Прагляд зыходнага тэксту старонкі Цюльпан

{{Таксон
 |image file        = Tulipa suaveolens floriade to Canberra.jpg
 |image title       = 
 |image descr       = 
 |regnum            = Расліны
 |rang              = Род
 |latin             = Tulipa
 |author            = [[L.]], 1753
 |syn               = 
 |typus             = 
 |children name     = 
 |children          = 
 |range map         = 
 |range map caption = 
 |range map width   = 
 |range legend      = 
 |wikispecies       = Tulipa
 |commons           = Category:Tulipa
 |itis              = 43104
 |ncbi              = 13305
 |eol               = 17820
 |grin              = 12489
 |ipni              = 24874-1
}}
'''Цюльпа́н ''' (''Túlipa'') — [[Род (біялогія)|род]] шматгадовых цыбульных раслін сямейства лілейныя. Назва паходзіць ад персідскага слова ''toliban'' («[[цюрбан]]»), і дадзена кветцы за падабенства яе бутонаў да ўсходняга галаўнога ўбору<ref name="zolotn">''Н. Ф. Золотницкий''. Кветкі ў легендах і адданнях. Масква, 1913.</ref>.

== Батанічнае апісанне ==

=== Марфалагічныя асаблівасці ===
Цюльпан — [[травяністыя расліны|травяністы]] [[цыбуліна|цыбульны]] [[мнагалетнік]]. Вышыня раслін вагаецца ў залежнасці ад віду і сорту ад 10-20 да 65-100 см.
;[[Каранёвая сістэма|Корань расліны]]: Складаецца з [[прыдаткавыя карані|прыдаткавых каранёў]], размешчаных на падковападобнай ніжняй частцы [[донца|донцы]]. У маладых цыбулін (да першага красавання) фармуюцца [[сталон]]ы — полыя структуры, на дне якіх размешчана даччыная цыбуліна. Звычайна сталоны растуць вертыкальна ўніз, радзей у бок.

;[[Сцябло]]: Прадстаўлена трыма формамі: донца, сталон і генератыўныя пабегі, якія нясуць кветкі і лісце. Сцябло прамастаячае, [[цыліндр]]ычнае, вышынёй ад 5-20 да 85-100 см.
;[[Лісце]]: Падоўжана-[[ланцэт]]нае, зялёнае ці шызаватае, з гладкімі ці хвалістымі краямі і лёгкім [[воск|васкавым]] налётам. [[Жылкаванне]] дугавое. Размешчана чаргова і ахоплівае сцябло. Ніжні ліст самы буйны, верхні, так званы сцяг-ліст — самы маленькі. У цюльпанаў {{bt-bellat||Tulipa kaufmanniana}}, {{bt-bellat||Tulipa greigii}}, {{bt-bellat||Tulipa micheliana}} і іх садовых формаў верхні бок лісця ўпрыгожана фіялетава-бурымі, [[пурпур]]ными плямамі ці рыскамі, палосамі, што надае раслінам адмысловую дэкаратыўнасць. У сталай квітнеючай расліны часцей за ўсё 2-4(5) ліста, якія размешчаны ў ніжняй частцы сцябла. У маладых раслін (да першага красавання) адзіны ліст развіваецца да канца вегетацыі. Зародкі лісця закладваюцца ў цыбуліне, якая замяшчае сталую расліну ў перыяд [[вегетацыя|вегетацыі]], а рост працягваецца ў наступным [[сезон]]е.
; [[Кветка]]: Звычайна адна, але ёсць і шматкветкавыя віды ({{bt-bellat||Tulipa praenstas}}, {{bt-bellat||Tulipa turkestanica}}) і гатункі ад іх, на [[кветканос]]е якіх 3-5 кветак і больш. Кветка правільная, абодваполая, [[калякветнік]] з шасці вольных лісточкаў, [[тычачка|тычачак]] шэсць, з падоўжанымі [[пылавік]]амі; [[песцік]] з верхняй трохгняздовай [[завязь|завяззю]], кароткім [[слупок|слупком]] і трохлопасцевым [[рыльца]]м. Формула кветкі цюльпана: {{Nobr|<math>\ast P_{3+3}\; A_{3+3}\; G_{(\underline3)}</math>}}. Кветкі ландшафтных цюльпанаў часцей чырвоныя, жоўтыя, радзей белыя. Афарбоўка гатункавых цюльпанаў самая разнастайная: ад чыста-белай, жоўтай, чырвонай, пурпурной, фіялетавай і амаль чорнай да спалучэння дзвюх, трох ці некалькіх кветак. Часта аснаванне пялёсткаў афарбавана ў іншы колер, які адрозніваецца ад асноўнага, што ўтворае так званае «дно» кветкі. Форма кветкі таксама шматстайная: бакалападобная, чашападобная, авальная, ліліяпадобная, махрыстая (півонепадобная), махрыстая, зорчатая, папугайная. Кветкі буйныя, даўжынёй да 12 см, дыяметрам ад 3 да 10 см, а ў поўным расчыненні ў ландшатных цюльпанаў да 20 см. Кветкі цюльпанаў шырока раскрываюцца на сонца і закрываюцца ўначы і ў пахмурнае надвор’е.
; [[Плод]]: Шматнасенная [[каробачка]] трохкантовай формы. [[Насенне]] плоскае, трохкутнае, карычнявата-жоўтае, размешчана гарызантальна ў два шэрагу ў кожным гняздзе каробачкі.

