige|1969|pp=167—170}}. Што не меней важна, тут праявіліся першыя прыкметы той асаблівасці творчага метаду Лорэнца, якую [[Паўль Эрэнфест]] выказаў наступнымі словамі: «выразны падзел той ролі, якую ў кожным дадзеным выпадку аптычных ці электрамагнітных з’яў, што ўзнікаюць у кавалку шкла ці металу, адыгрывае „эфір“, з аднаго боку, і „важкая матэрыя“ — з іншага»<ref>{{артыкул|аўтар= Эренфест П. |загаловак= Профессор Г. А. Лоренц как исследователь |аўтар выдання= Эренфест П. |выданне= Относительность. Кванты. Статистика |месца= М. |выдавецтва= Наука |год= 1972 |старонкі= 198}}</ref>. Размежаванне паміж эфірам і рэчывам спрыяла фармаванню ўяўленняў пра [[электрамагнітнае поле]] як пра самастойную форму матэрыі, у процілегласць трактоўцы поля як механічнага стану рэчыва, якая існавала раней{{sfn|Hirosige|1969|pp=159, 171—172}}.

Папярэднія вынікі тычыліся агульных законаў распаўсюджвання святла. Для таго каб зрабіць больш пэўныя высновы пра аптычныя ўласцівасці целаў, Лорэнц звярнуўся да ўяўленняў аб [[малекула|малекулярнай]] будове рэчыва. Першыя вынікі свайго аналізу ён апублікаваў у [[1879|1879 годзе]] ў працы «Пра суадносіны паміж хуткасцю распаўсюджвання святла і шчыльнасцю і саставам асяроддзя» ({{lang-nl|Over het verband tusschen de voortplantingssnelheid van het licht en de dichtheid en samenstelling der middenstoffen}}, скарочаны варыянт быў надрукаваны ў наступным годзе ў нямецкім часопісе ''[[Annalen der Physik]]''). Мяркуючы, што эфір унутры рэчыва мае такія ж уласцівасці, як і ў свабоднай прасторы, і што ў кожнай малекуле пад уздзеяннем знешняй электрычнай сілы ўзбуджаецца прапарцыянальны ёй [[Электрычны дыпольны момант|электрычны момант]], Лорэнц атрымаў суадносіны паміж [[паказчык пераламлення|паказчыкам пераламлення]] <math>n</math> і [[шчыльнасць|шчыльнасцю]] рэчыва <math>\rho</math> у выглядзе <math>\frac{n^2-1}{(n^2+2) \rho}=\mathrm{const}</math>. Гэта формула была атрымана яшчэ ў 1869 годзе дацкім фізікам [[Людвіг Валянцін Лорэнц|Людвігам Валянцінам Лорэнцам]] на аснове пругкай тэорыі святла і цяпер вядома пад назвай [[формула Лорэнца — Лорэнца|формулы Лорэнца — Лорэнца]]{{efn|Галандскі вучоны называў гэта амаль поўнае супадзенне прозвішчаў аўтараў формулы (''Lorentz'' і ''Lorenz'') «вельмі цікавым выпадкам з пункту гледжання тэорыі імавернасцей»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=32}}. Варта таксама адзначыць, што іменна Людвіг Лорэнц першым атрымаў суадносіны, вядомыя ў электрадынаміцы пад назвай [[Каліброўка вектарнага патэнцыялу|лорэнцаўскай каліброўкі]], якія часта памылкова прыпісваюцца яго больш вядомаму «цёзку»<ref>{{артыкул|аўтар= Jackson J. D., Okun L. B. |загаловак= Historical roots of gauge invariance |спасылка= http://link.aps.org/doi/10.1103/RevModPhys.73.663 |выданне= Rev. Mod. Phys |год= 2001 |volume= 73 |pages= 670—671}})</ref>.}}. Істотным у вывадзе галандскім вучоным гэтых суадносін быў таксама ўлік (апроч электрычнага поля знешняй светлавой хвалі) лакальнага поля, абумоўленага [[Палярызацыя дыэлектрыкаў|палярызацыяй рэчыва]]. Для гэтага меркавалася, што кожная малекула знаходзіцца ў поласці, запоўненай эфірам, і пад уздзеянне з боку іншых поласцей. Канстанта ў правай частцы формулы вызначаецца [[Палярызаванасць|палярызаванасцю]] малекул і залежыць ад даўжыні хвалі, гэта значыць характарызуе [[Дысперсія святла|дысперсійныя]] ўласцівасці асяроддзя. Гэта залежнасць фактычна супадае з дысперсійнымі суадносінамі Зельмаера (1872), атрыманымі ў рамках тэорыі пругкага эфіру. Яна была разлічана Лорэнцам на аснове ўяўлення аб наяўнасці ў малекуле электрычнага зараду, які вагаецца каля становішча раўнавагі пад уздзеяннем электрычнага поля. Такім чынам, у гэтай працы ўжо ўтрымлівалася фундаментальная мадэль электроннай тэорыі — зараджаны [[гарманічны асцылятар]]{{sfn|Кляус и др.|1974|с=153—156}}{{sfn|Hirosige|1969|pp=173—179}}{{sfn|Darrigol (book)|2000|p=325}}.

=== Электронная тэорыя ===

==== Агульная схема тэорыі ====
К пачатку 1890-х гадоў Лорэнц канчаткова адмовіўся ад канцэпцыі далёкадзеючых сіл у электрадынаміцы на карысць блізкадзеяння, гэта значыць уяўлення аб канечнай хуткасці распаўсюджвання [[Электрамагнітнае ўзаемадзеянне|электрамагнітнага ўзаемадзеяння]]. Гэтаму, верагодна, спрыяла адкрыццё [[Генрых Рудольф Герц|Генрыхам Герцам]] [[Электрамагнітнае выпраменьванне|электрамагнітных хваль]], прадказаных Максвелам, а таксама чытанне лекцый [[Анры Пуанкарэ]] (1890), якія ўтрымлівалі глыбокі аналіз вывадаў тэорыі электрамагнітнага поля Фарадэя — Максвела. А ўжо ў [[1892]] годзе Лорэнц даў першую фармулёўку сваёй электроннай тэорыі{{sfn|Hirosige|1969|pp=183—186}}.

[[Выява:H.A. Lorentz - The Theory of Electrons, 1909.jpg|міні|thumb|right|200px|Тытульны аркуш першага выдання «Тэорыі электронаў» (1909)]]
Электронная тэорыя Лорэнца ўяўляе сабой максвелаўскую тэорыю электрамагнітнага поля, дапоўненую ўяўленнем аб дыскрэтных электрычных зарадах як аснове будовы рэчыва. Узаемадзеянне поля з рухомымі зарадамі з’яўляецца крыніцай электрычных, магнітных і аптычных уласцівасцей цел. У металах рух часціц спараджае [[электрычны ток]], тады як у дыэлектрыках зрушэнне часціц са становішча раўнавагі выклікае электрычную палярызацыю, якая абумоўлівае велічыню [[Дыэлектрычная пастаянная|дыэлектрычнай пастаяннай]] рэчыва. Першы паслядоўны выклад электроннай тэорыі з’явіўся ў вялікай працы «Электрамагнітная тэорыя Максвела і яе прымяненне да цел у руху» ({{lang-fr|La théorie électromagnétique de Maxwell et son application aux corps mouvants}}, 1892), у якой Лорэнц, апроч іншага, у простай форме атрымаў формулу для сілы, з якой поле дзейнічае на зарады ([[сіла Лорэнца]]). Пасля вучоны дапрацоўваў і ўдасканальваў сваю тэорыю: у [[1895|1895 годзе]] выйшла кніга «Дослед тэорыі электрычных і аптычных з’яў у рухомых целах» ({{lang-de|Versuch einer Theorie der electrischen und optischen Erscheinungen in bewegten Körpern}}), а ў [[1909|1909 годзе]] — вядомая манаграфія «Тэорыя электронаў і яе прымяненне да з’яў святла і цеплавога выпраменьвання» ({{lang-en|The theory of electrons and its applications to the phenomena of light and radiant heat}}), якая ўтрымлівала самы поўны выклад пытання. У адрозненне ад першапачатковых спроб (у працы 1892 года) атрымаць асноўныя суадносіны тэорыі з прынцыпаў механікі, тут Лорэнц ужо пачынаў з [[ураўненні Максвела|ураўненняў Максвела]] для пустой прасторы ([[Эфір (фізіка)|эфіру]]) і аналагічных апісальных ураўненняў, справядлівых для макраскапічных цел, і далей ставіў пытанне аб мікраскапічным механізме электрамагнітных працэсаў у рэчыве. Гэты механізм, на яго погляд, звязаны з рухам малых зараджаных часціц ([[электрон]]аў), якія ўваходзяць у склад усіх цел. Грунтуючыся на дапушчэнні аб канечным памеры электронаў і нерухомасці эфіру, які прысутнічае як звонку, так і ўнутры часціц, Лорэнц унёс у вакуумныя ўраўненні члены, якія адказваюць за размеркаванне і перамяшчэнне (ток) электронаў. Атрыманыя мікраскапічныя ўраўненні (ураўненні Лорэнца — Максвела) дапаўняюцца выразам для сілы Лорэнца, якая дзейнічае на часціцы з боку электрамагнітнага поля. Гэтыя суадносіны ляжаць у аснове электроннай тэорыі і дазваляюць абагульнена апісваць шырокае кола з’яў{{sfn|Кляус и др.|1974|с=133—135, 137—143}}.