=== Біялагічныя асаблівасці ===
Па рытме сезоннага развіцця цюльпаны ставяцца да вясновых [[эфемероіды|эфемероідаў]]. Іх рост і развіццё працягваюцца 80-120 дзён: з пачатку красавіка і да канца чэрвеня, калі засыхае наземная частка.

Вегетацыя цюльпанаў пачынаецца з адрастаннем лісця ў красавіку, адразу пасля раставання снега. [[Красаванне]] настае ў сярэднім праз 20-30 дзён пасля пачатку вегетацыі. Цюльпаны, з’яўляючыся тыповымі эфемероідамі, вельмі адчувальныя да тэмпературы, менш да вільгаці і амаль непераборлівыя да іншых фактараў, якія ўплываюць на рост і развіццё раслін.

Працягласць красавання залежыць ад тэмпературы паветра. У большасці раслін яна складае 12-14 дзён. У перыяд красавання пры працяглым уздзеянні тэмпературы звыш 25 °C у цюльпанаў назіраецца рэзкае скарачэнне вегетацыі, ідзе адміранне кветаноснага [[пабег]]а . Пры звычайных тэмпературных умовах ад канца красавання да канчатка вегетацыі праходзіць 4-5 тыдняў.

Сцябло, кветка, лісце і карані — аднагадовыя, гэта значыць жывуць адну вегетацыю. Цыбуліна, у адрозненне ад іх, — 2,5 гады, на працягу гэтага часу фармуецца яе змена — даччыная цыбуліна, а таксама некалькі драбнейшых цыбулінак — дзетак.

Размнажаецца цюльпан, акрамя насення, яшчэ цыбулінкамі — [[дзетка]]мі, якія развіваюцца пры аснаванні сцеблаў у зямлі.

== Паходжанне і распаўсюджанне ==
[[Выява:Araluen Botanic Park, Roleystone.jpg|thumb|right|Цюльпаны ў батанічным парку, [[Горад Перт|Перт]], [[Аўстралія]]]]
[[Выява:Garden of the Provinces and Territories - Tulip Festival - 3.jpg|thumb|right|Фэст цюльпанаў у Канадзе]]
[[Выява:Lily flowered tulip.jpg|thumb|right|Ліліяпадобныя цюльпаны]]
[[Выява:Pink tulips closed.jpg|thumb|right|Ружовыя цюльпаны]]
[[Выява:Tulipa fringed - burgundy lace - bulbs.jpg|thumb|right|Цыбуліны цюльпана гатунку 'Burgundy Lace']]
[[Выява:A tulip inside vo 021be.jpg|thumb|right|Унутры]]
Філагенетычныя даследаванні канца XX — пачала XXI стагоддзі паказалі, што ў прыродзе налічваецца да 110 [[Біялагічны від|відаў]] цюльпанаў<ref>Govaerts, R., Dransfield, J., Zona, S.F, Hodel, D.R. & Henderson, A. (2006). World Checklist of Liliaceae. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet; http://apps.kew.org/wcsp/qsearch.do;jsessionid=BA241719F3093133553E7B838A5A77AD Спіс родаў сямейства Лілейныя {{ref-en}} {{v|28|4|2009}}</ref>. Радзіма большасці з іх — [[Сярэдняя Азія]], яе засушлівыя і горныя раёны: [[стэп]]ы, пясчаныя і камяністыя [[пустыня|пустыні]]. Дзікарослыя цюльпаны сустракаюцца ў прыродзе ва Усходняй Еўропе і [[Казахстан]]е (паўднёвыя рэгіёны). Значная колькасць відаў расце на тэрыторыі [[Іран]]а, [[Турцыя|Турцыі]], на поўначы [[Індыя|Індыі]].

Род падпадзяляецца на два падроды, ''Tulipa'' і ''Eriostemones'' (па L. W. D. van Raamsdonk).

Вядома даволі вялікая колькасць [[разнавіднасць|разнавіднасцяў]], [[форма]]ў і [[гібрыд]]аў. Большасць разводных у культуры цюльпанаў ставіцца да віду {{bt-bellat||Tulipa gesneriana}}, які сустракаецца ў дзікім выглядзе на ўсходзе Расіі, на [[Алтай|Алтаі]], у [[Арменія|Арменіі]]; у культуры сустракаюцца разнавіднасці гэтага віду з кветкамі простымі і махрыстымі, разнастайных [[колер]]аў, аднакаляровых і пярэстых. У культуры сустракаюцца і іншыя віды: {{bt-bellat||Tulipa suaveolens}} са шматлікімі разнавіднасцямі ('Duc van Thol', 'Rex rubrorum' і іншыя), {{bt-bellat||Tulipa greigii}}, {{bt-bellat||Tulipa pubescens}}, {{bt-bellat||Tulipa eichleri}} і інш.
У [[Еўрапейская частка Расіі|еўрапейскай часткі Расіі]] дзіка растуць наступныя віды:
* {{bt-latbel|Tulipa sylvestris|aut=[[L.]]|txt=Цюльпан лясны}}, з жоўтымі кветкамі, лісткі калякветніка завостраныя, ніткі тычачак пры падставе шарсцістыя, роўныя пылавіку;
* {{bt-latbel|Tulipa biebersteiniana|aut=[[Schult.f.]]|txt=}}, кветка меней буйная, жаўтлявая, ніткі тычачак у 2-4 разы даўжэй пылавікоў; больш паўднёвая форма;
* {{bt-latbel|Tulipa biflora|aut=L.|txt=}}, на поўдні Расіі, з 2—5 дробнымі зелянявымі кветкамі;
* {{bt-latbel|Tulipa gesneriana|aut=L.|txt=}}, які расце на ўсходзе і поўдні Расіі, кветкі жоўтыя ці ярка-чырвоныя, лісткі калякветніка даўгаватыя, тупыя, [[тычачка|тычачкі]] з голымі ніткамі, роўнавялікімі [[пылавік]]у; лістоў тры—пяць.

== Выкарыстанне ў дэкаратыўным садоўніцтве ==
Шматлікія віды цюльпанаў разводзяцца як упадабаныя [[дэкаратыўныя расліны]], асабліва ў модзе яны былі ў [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзі]], калі каштавалі даволі дорага.

== Гісторыя культуры ==

=== Азіяцкая радзіма ===
Першыя звесткі пра цюльпаны мы сустракаем у [[Персія|Персіі]]<ref name="zolotn" />. Сярод [[Таджыкі|таджыкаў]], чыя мова ставіцца да [[Іранскія мовы|іранскай групы]], існуе штогадовае свята цюльпанаў [[Сайры лола]]. Зараз цяжка ўсталяваць, якія віды з’явіліся продкамі першых акультураных раслін, але магчыма, гэта былі дзікарослыя цюльпаны відаў {{bt-bellat||Tulipa gesneriana}} і {{bt-bellat||Tulipa schrenkii}}, распаўсюджаныя ў [[Малая Азія|Малой]] і Сярэдняй Азіі. З Персіі цюльпаны патрапілі ў Турцыю, дзе іх звалі «лале» ({{lang-tr|Lale}}). Імя Лале дагэтуль з’яўляецца самым папулярным жаночым імем у краінах Усходу. У Турцыі ўпершыню сталі займацца [[селекцыя]]й гэтых раслін. Да [[16 стагоддзе|XVI стагоддзя]] было вядома ўжо каля 300 [[гатунак]]аў цюльпанаў.