Хоць спробы стварыць тэорыю, якая тлумачыць электрадынамічныя з’явы ўзаемадзеяннем электрамагнітнага поля з рухомымі дыскрэтнымі зарадамі, прадпрымаліся і раней (у працах [[Вільгельм Эдуард Вебер|Вільгельма Вебера]], [[Бернхард Рыман|Бернхарда Рымана]] і [[Рудольф Юліус Эмануэль Клаўзіус|Рудольфа Клаўзіуса]]), тэорыя Лорэнца прынцыпова ад іх адрознівалася. Калі раней меркавалася, што зарады дзейнічаюць непасрэдна адзін на аднаго, то зараз лічылася, што электроны ўзаемадзейнічаюць з асяроддзем, у якім яны знаходзяцца — нерухомым электрамагнітным эфірам, які падпарадкоўваецца ўраўненням Максвела. Такое ўяўленне аб эфіры блізкае да сучаснага паняцця электрамагнітнага поля. Лорэнц правёў выразнае адрозненне паміж матэрыяй і эфірам: яны не могуць перадаваць адзін аднаму механічны рух («уцягвацца»), іх узаемадзеянне абмежавана сферай электрамагнетызму. Сіла гэтага ўзаемадзеяння для выпадку кропкавага зарада носіць імя Лорэнца, хоць аналагічныя выразы былі раней атрыманы Клаўзіусам і [[Олівер Хевісайд|Хевісайдам]] з іншых меркаванняў{{sfn|Уиттекер|2001|с=462—466}}. Адным з важных вынікаў немеханічнага характару ўздзеяння, якое апісваецца сілай Лорэнца, было парушэнне ёю [[Законы Ньютана|ньютанаўскага прынцыпу дзеяння і процідзеяння]]{{sfn|McCormmach (Isis)|1970|pp=469, 478—479}}. У тэорыі Лорэнца гіпотэза захоплівання эфіру дыэлектрыкам пры руху была заменена на дапушчэнне аб палярызацыі малекул цела пад дзеяннем электрамагнітнага поля (гэта дасягалася ўвядзеннем адпаведнай дыэлектрычнай пастаяннай). Менавіта гэты палярызаваны стан пераносіцца пры руху аб’екта, што дазволіла растлумачыць з’яўленне ў гэтым выпадку так званага каэфіцыента ўцягвання Фрэнеля, які праяўляе сябе, напрыклад, у знакамітым [[Вопыт Фізо|вопыце Фізо]]{{sfn|Уиттекер|2001|с=474—475}}. Акрамя таго, у працах Лорэнца (1904, 1909) утрымлівалася першая выразная і адназначная фармулёўка (у прымяненні да класічнай электрадынамікі) таго агульнага палажэння, якое вядома цяпер пад назвай [[Калібравальная інварыянтнасць|калібравальнай інварыянтнасці]] і якое адыграла важную ролю ў сучасных фізічных тэорыях<ref>{{артыкул|аўтар= Jackson J. D., Okun L. B. |загаловак= Historical roots of gauge invariance |спасылка= http://link.aps.org/doi/10.1103/RevModPhys.73.663 |выданне= Rev. Mod. Phys |год= 2001 |volume= 73 |pages= 673}}</ref>.

Падрабязнасці адносна ўзнікнення электроннай тэорыі Лорэнца, яе эвалюцыі і адрознення ад тэорый, што прапаноўваліся іншымі даследчыкамі (напрыклад, [[Джозеф Лармор|Ларморам]]), можна знайсці ў шэрагу адмысловых прац{{sfn|Hirosige|1969}}{{sfn|Schaffner (AJP)|1969}}{{sfn|McCormmach (Isis)|1970}}{{sfn|Darrigol (HSPBS)|1994}}{{sfn|Darrigol (book)|2000|pp=322—332}}.

==== Прымяненні: аптычная дысперсія і праводнасць металаў ====
Прымяняючы сваю тэорыю ў розных фізічных задачах, Лорэнц атрымаў шэраг значных вынікаў. Так, яшчэ ў першай працы па электроннай тэорыі (1892) вучоны вывеў [[закон Кулона]], выраз для [[Закон Ампера|сілы]], якая дзейнічае на праваднік з токам, і [[Закон электрамагнітнай індукцыі Фарадэя|закон электрамагнітнай індукцыі]]. Тут жа ён атрымаў [[формула Лорэнца — Лорэнца|формулу Лорэнца — Лорэнца]] з дапамогай прыёму, вядомага пад назвай [[сфера Лорэнца|сферы Лорэнца]]. Для гэтага было разлічана паасобку поле ўнутры і звонку ўяўнай сферы, апісанай вакол малекулы, і ўпершыню было яўна ўведзена так званае лакальнае поле, звязанае з велічынёю [[Палярызацыя дыэлектрыкаў|палярызацыі]] на мяжы сферы{{sfn|Hirosige|1969|pp=201—202}}. У артыкуле «Аптычныя з’явы, абумоўленыя зарадам і масай іона» ({{lang-nl|Optische verschijnselen die met de lading en de massa der ionen in verband staan}}, 1898) была ў поўным выглядзе, блізкім да сучаснага, выкладзена класічная электронная тэорыя [[дысперсія святла|дысперсіі]]. Асноўная ідэя заключалася ў том, што дысперсія ёсць вынік узаемадзеяння святла з дыскрэтнымі зарадамі, якія вагаюцца — электронамі (у першапачатковай тэрміналогіі Лорэнца — «іонамі»). Запісаўшы ўраўненне руху электрона, на які дзейнічае сіла з боку электрамагнітнага поля (імкнецца зрушыць яго з месца), пругкая сіла (імкнецца вярнуць на месца) і сіла трэння (абумоўлівае паглынанне і рассейванне энергіі), вучоны прыйшоў да вядомай формулы дысперсіі, якая задае так званую [[Размеркаванне Кашы|лорэнаву форму]] залежнасці дыэлектрычнай пастаяннай ад частаты{{sfn|Кляус и др.|1974|с=160|name=Кляус-160}}.