Еўрапейцы ўпершыню пазнаёміліся з цюльпанам у [[Візантыя|Візантыі]], там  і дагэтуль цюльпан — адзін са знакаў пераемніцы Візантыйскай імперыі — [[Турцыя|Турцыі]].

=== Першыя цюльпаны ў Еўропе ===
У [[1554]] пасланец [[Аўстрыя|аўстрыйскага]] імператара ў Турцыі Аг’е дэ Бюсбек адправіў вялікую партыю цыбулін і насення цюльпанаў у [[Вена|Вену]]. Спачатку яны гадаваліся ў Венскім садзе лекавых раслін, дырэктарам якога быў прафесар батанікі [[Шарль дэ л'Эклюз]] (Charles de l’Ecluse, 1525—1609). Займаючыся селекцыяй, Эклюз рассылаў насенне і цыбуліны ўсім сваім сябрам і знаёмым. У 60-е гады XVI стагоддзі гандляры і купцы завезлі іх у Аўстрыю, Францыю, Германію. З гэтага часу пачалася трыўмфальная заваёва цюльпанамі Еўропы. Першапачаткова цюльпаны разводзілі пры каралеўскіх рэзідэнцыях, яны сталі знакам багацця і шляхетнасці, іх пачалі калекцыянаваць. Гарачымі аматарамі цюльпанаў былі [[Арман Жан дзю Плесі Рышэльё|Рышэлье]], [[Вальтэр]], аўстрыйскі імператар [[Франц II]], французскі кароль [[Людовік XVIII]].

=== Цюльпаны ў Галандыі ===

У [[Нідэрланды|Галандыі]] першыя [[асобнік]]і {{bt-bellat||Tulipa gesneriana}} з’явіліся ў [[1570]], калі Эклюз па запрашэнні прыехаў працаваць у Галандыю і разам з іншымі раслінамі захапіў цыбуліны цюльпанаў. Гэта паслужыла пачаткам вар’яцкага захаплення цюльпанамі цэлага народа, вядомага пад імем ''[[Цюльпанаманія|цюльпанаманіі]]''. За рэдкія асобнікі гэтай кветкі плацілі ад 2 000 да 4 000 [[флорын]]аў; існуе аповяд пра адзін асобнік, за які пакупнік аддаў цэлую піўную ў 30 000 фларынаў. Кошты ўсталёўваліся на [[харлем]]скай [[біржа|біржы]], дзе цюльпаны сталі прадметам [[спекуляцыя|спекуляцыі]]. Напачатку [[17 стагоддзе|XVII стагоддзя]] на працягу трох гадоў здзейснена было ўгод на цюльпаны больш за на 10 млн флорынаў. Шматлікія прамыслоўцы кідалі сваю вытворчасць і браліся за гадоўлю цюльпанаў. У выніку адбываліся [[крах]]і, гінулі станы, і ўрад змушаны быў прыняць меры супраць гэтай [[манія|маніі]]. І ў грамадстве празмернае захапленне спарадзіла [[рэакцыя|рэакцыюз]]'явіліся асобы, якія не маглі спакойна бачыць цюльпаны і знішчалі іх бязлітасна. Канчаткова спынілася гэта манія, калі сталі распаўсюджвацца [[англійскі сад|англійскія сады]] і розныя новыя кветкі. У наш час у Галандыі можна нацешыцца цюльпанамі ў парку [[Кекенхоф]].

=== Цюльпаны ў Расіі ===
На Русі дзікія віды цюльпанаў былі вядомыя яшчэ ў XII стагоддзі, але цыбуліны гатункаў садовых цюльпанаў упершыню былі завезены ў Расію ў эпоху валадарання [[Пётр I|Пятра I]] у 1702 годзе з Галандыі. У Расіі гарачымі аматарамі і калекцыянерамі кветак былі князь [[Вяземскі]], графіня [[Зубава]], [[Пракоп Акінфіявіч Дзямідаў|П. А. Дзямідаў]], граф [[Разумоўскі]]. Цыбуліны цюльпанаў у той час каштавалі дорага, паколькі завозіліся з-за мяжы аж да канца XIX стагоддзя і гадаваліся ў [[сядзіба]]х толькі заможных людзей. З канца XIX стагоддзя было арганізавана іх прамысловая вытворчасць непасрэдна ў Расіі, на ўзбярэжжа [[Каўказ]]а, у [[Сухумі]]. Аднак культура цюльпанаў у Расіі не атрымала такога вялікага развіцця, як у краінах [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропы]].