У шэрагу работ, апублікаваных у 1905 годзе, Лорэнц развіў электронную тэорыю [[Электрычная праводнасць|праводнасці]] [[метал]]аў, асновы якой былі закладзены ў працах [[Пауль Карл Людвіг Друдэ|Пауля Друдэ]], {{не перакладзена 2|Эдуард Рыке|Эдуарда Рыке|de|Eduard Riecke}} і [[Джозеф Джон Томсан|Дж. Дж. Томсана]]. Зыходным пунктам было дапушчэнне аб наяўнасці вялікай колькасці свабодных зараджаных часціц (электронаў), якія рухаюцца ў прамежках паміж нерухомымі атамамі ([[іон]]амі) металу. Галандскі фізік улічыў размеркаванне электронаў у метале па хуткасцях ([[размеркаванне Максвела]]) і, прымяніўшы статыстычныя метады [[кінетычная тэорыя газаў|кінетычнай тэорыі газаў]] ([[Кінетычнае ўраўненне Больцмана|кінетычнае ўраўненне]] для [[Функцыя размеркавання|функцыі размеркавання]]), вывеў формулу для [[Электрычная праводнасць|удзельнае электраправоднасці]], а таксама даў аналіз [[Тэрмаэлектрычныя з’явы|тэрмаэлектрычных з’яў]] і атрымаў адносіну [[Цеплаправоднасць|цеплаправоднасці]] да электраправоднасці, узгодненую ў цэлым з [[Закон Відэмана — Франца|законам Відэмана — Франца]]{{sfn|Кляус и др.|1974|с=144—146}}{{sfn|Уиттекер|2001|с=495—499}}. Тэорыя Лорэнца мела вялікае гістарычнае значэнне для развіцця тэорыі металаў, а таксама для кінетычнай тэорыі, уяўляючы сабой першае дакладнае рашэнне кінетычнай задачы такога роду{{sfn|Kox (AS)|1990|pp=603—604}}. Разам з тым яна не магла забяспечыць дакладную колькасную адпаведнасць эксперыментальным дадзеным, у том ліку не тлумачыла магнітныя ўласцівасці металаў і малы ўклад свабодных электронаў ва [[Удзельная цеплаёмістасць|удзельную цеплаёмістасць]] металу. Прычыны гэтага заключаліся не толькі ў том, што не ўлічваліся ваганні іонаў [[Крышталічная рашотка|крышталічнае рашоткі]], але і ў прынцыповых недахопах тэорыі, якія былі пераадолены толькі пасля стварэння [[квантавая механіка|квантавае механікі]]<ref>{{артыкул|аўтар= Hoddeson L. H., Baym G. |загаловак= The Development of the Quantum Mechanical Electron Theory of Metals: 1900—28 |спасылка= http://dx.doi.org/10.1098/rspa.1980.0051 |выданне= Proc. Roy. Soc. Lond. A |год= 1980 |volume= 371 |pages= 9—11}}</ref>.

==== Прымяненні: магнітаоптыка, эфект Зеемана і адкрыццё электрона ====
[[Файл:Pieter Zeeman 1902.jpg|міні|thumb|right|200px|Пітэр Зееман (1902)]]
Яшчэ адна галіна, у якой электронная тэорыя знайшла паспяховае прымяненне, стала магнітаоптыка. Лорэнц дал тлумачэнне такім з’явам, як [[эфект Фарадэя]] (вярчэнне плоскасці палярызацыі ў магнітным полі) і [[магнітааптычны эфект Кера]] (змена палярызацыі святла, адбітага ад намагнічанага асяроддзя)<ref name="Кляус-160" />. Але самым пераканаўчым сведчаннем на карысць электроннай тэорыі стала тлумачэнне магнітнага расшчаплення [[Спектральная лінія|спектральных ліній]], вядомага як [[эфект Зеемана]]. Першыя вынікі эксперыментаў [[Пітэр Зееман|Пітэра Зеемана]], які назіраў пашырэнне D-лініі спектра [[натрый|натрыю]] ў магнітным полі, былі паведамлены Нідэрландскай акадэміі навук 31 кастрычніка 1896 года. Ужэ праз некалькі дзён Лорэнц, які прысутнічаў на гэтым пасяджэнні, даў тлумачэнне новай з’яве і прадказаў шэраг яе ўласцівасцей. Ён апісаў характар [[Палярызацыя святла|палярызацыі]] краёў пашыранай лініі пры назіранні ўздоўж і ўпоперак [[магнітнае поле|магнітнага поля]], што было пацверджана Зееманам на працягу наступнага ж месяца. Яшчэ адно прадказанне тычылася структуры пашыранай лініі, якая на самай справе павінна ўяўляць сабой дублет (дзве лініі) пры падоўжным назіранні і трыплет (тры лініі) пры папярочным. З дапамогай больш дасканалага абсталявання ў наступным годзе Зееман пацвердзіў і гэты вывад тэорыі. Разважанні Лорэнца грунтаваліся на раскладанне ваганняў зараджанае часціцы («іона» згодна з тагачаснай тэрміналогіяй вучонага) каля становішча раўнавагі на рух уздоўж напрамку поля і рух у перпендыкулярнай плоскасці. Падоўжныя ваганні, на якія магнітнае поле не дзейнічае, прыводзяць да з’яўлення нязрушанай лініі выпраменьвання пры папярочным назіранні, тады як ваганні ў перпендыкулярнай плоскасці даюць дзве лініі, зрушаныя на велічыню <math>eH/2mc</math>, дзе <math>H</math> — [[напружанасць магнітнага поля]], <math>e</math> і <math>m</math> — зарад і маса «іона», <math>c</math> — [[хуткасць святла]] ў вакууме{{sfn|Кляус и др.|1974|с=162—163}}.

Са сваіх дадзеных Зееман змог атрымаць знак зараду «іона» (адмоўны) і адносіну <math>e/m</math>, якая аказалася нечакана вялікаю і не дазваляла атаясаміць «іон» са звычайнымі [[іон]]амі, уласцівасці якіх былі вядомы з вопытаў па [[электроліз]]у. Як высветлілася пасля эксперыментаў [[Джозеф Джон Томсан|Дж. Дж. Томсана]] (1897), гэта адносіна была такой жа як і ў часціц [[Катодны прамень|катодных прамянях]]. Неўзабаве гэтыя часціцы атрымалі назву [[электрон]]аў, і Лорэнц з 1899 года ў сваіх даследаваннях стаў ужываць гэты тэрмін замест слова «іон». Акрамя таго, ён упершыню ацаніў зарад і масу электрона паасобку. Такім чынам, вынікі вымярэння расшчаплення спектральных ліній і іх тэарэтычнае вытлумачэнне далі першую ацэнку асноўных параметраў электрона і садзейнічалі прыняццю навуковай супольнасцю ўяўленняў аб гэтых новых часціцах<ref>{{артыкул|аўтар= Kox A. J. |загаловак= The discovery of the electron: II. The Zeeman effect |спасылка= http://dx.doi.org/10.1088/0143-0807/18/3/003 |выданне= Eur. J. Phys |год= 1997 |volume= 18 |pages= 142—143}}</ref><ref>{{артыкул|аўтар= Arabatzis T. |загаловак= The Zeeman effect and the discovery of the electron |адказны= ed. J. Z. Buchwald, A. Warwick |выданне= Histories of the electron: The birth of microphysics |год= 2001 |выдавецтва= MIT Press |pages= 179—180, 187}}</ref>. Іншы раз небеспадстаўна сцвярджаецца, што Лорэнц прадказаў існаванне электрона<ref>{{артыкул|аўтар= Abiko S. |загаловак= To What Extent Did Lorentz Predict the Existence of the Electron |спасылка= http://ppp.unipv.it/Collana/Pages/Libri/Saggi/Volta%20and%20the%20History%20of%20Electricity/V%26H%20Sect4/V%26H%20347-356.pdf |адказны= ed. F. Bevilacqua, E. A. Giannetto |выданне= Volta and the History of Electricity |год= 2003 |месца= Milano |выдавецтва= Hoepli |pages= 347—356}}</ref>. Хоць адкрыццё Зеемана стала адным з найвышэйшых дасягненняў электроннай тэорыі, неўзабаве яно ж выявіла і яе абмежаванасць. Ужэ ў 1898 годзе былі выяўлены адхіленні ад простай карціны з’явы, пабудаванай Лорэнцам; новая сітуацыя атрымала назву [[Анамальны эфект Зеемана|анамальнага (складанага) эфекту Зеемана]]. Вучоны на працягу многіх гадоў спрабаваў удасканаліць сваю тэорыю, каб растлумачыць новыя дадзеныя, але пацярпеў няўдачу. Загадка анамальнага эфекту Зеемана была разгадана толькі пасля адкрыцця [[спін]]а электрона і стварэння квантавай механікі{{sfn|Кляус и др.|1974|с=161, 164—166}}.

=== Электрадынаміка асяроддзяў пры руху ===

==== Асноўныя вынікі ====
У фізіцы XIX стагоддзя праблема распаўсюджвання святла ў рушачым целе была цесна звязана з пытаннем аб механічных уласцівасцях [[Эфір (фізіка)|святланоснага эфіру]]. Пытанне стала яшчэ складанейшым пасля аб’яднання оптыкі з электрамагнетызмам{{sfn|Кляус и др.|1974|с=210}}. Упершыню Лорэнц звярнуўся да оптыкі рухомых асяроддзяў у 1886 годзе. Уласцівасці эфіру павінны былі, з аднаго боку, растлумачыць адсутнасць уплыву руху [[Планета Зямля|Зямлі]] на аптычныя з’явы, якія назіраюцца эксперыментальна, а з другога — даць тлумачэнне [[Аберацыя святла|аберацыі святла]]. Разгледзеўшы вядомыя на той момант тэорыі цалкам нерухомага і цалкам уцягнутага рушачым целам эфіру, Лорэнц прапанаваў прамежкавы варыянт — гіпотэзу аб частковым захопліванні эфіру, якому прыпісваўся фрэнелеўскі каэфіцыент захоплівання <math>k=1-1/n^2</math>. Разам з тым ён схіляўся да гіпотэзы нерухомага эфіру Фрэнеля, як самай простай для тлумачэння назіраемых з’яў. Акрамя таго, ён знайшоў памылку ў разліках [[Альберт Абрахам Майкельсан|Альберта Майкельсана]], якія тычыліся першага варыянта (1881) яго [[Вопыт Майкельсана|знакамітага вопыту]]. Пасля выпраўлення гэтай памылкі ўжо нельга было зрабіць якія-небудзь адназначныя высновы: быў патрэбен удасканалены эксперымент{{sfn|Кляус и др.|1974|с=193—195}}{{sfn|Darrigol (HSPBS)|1994|p=274}}.

[[Файл:Lorentz-Haverman.jpg|міні|thumb|left|200px|Партрэт Лорэнца (1901) работы {{не перакладзена 2|Хендрык Хаверман|Хендрыка Хавермана|nl|Hendrik Haverman}}]]
У далейшым Лорэнц развіваў оптыку рухомых асяроддзяў на аснове сваёй электроннай тэорыі. У 1892 годзе вучоны на аснове дапушчэння, што эфір нерухомы і поўнасцю пранікальны, вывеў каэфіцыент захоплівання <math>k</math>, даў апісанне адбіцця святла ад рушачых цел и [[двайное праменепераламленне|двайнога праменепераламлення]] ў іх. Пры гэтым была канчаткова адхілена магчымасць выкарыстання тэорыі захаплення эфіру. Тэорыя Лорэнца дазваляла растлумачыць нявыяўленасць руху эфіру адносна Зямлі («эфірнага ветру») у аптычных эксперыментах першага парадку адносна <math>v/c</math>, дзе <math>v</math> — хуткасць Зямлі адносна эфіру, <math>c</math> — хуткасць святла. На той момант адзіным вопытам другога парадку, вынік якога залежыць ад квадратычнага стаўлення <math>v^2/c^2</math>, быў [[Вопыт Майкельсана|вопыт Майкельсана — Морлі]] (1887). Каб растлумачыць адмоўны вынік гэтага эксперыменту, Лорэнц у артыкуле «Адносны рух Зямлі і эфіру» ({{lang-nl|De relative beweging van de aarde en den aether}}, 1892) высунуў дадатковую гіпотэзу пра сціск целаў у кірунку іх руху{{efn|Строга кажучы, іншыя варыянты дэфармацыі цела (напрыклад, пашырэнне ў папярочным кірунку або камбінацыя пашырэння і сціску) таксама могуць прывесці да шукаемага выніку. Лорэнц усведамляў гэта і часта казаў пра змяненне памераў, а не проста пра скарачэнне цела<ref>{{артыкул|аўтар= Brown H. R. |загаловак= The origins of length contraction: I. The FitzGerald–Lorentz deformation hypothesis |спасылка= http://dx.doi.org/10.1119/1.1379733 |выданне= Amer. J. Phys |год= 2001 |volume= 69 |pages= 1050}}</ref>.}}. Аналагічную здагадку яшчэ ў 1889 годзе выказаў ірландскі фізік [[Джордж Фрэнсіс Фіцджэральд|Джордж Фіцджэральд]] (Лорэнц не ведаў пра гэта на момант публікацыі сваёй працы), таму гэта гіпотэза атрымала назву [[Скарачэнне Лорэнца — Фіцджэральда|скарачэння Фіцджэральда — Лорэнца]]. Паводле меркавання галандскага вучонага, прычынай гэтай з’явы можа быць змяненне міжмалекулярных сіл пры руху цела скрозь эфір; па сутнасці, гэта сцвярджэнне зводзіцца да здагадкі аб электрамагнітным паходжанні гэтых сіл{{sfn|Кляус и др.|1974|с=197—200, 212}}.

Наступны важны крок быў зроблены ў трактаце «Вопыт тэорыі электрычных і аптычных з’яў у рухомых целах» (1895), у якім Лорэнц апроч іншых пытанняў даследаваў праблему каварыянтнасці электрамагнітнай тэорыі. Каварыянтнасць была сфармулявана ў выглядзе «тэарэмы аб адпаведных станах», сутнасць якой складалася ў тым, што ўраўнення Максвела захоўваюць свой выгляд (і, такім чынам, эфекты першага парадку не могуць быць выяўлены), калі фармальна ўвесці так званы «мясцовы час» для рухомай адносна эфіру сістэмы ў выглядзе <math>t'=t-vx/c^2</math>. Гэта велічыня была ўведзена Лорэнцам яшчэ ў 1892 годзе, аднак тады яна не прыцягнула асаблівай увагі і не атрымала ніякай назвы. Сэнс яе заставаўся невыразным; яна, відаць, насіла толькі дапаможны характар, ва ўсякім разе, Лорэнц не меў на ўвазе глыбокі перагляд паняцця [[Час, фізіка|часу]]. У тым жа трактаце 1895 года была растлумачана адсутнасць уплыву руху Зямлі на вынікі некаторых пэўных эксперыментаў (вопыт дэ Кудра са шпулькамі, вярчэнне плоскасці палярызацыі ў кварцы) і былі атрыманы абагульненыя формулы для хуткасці святла і каэфіцыента захаплення ў рухомым асяроддзі з улікам дысперсіі{{sfn|Кляус и др.|1974|с=136, 201}}{{sfn|Уиттекер|2001|с=478—480}}{{sfn|Hirosige|1969|pp=206—207}}{{sfn|McCormmach (Isis)|1970|pp=469—471}}. У [[1899|1899 годзе]] Лорэнц абагульніў сваю тэарэму аб адпаведных станах (для ўліку эфектаў другога парадку), уключыўшы ў яе фармулёўку гіпотэзу пра сціск целаў у кірунку руху. У выніку ён атрымаў пераўтварэнні велічынь пры пераходзе з адной сістэмы адліку ў іншую, якія адрозніваліся ад стандартных [[Пераўтварэнні Галілея|галілееўскіх пераўтварэнняў]] і былі блізкія па форме да [[Пераўтварэнні Лорэнца|выведзеных ім пазней]] стражэйшым чынам. Пры гэтым меркавалася, што малекулярныя і іншыя неэлектрычныя сілы змяняюцца пры руху гэтак жа, як электрычныя. Гэта азначала, што тэорыя і яе пераўтварэнні прымянімыя не толькі да зараджаных часціц (электронаў), але і да важкай матэрыі любога роду. Такім чынам, следствы з лорэнцэўскай тэорыі, пабудаванай на сінтэзе ўяўленняў пра электрамагнітнае поле і рух часціц, відавочна, выходзілі за межы ньютанаўскай механікі{{sfn|McCormmach (Isis)|1970|pp=473—474}}.

У рашэнні задач электрадынамікі рухомых асяроддзяў ізноў праявілася імкненне Лорэнца правесці выразную мяжу паміж уласцівасцямі эфіру і важкай матэрыі, а значыць адмовіцца ад якіх-небудзь спекуляцый пра механічныя ўласцівасці эфіру{{sfn|Кляус и др.|1974|с=199, 202}}. У 1920 годзе [[Альберт Эйнштэйн]] з гэтай нагоды пісаў: «Што да механічнай прыроды лорэнцава эфіру, то жартам можна сказаць, што Лорэнц пакінуў яму толькі адну механічная ўласцівасць — нерухомасць. Да гэтага можна дадаць, што ўся змена, якую ўнесла [[спецыяльная тэорыя рэлятыўнасці]] ў канцэпцыю эфіру, складалася ў пазбаўленні эфіру і апошняй яго механічнай уласцівасці»<ref>{{артыкул|аўтар= Эйнштейн А. |загаловак= Эфир и теория относительности |аўтар выдання= Эйнштейн А. |выданне= Собрание научных трудов |месца= М. |выдавецтва= Наука |год= 1967 |том= 1 |старонкі= 685}}</ref>. Апошняй працай Лорэнца перад з’яўленнем спецыяльнай тэорыі рэлятыўнасці (СТР) быў артыкул «Электрамагнітныя з’явы ў сістэме, якая рухаецца з любой хуткасцю, меншай за хуткасць святла» ({{lang-nl|Electromagnetische verschijnselen in een stelsel dat zich met wille-keurige snelheid, kleiner dan die van het licht, beweegt.}}, 1904). Гэта праца была накіравана на ўхіленне недахопаў, якія існавалі ў тэорыі на той момант: патрабавалася даць адзінае абгрунтаванне адсутнасці ўплыву руху Зямлі ў эксперыментах любога парадку адносна <math>v/c</math> і растлумачыць вынікі новых эксперыментаў (такіх, як {{не перакладзена 2|вопыт Траўтана — Нобля|вопыты Траўтана — Нобля|en|Trouton–Noble experiment}} і {{не перакладзена 2|эксперыменты Рэлея — Брэйса|Рэлея — Брэйса|en|Experiments of Rayleigh and Brace}}). Адштурхваючыся ад асноўных ураўненняў электроннай тэорыі і ўводзячы гіпотэзы скарачэння даўжынь і мясцовага часу, вучоны сфармуляваў патрабаванне захавання формы ўраўненняў пры пераходзе паміж сістэмамі адліку, якія рухаюцца раўнамерна і прамалінейна адна адносна другой. Іншымі словамі, гаворка ішла пра інварыянтнасць тэорыі адносна некаторых пераўтварэнняў, якія былі знойдзены Лорэнцам і выкарыстаны для запісу вектараў электрычнага і магнітнага палёў у рухомай сістэме адліку. Аднак поўнай інварыянтнасці Лорэнцу ў гэтай працы дасягнуць не ўдалося: ва ўраўненнях электроннай тэорыі заставаліся лішнія члены другога парадку{{efn|Лорэнц памыліўся ў выразе для пераўтварэння шчыльнасці электрычнага зарада, што было следствам цяжкасцей інтэрпрэтацыі мясцовага часу ў электроннай тэорыі. У гэтым таксама выявілася адно з адрозненняў падыходу Лорэнца ад СТР: у той час як Эйнштэйн пачынае з кінематыкі і затым пераходзіць да ўжывання пераўтварэнняў каардынат да фізічных законаў, галандскі фізік спрабуе вывесці новую кінематыку з законаў электрамагнетызму{{sfn|Zahar (I)|1973|pp=118—120}}.}}. Гэты недахоп быў ліквідаваны ў тым жа годзе [[Анры Пуанкарэ]], які даў выніковым пераўтварэнням імя [[пераўтварэнні Лорэнца|пераўтварэнняў Лорэнца]]. У канчатковым выглядзе СТР была сфармулявана ў наступным годзе Эйнштэйнам. Адносна сваёй працы 1904 года, Лорэнц у 1912 годзе пісаў: «Можна заўважыць, што ў гэтым артыкуле мне не ўдалося ў поўнай меры атрымаць формулу пераўтварэння тэорыі рэлятыўнасці Эйнштэйна… Заслуга Эйнштэйна складаецца ў тым, што ён першы выказаў [[прынцып адноснасці]] ў выглядзе ўсеагульнага строга і дакладнага закона»{{sfn|Кляус и др.|1974|с=203—204, 213—216}}.

== Узнагароды і членствы ==
* [[Нобелеўская прэмія па фізіцы]] (1902)
* [[Медаль Румфарда]] (1908)
* [[Медаль Коплі]] (1918)
* [[Ордэн Ганаровага легіёна]] (1923){{sfn|Кляус и др.|1974|с=97}}
* [[Ордэн Аранскіх-Насау]] (1925){{sfn|Кляус и др.|1974|с=100|name=Кляус-100}}
* Замежны член [[Лонданскае каралеўскае таварыства|Лонданскага каралеўскага таварыства]] (1905)<ref name="MacTutor">{{cite web|author=J. J. O'Connor, E. F. Robertson.|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Lorentz.html|title=Hendrik Antoon Lorentz|work=MacTutor Biography|publisher=University of St Andrews|accessdate=2012-11-22|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121021091626/http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Lorentz.html|archivedate=21 кастрычніка 2012|url-status=dead}}</ref>, [[Парыжская акадэмія навук|Парыжскай акадэміі навук]] (1910){{sfn|Кляус и др.|1974|с=64}}, [[Каралеўскае таварыства Эдынбурга|Каралеўскага таварыства Эдынбурга]] (1920)<ref name="MacTutor" />, [[Акадэмія навук СССР|Акадэміі навук СССР]] (1925) і інш.
* Ганаровыя доктарскія ступені [[Дэлфцкі тэхнічны ўніверсітэт|Вышэйшай тэхнічнай школы ў Дэлфце]] (1918){{sfn|Кляус и др.|1974|с=88}}, [[Кембрыджскі ўніверсітэт|Кембрыджскага]] (1923) і [[Парыжскі ўніверсітэт|Парыжскага ўніверсітэтаў]]{{sfn|McCormmach (Dict)|1973|pp=489—490}}, ступень доктара медыцыны Лейдэнскага ўніверсітэта (1925)<ref name="Кляус-100" /> и др.

== Памяць ==
* У 1925 годзе [[Нідэрландская каралеўская акадэмія навук]] заснавала залаты [[медаль Лорэнца]], які прысуджаецца раз у чатыры гады за дасягненні ў галіне тэарэтычнай фізікі.
* Імя Лорэнца носіць сістэма шлюзаў (''[[:nl:Lorentzsluizen|Lorentzsluizen]]''), якая ўваходзіць у комплекс збудаванняў дамбы [[Афслёйтдэйк]], што аддзяляе заліў [[Зёйдэрзэ]] ад [[Паўночнае мора|Паўночнага мора]].
* Іменем Лорэнца названы шматлікія аб’екты (вуліцы, плошчы, школы і гэтак далей) у Нідэрландах. У 1931 годзе ў [[Арнем]]е, у парку Сонсбек (''[[:nl:Park Sonsbeek|Sonsbeek]]''), быў адкрыты помнік Лорэнцу працы скульптара {{не перакладзена 2|Освальд Венкебах|Освальда Венкебаха|nl|Oswald Wenckebach}}. У [[Харлем]]е на плошчы Лорэнца і ў [[Лейдэн]]е ля ўваходу ў Інстытут тэарэтычнай фізікі знаходзяцца бюсты вучонага. На будынках, звязаных з яго жыццём і дзейнасцю, размешчаны мемарыяльныя дошкі{{sfn|Кляус и др.|1974|с=129}}.
* У 1953 годзе, к стагадоваму юбілею знакамітага фізіка, была заснавана стыпендыя Лорэнца для студэнтаў з Арнема, якія навучаюцца ў галандскіх універсітэтах{{sfn|Кляус и др.|1974|с=130}}. У [[Лейдэнскі ўніверсітэт|Лейдэнскім універсітэце]] імя Лорэнца носяць інстытут тэарэтычнай фізікі (''Instituut-Lorentz'')<ref>{{cite web|url=http://www.lorentz.leidenuniv.nl/|title=Instituut-Lorentz for theoretical physics|publisher=Leiden University|accessdate=2013-06-11|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130623054214/http://www.lorentz.leidenuniv.nl/|archivedate=23 чэрвеня 2013|url-status=dead}}</ref>, ганаровая кафедра (''Lorentz Chair''), якую кожны год займае хто-небудзь з выдатных фізікаў-тэарэтыкаў<ref>{{cite web|url=http://www.lorentz.leidenuniv.nl/lorentzchair/lorentzchair.html|title=Lorentz Chair|publisher=Leiden University|accessdate=2013-06-11|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130610123518/http://www.lorentz.leidenuniv.nl/lorentzchair/lorentzchair.html|archivedate=10 чэрвеня 2013|url-status=dead}}</ref>, і міжнародны цэнтр па правядзенні навуковых канферэнцый<ref>{{cite web|url=http://www.lorentzcenter.nl/aim.php|title=Lorentz Center: International Center for workshops in the Sciences|publisher=Leiden University|accessdate=2013-06-11|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HIrAeVC4?url=http://www.lorentzcenter.nl/aim.php|archivedate=11 чэрвеня 2013|url-status=dead}}</ref>.
* Адзін з кратараў на Месяцы [[Лорэнц, кратар|названы іменем Лорэнца]].

== Навуковая дзейнасць ==
Развіў тэорыю аб пераўтварэннях стану рухаемага цела, адным з вынікаў якой было так званае скарачэнне Лорэнца-Фіцджеральда, якое апісвае памяншэнне даўжыні аб’екта пры паступальным руху. Атрыманыя ў рамках гэтай тэорыі [[пераўтварэнні Лорэнца]] паслужылі штуршком да развіцця [[Спецыяльная тэорыя адноснасці|тэорыі адноснасці]].

За тлумачэнне з’явы, вядомай як [[эфект Зеемана]], быў удастоены ў 1902 г. сумесна з [[Пітэр Зееман|Пітэрам Зееманам]] [[Нобелеўская прэмія па фізіцы|Нобелеўскай прэміі па фізіцы]].

<center>
<gallery perrow=4 heights="150px">
 Выява:Lorentzmonument te Arnhem.jpg|Помнік Лорэнцу ў Арнеме
 Выява:Hendrik Lorentz - Lorentzplein, Haarlem.jpg|Бюст Лорэнца ў Харлеме
 Выява:Plaquette-lorentz.jpg|Мемарыяльная дошка на сцяне ліцэя ў Эйндхавене
 Выява:Afsluitdijk Lorentzsluizen vanaf de oostzijde.jpg|Шлюз Лорэнца
</gallery>
</center>

== Сачыненні ==
{{Пачатак утоенага блока
 |Рамка =
 |Загаловак = Кнігі
 |Выраўноўванне_загалоўка = left
 |Выраўноўванне_тэксту = left
}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Over de theorie der terugkaatsing en breking van het licht (Doct. diss.) |месца= Arnhem |выдавецтва= Van der Zande |год=1875}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Leerboek der differentiaal- en integraalrekeningen van de eerste beginselen der analytische meetkundemet het oog op de toepassingen in de natuurwetenschap |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1882}} Русский перевод: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Элементы высшей математики |выданне= Изд. 3-е |месца= М. |выдавецтва= Госиздат |год=1910—1926}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Beginselen der natuurkunde. Leiddraad bij de lessen aan de Universiteit te Leiden |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1888—1890}} Русский перевод с немецкого издания: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Курс физики |выданне= Изд. 2-е |месца= М. |выдавецтва= |год=1912—1915}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Versuch einer Theorie der electrischen und optischen Erscheinungen in bewegten Körpern |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1895}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Zichtbare en onzichtbare bewegingen. Voordrachten, op uitnoodiging van het bestuur van het Departement Leiden der Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen (Cursus van Hooger Onderwijs buiten de Universiteit), in Februari en Maart 1901 |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1901}} Русский перевод с немецкого издания: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Видимые и невидимые движения |выданне= Изд. 2-е |месца= М. |выдавецтва= |год=1905}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= The theory of electrons and its applications to the phenomena of light and radiant heat. A course of lectures delivered in Columbia University, New York, in March and April 1906 |месца= New York |выдавецтва= Columbia University Press |год=1909}} Русский перевод: {{кніга|аўтар= Лорентц Г. А. |загаловак= Теория электронов и ее применение к явлениям света и теплового излучения |выданне= Изд. 2-е |месца= М. |выдавецтва= ГИТТЛ |год=1953}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Les théories statistiques en thermodynamique. Conférences faites au Collège de France en novembre 1912 |месца= Leipzig; Berlin |выдавецтва= Teubner |год=1916}} Русский перевод: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Статистические теории в термодинамике |выданне= Изд. 2-е |месца= Ижевск |выдавецтва= НИЦ РХД |год=2001}}
* Lessen over theoretische natuurkunde aan de Rijks-Universiteit te Leiden gegeven (Лекции по теоретической физике в 8 томах):
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Stralingstheorie (1910–1911) |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1919}} Русский перевод с немецкого издания: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Теория излучения |месца= М.-Л. |выдавецтва= ОНТИ |год=1935}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Theorie der quanta (1916–1917) |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1919}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Aethertheorieen en aethermodellen (1901–1902) |месца=  Leiden |выдавецтва= Brill |год=1920}} Русский перевод с английского издания: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Теории и модели эфира |месца= М.-Л. |выдавецтва= ОНТИ |год=1936}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Thermodynamica |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1921}} Русский перевод с английского издания: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Лекции по термодинамике |выданне= Изд. 2-е |месца= Ижевск |выдавецтва= НИЦ РХД |год=2001}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Kinetische problemen (1911–1912) |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1921}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Het relativiteitsbeginsel voor eenparige translaties (1910–1912) |месца=  Leiden |выдавецтва= Brill |год=1922}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Entropie en waarschijnlijkheid (1910–1911) |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1923}}
** {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= De theorie van Maxwell (1900–1902) |месца= Leiden |выдавецтва= Brill |год=1925}} Русский перевод с немецкого издания: {{кніга|аўтар= Лоренц Г. А. |загаловак= Теория электромагнитного поля |месца= М.-Л. |выдавецтва= ГТТИ |год=1933}}
* {{кніга|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Problems of modern physics. A course of lectures delivered in the California Institute of Technology |месца= Boston |выдавецтва= Ginn |год=1927}}
* {{кніга|аўтар=|загаловак= The Scientific Correspondence of H. A. Lorentz |адказны= ed. A. J. Kox |месца=|выдавецтва= Springer |год=2008 |volume= 1}}
{{Канец утоенага блока}}

{{Пачатак утоенага блока
 |Рамка =
 |Загаловак = Асноўныя навуковыя артыкулы
 |Выраўноўванне_загалоўка = left
 |Выраўноўванне_тэксту = left
}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Ueber die Beziehung zwischen der Fortpflanzungsgeschwindigkeit des Lichtes und der Körperdichte |спасылка= http://dx.doi.org/10.1002/andp.18802450406 |выданне= [[Annalen der Physik]] |год= 1880 |band= 245 (9) |seite= 641—665}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= De bewegingsvergelijkingen der gassen en de voortplanting van het geluid volgens de kinetische gastheorie |выданне= Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen (Amsterdam), Afdeeling Natuurkunde |год= 1880 |band= 15 |seite= 350—393}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= La théorie électromagnétique de Maxwell et son application aux corps mouvants |выданне= Archives Néerlandaises des Sciences Exactes et Naturelles |год= 1892 |volume= 25 |pages= 363—552}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= De relatieve beweging van de aarde en den aether |выданне= Verslagen der Zittingen van de Wis- en Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van Wetenschappen (Amsterdam) |год= 1892 |band= 1 |seite= 74—79}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Ueber den Einfluss magnetischer Kräfte auf die Emission des Lichtes |спасылка= http://dx.doi.org/10.1002/andp.18972991341 |выданне= [[Annalen der Physik]] |год= 1897 |band= 299 (63) |seite= 278—284}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Optische verschijnselen die met de lading en de massa der ionen in verband staan |выданне= Verslagen van de Gewone Vergaderingen der Wis- en Natuurkundige Afdeeling, Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam |год= 1898 |band= 6 |seite= 506—519 (I), 555—565 (II)}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Simplified theory of electrical and optical phenomena in moving systems |выданне= Proceedings of the Section of Sciences, Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam |год= 1899 |volume= 1 |pages= 427—442}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= On the emission and absorption by metals of rays of heat of great wave-lengths |выданне= Proceedings of the Section of Sciences, Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam |год= 1903 |volume= 5 |pages= 666—685}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Electromagnetic phenomena in a system moving with any velocity smaller than that of light |выданне= Proceedings of the Section of Sciences, Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam |год= 1904 |volume= 6 |pages= 809—831}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= The motion of electrons in metallic bodies |выданне= Proceedings of the Section of Sciences, Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam |год= 1905 |volume= 7 |pages= 438—453, 585—593, 684—691}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Le partage de l’énergie entre la matière pondérable et l’éther |спасылка= http://dx.doi.org/10.1007/BF02712254 |выданне= Il Nuovo Cimento |год= 1908 |volume= 16 |pages= 5—34}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= Sur l’application au rayonnement du théorème de l’équipartition de l’énergie |выданне= Rapp. Réunion Solvay |год= 1912 |volume=|pages= 12—48}}
* {{артыкул|аўтар= Lorentz H. A. |загаловак= On Einstein’s theory of gravitation |выданне= Proceedings of the Section of Sciences, Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam |год= 1917 |volume= 19 (I—II), 20 (III—IV) |pages= 1341—1354 (I), 1354—1369 (II), 2—19 (III), 20—34 (IV)}}
{{Канец утоенага блока}}

== Заўвагі ==
{{notelist}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
;Кнігі
* {{кніга|загаловак= H. A. Lorentz. Impressions of his Life and Work |адказны= ed. G. L. De Haas-Lorentz. |месца= Amsterdam |выдавецтва=|год= 1957}}
* {{кніга|аўтар= Франкфурт У. И. |загаловак= Специальная и общая теория относительности (исторические очерки) |месца= М. |выдавецтва= Наука |год= 1968 |ref= Франкфурт}}
* {{кніга|аўтар= Кляус Е. М., Франкфурт У. И., Френк А. М. |загаловак= Гендрик Антон Лоренц |месца= М. |выдавецтва= Навука |год= 1974 |ref=  Кляус и др.}}
* {{кніга|аўтар= Darrigol O. |загаловак= Electrodynamics from Ampere to Einstein |месца=|выдавецтва= Oxford University Press |год= 2000 |ref= Darrigol (book)}}
* {{кніга|аўтар= Уиттекер Э. |загаловак= История теории эфира и электричества |месца= Ижевск |выдавецтва= НИЦ РХД |год= 2001 |ref= Уиттекер}}

;Артыкулы
* {{артыкул|аўтар= [[Луі Дэ Бройль|Де Бройль Л.]] |загаловак= Жизнь и труды Гендрика Антона Лорентца |аўтар выдання= Де Бройль Л. |выданне= По тропам науки |месца= М. |выдавецтва= Изд-во иностр. лит-ры |год= 1962 |старонкі= 9—39 |ref= Де Бройль}}
* {{артыкул|аўтар= Hirosige T. |загаловак= Origins of Lorentz’ Theory of Electrons and the Concept of the Electromagnetic Field |спасылка= http://www.jstor.org/stable/27757298 |выданне= Historical Studies in the Physical Sciences |год= 1969 |volume= 1 |pages= 151—209 |ref= Hirosige}}
* {{артыкул|аўтар= Schaffner K. F. |загаловак= The Lorentz Electron Theory of Relativity |спасылка= http://dx.doi.org/10.1119/1.1975655 |выданне= American Journal of Physics |год= 1969 |volume= 37 |pages= 498—513 |ref= Schaffner (AJP)}}
* {{артыкул|аўтар= Голдберг С. |загаловак= Электронная теория Лоренца и теория относительности Эйнштейна |спасылка= http://ufn.ru/ru/articles/1970/10/e/ |выданне= УФН |год= 1970 |volume= 102 |pages= 261—278 |ref= Голдберг}}
* {{артыкул|аўтар= McCormmach R. |загаловак= H. A. Lorentz and the Electromagnetic View of Nature |спасылка= http://www.jstor.org/stable/229459 |выданне= Isis |год= 1970 |volume= 61 |pages= 459—497 |ref= McCormmach (Isis)}}
* {{артыкул|аўтар= McCormmach R. |загаловак= Einstein, Lorentz, and the Electron Theory |спасылка= http://www.jstor.org/stable/27757304 |выданне= Historical Studies in the Physical Sciences |год= 1970 |volume= 2 |pages= 41—87 |ref= McCormmach (HSPS)}}
* {{артыкул|аўтар= McCormmach R. |загаловак= Lorentz, Hendrik Antoon |спасылка= http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-2830902671.html |выданне= Dictionary of Scientific Biography |месца= New York |выдавецтва= Charles Scribner’s Sons |год= 1973 |volume= 8 |pages= 487—500 |ref= McCormmach (Dict)}}
* {{артыкул |загаловак= Хендрик Антон Лоренц |спасылка= http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/l/lorentz.htm |аўтар выдання= Ю. А. Храмов. |выданне= Физики: Биографический справочник |месца= М. |выдавецтва= Наука |год= 1983 |старонкі= 169—170 }}{{Недаступная спасылка}}
* {{артыкул|аўтар= Nersessian N. J. |загаловак= Aether/or: The creation of scientific concepts |спасылка= http://dx.doi.org/10.1016/0039-3681(84)90016-5 |выданне= Studies in History and Philosophy of Science |год= 1984 |volume= 15 |pages= 175—212 |ref= Nersessian (SHPS)}}
* {{артыкул|аўтар= Kox A. J. |загаловак= Hendrik Antoon Lorentz, the ether, and the general theory of relativity |спасылка= http://dx.doi.org/10.1007/BF00329981 |выданне= Archive for History of Exact Sciences |год= 1988 |volume= 38 |pages= 67—78 |ref= Kox (AHES1)}}
* {{артыкул|аўтар= Illy J. |загаловак= Einstein teaches Lorentz, Lorentz teaches Einstein: Their collaboration in general relativity, 1913–1920 |спасылка= http://dx.doi.org/10.1007/BF00329868 |выданне= Archive for History of Exact Sciences |год= 1989 |volume= 39 |pages= 247—289}}
* {{артыкул|аўтар= Kox A. J. |загаловак= H. A. Lorentz’s contributions to kinetic gas theory |спасылка= http://dx.doi.org/10.1080/00033799000200411 |выданне= Annals of Science |год= 1990 |volume= 47 |pages= 591—606 |ref= Kox (AS)}}
* {{артыкул |аўтар= Janssen M. |загаловак= H. A. Lorentz’s Attempt to Give a Coordinate-Free Formulation of the General Theory of Relativity |спасылка= https://netfiles.umn.edu/users/janss011/home%20page/HAL-GR.pdf |выданне= Studies in the History of General Relativity |адказны= ed. J. Eisenstaedt, A. J. Kox |месца= Boston |выдавецтва= Birkhauser |год= 1992 |pages= 344—363 |ref= Janssen (SHGR) }}{{Недаступная спасылка}}
* {{артыкул|аўтар= Darrigol O. |загаловак= The Electron Theories of Larmor and Lorentz: A Comparative Study |спасылка= http://www.jstor.org/stable/27757725 |выданне= Historical Studies in the Physical and Biological Sciences |год= 1994 |volume= 24 |pages= 265—336 |ref= Darrigol (HSPBS)}}
* {{артыкул|аўтар= Janssen M., Kox A. J. |загаловак= Lorentz, Hendrik Antoon |спасылка= http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-2830905876.html |выданне= New Dictionary of Scientific Biography |месца=|выдавецтва= Charles Scribner's Sons |год= 2008 |volume= 4 |pages= 333—336}}
* {{артыкул|аўтар= Kox A. J. |загаловак= Hendrik Antoon Lorentz’s struggle with quantum theory |спасылка= http://dx.doi.org/10.1007/s00407-012-0107-8 |выданне= Archive for History of Exact Sciences |год= 2012 |volume= 67 |pages= 149—170 |ref= Kox (AHES2)}}

;Гісторыка-філасофскія дыскусіі
* {{артыкул|аўтар= Zahar E. |загаловак= Why Did Einstein’s Programme Supersede Lorentz’s? (I) |спасылка= http://dx.doi.org/10.1093/bjps/24.2.95 |выданне= British Journal for the Philosophy of Science |год= 1973 |volume= 24 |pages= 95—123 |ref= Zahar (I)}}
* {{артыкул|аўтар= Zahar E. |загаловак= Why Did Einstein’s Programme Supersede Lorentz’s? (II) |спасылка= http://dx.doi.org/10.1093/bjps/24.3.223 |выданне= British Journal for the Philosophy of Science |год= 1973 |volume= 24 |pages= 223—262 |ref= Zahar (II)}}
* {{артыкул|аўтар= [[Пол Карл Феерабенд|Feyerabend P.]] |загаловак= Zahar on Einstein |спасылка= http://dx.doi.org/10.1093/bjps/25.1.25 |выданне= British Journal for the Philosophy of Science |год= 1974 |volume= 25 |pages= 25—28 |ref= Feyerabend}}
* {{артыкул|аўтар= Miller A.I. |загаловак= On Lorentz’s methodology |спасылка= http://dx.doi.org/10.1093/bjps/25.1.29 |выданне= British Journal for the Philosophy of Science |год= 1974 |volume= 25 |pages= 29—45 |ref= Miller}}
* {{артыкул|аўтар= Schaffner K. F. |загаловак= Einstein versus Lorentz: Research programmes and the logic of comparative theory evaluation |спасылка= http://dx.doi.org/10.1093/bjps/25.1.45 |выданне= British Journal for the Philosophy of Science |год= 1974 |volume= 25 |pages= 45—78 |ref= Schaffner (BJPS)}}
* {{артыкул|аўтар= Zahar E. |загаловак= Einstein’s debt to Lorentz: A reply to Feyerabend and Miller |спасылка= http://dx.doi.org/10.1093/bjps/29.1.49 |выданне= British Journal for the Philosophy of Science |год= 1978 |volume= 29 |pages= 49—60 |ref= Zahar (reply)}}
* {{артыкул|аўтар= Brouwer W. |загаловак= Einstein and Lorentz: The structure of a scientific revolution |спасылка= http://dx.doi.org/10.1119/1.11997 |выданне= Americal Journal of Physics |год= 1980 |volume= 48 |pages= 425—431 |ref= Brouwer}}
* {{артыкул|аўтар= Nugayev R. M. |загаловак= The History of Quantum Mechanics as a Decisive Argument Favoring Einstein over Lorentz |спасылка= http://www.jstor.org/stable/187597 |выданне= Philosophy of Science |год= 1985 |volume= 52 |pages= 44—63 |ref= Nugayev}}
* {{артыкул|аўтар= Nersessian N. J. |загаловак= “Why wasn’t Lorentz Einstein?” An Examination of the Scientific Method of H. A. Lorentz |спасылка= http://dx.doi.org/10.1111/j.1600-0498.1986.tb00857.x |выданне= Centaurus |год= 1986 |volume= 29 |pages= 205—242 |ref= Nersessian (Cent)}}
* {{артыкул|аўтар= Janssen M. |загаловак= Reconsidering a Scientific Revolution: The Case of Einstein versus Lorentz |спасылка= http://dx.doi.org/10.1007/s000160200003 |выданне= Physics in Perspective |год= 2002 |volume= 4 |pages= 421—446 |ref= Janssen (PP)}}
* {{артыкул|аўтар= Frisch M. |загаловак= Mechanisms, principles, and Lorentz’s cautious realism |спасылка= http://dx.doi.org/10.1016/j.shpsb.2005.07.002 |выданне= Studies in History and Philosophy of Modern Physics |год= 2005 |volume= 36 |pages= 659—679 |ref= Frisch}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Hendrik Antoon Lorentz}}
* {{cite web|url=http://www.lorentz.leidenuniv.nl/IL-publications/Lorentz.html|title=Scientific publications of H.A. Lorentz|publisher=Leiden University|accessdate=2012-11-22|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130524014424/http://www.lorentz.leidenuniv.nl/IL-publications/Lorentz.html|archivedate=24 мая 2013|url-status=dead}}
* {{cite web|author=Kox A. J.|url=http://www.lorentz.leidenuniv.nl/IL-publications/dissertations/lorentz.html|title=Ph.D. students of H.A. Lorentz: 1881–1921|publisher=Leiden University|accessdate=2012-11-22|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120716211949/http://www.lorentz.leidenuniv.nl/IL-publications/dissertations/lorentz.html|archivedate=16 ліпеня 2012|url-status=dead}}
* {{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1902/|title=Hendrik Lorentz|publisher=Nobelprize.org|accessdate=2012-11-22|lang=en|description=Інфармацыя на сайце Нобелеўскага камітэта|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121220124145/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1902/|archivedate=20 снежня 2012|url-status=dead}}
* {{cite web|author=O’Connor J. J., Robertson E. F.|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Lorentz.html|title=Hendrik Antoon Lorentz|work=MacTutor Biography|publisher=University of St Andrews|accessdate=2012-11-22|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121021091626/http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Lorentz.html|archivedate=21 кастрычніка 2012|url-status=dead}}
* {{cite web|url=http://www.genealogy.math.ndsu.nodak.edu/id.php?id=105756|title=Hendrik Antoon Lorentz|publisher=Mathematics Genealogy Project|accessdate=2012-11-22|lang=en|description=Вучні Лорэнца|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121124051640/http://genealogy.math.ndsu.nodak.edu/id.php?id=105756|archivedate=24 лістапада 2012|url-status=dead}}
* {{ВСЭ3|аўтар=Визгин В. П.|Лоренц Хендрик Антон|15}}
* {{Супрацоўнік РАН|51139|Гендрыка (Хендрыка) Антона Лорэнца}}

{{^}}{{Нобелеўская прэмія/фізіка 1901-1925}}
{{Бібліяінфармацыя}}

{{DEFAULTSORT:Лорэнц Хендрык Антон}}
[[Катэгорыя:Фізікі Нідэрландаў]]
[[Катэгорыя:Фізікі-тэарэтыкі Нідэрландаў]]
[[Катэгорыя:Фізікі XIX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Фізікі XX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па фізіцы]]
[[Катэгорыя:Члены Нідэрландскай каралеўскай акадэміі навук]]
[[Катэгорыя:Замежныя члены Лонданскага каралеўскага таварыства]]
[[Катэгорыя:Члены і члены-карэспандэнты Нацыянальнай акадэміі навук ЗША]]
[[Катэгорыя:Члены Французскай акадэміі навук]]
[[Катэгорыя:Члены Каралеўскага таварыства Эдынбурга]]
[[Катэгорыя:Члены-карэспандэнты Санкт-Пецярбургскай акадэміі навук]]
[[Катэгорыя:Члены-карэспандэнты РАН (1917—1925)]]
[[Катэгорыя:Члены-карэспандэнты АН СССР]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя члены АН СССР]]
[[Катэгорыя:Узнагароджаныя медалём Коплі]]
[[Катэгорыя:Кавалеры ордэна Ганаровага легіёна]]