=== Цюльпаны ў Беларусі ===

У дзікім выглядзе ў Беларусі сустракаецца толькі {{bt-latbel|Цюльпан лясны|}}, які занесены ў [[Чырвоная кніга Беларусі|Чырвоную кнігу Беларусі]]<ref>[http://kvetky.net/2009/tyulpan-lesnoy/ Тюльпан лесной] {{ref-ru}}</ref><ref>[http://hbc.bas-net.by/plantae/allplantras.php?aaafam=-+%F1%E5%EC%E5%E9%F1%F2%E2%EE+-&gen=Tulipa Растения Беларуси]</ref>.

У культуры разводзяцца шматлікія віды і гібрыды<ref>[http://hbc.bas-net.by/plantae/allplantvyr.php?aaafam=-+%F1%E5%EC%E5%E9%F1%F2%E2%EE+-&gen=Tulipa Растения Беларуси]</ref>.

== Гісторыя вывучэння ==
Вывучаць дзікарослыя цюльпаны ў месцах іх натуральнага вырастання пачалі ў XV стагоддзі. У Грэцыі, Італіі і на поўдні Францыі выяўлены {{bt-bellat||Tulipa didieri}} і {{bt-bellat||Tulipa viridiflora}}. Ад іх адбыліся арыгінальныя ліліяпадобныя цюльпаны. У 1571 годзе першае апісанне садовых цюльпанаў зрабіў швейцарскі батанік [[Конрад Геснер|К. Геснер]]. Пазней, у 1773 годзе, садовыя цюльпаны ў яго гонар былі аб’яднаны [[Карл Ліней|К. Лінеям]] пад зборнай назвай {{bt-bellat||Tulipa gesneriana}}.

Шырокія ўводзіны дзікіх выглядаў у культуру пачалося ўслед за адкрыццём і вывучэннем іх у прыродзе напачатку XVIII стагоддзі. Вялікая заслуга ў гэтым рускіх навукоўцаў [[Аляксей Іванавіч Ввядзенскі, батанік|А. І. Ввядзенскага]], [[Валерый Іванавіч Таліеў|В. І. Таліева]], [[Зінаіда Пятроўна Бачанцава|З. П. Бочанцевой]], [[З. М. Сіліна|З. М. Сілінай]] і інш. Аднак сапраўдная селекцыйная праца з цюльпанамі пачалася толькі ў канцы XIX стагоддзя. Велізарная роля ў гэтым належыць дырэктару Пецярбургскага батанічнага саду [[Эдуард Людвігавіч Рэгель|Э. А. Регелю]] (1815—1892). Са сваіх паездак па Цэнтральнай Азіі ён прывёз у Пецярбург шмат відаў і апісаў іх у кнізе «Флора садоў». Дзякуючы яму выгляды сярэднеазіяцкіх цюльпанаў упершыню патрапілі ў Галандыю, Англію, Францыю, Германію і Амерыку, дзе звярнулі на сябе ўвагу селекцыянераў, стаўшы прабацькамі большасці сучасных гатункаў.

=== Агратэхніка ===
C [[1972]] па цяперашні час селекцыяй цюльпанаў займаюцца ў ВНІІ кветкаводства і субтрапічных культур ([[Сочы]]).

=== Хваробы і шкоднікі ===

==== Грыбковыя хваробы ====
* {{bt-bellat|Шэрая гніль|}} ([[узбуджальнік]] — {{bt-bellat||Botrytis tulipae}}).
* {{bt-bellat|Фузарыёзная гніль|}} (узбуджальнік — {{bt-bellat||Fusarium oxysporum f. tulipae}}).
* {{bt-bellat|Склерацыяльная гніль|}} (узбуджальнік — {{bt-bellat||Sclerotinia tuliparum}}).

==== Вірусныя хваробы ====
* {{bt-bellat|Пёстралепястковасць|}} (узбуджальнік — {{bt-bellat||Tulipa virus 1}}).
* {{bt-bellat|Жнівеньская хвароба|}} (узбуджальнік — {{bt-bellat||Tabacco necrosis virus}}).

==== Неінфекцыйныя хваробы ====
* «Завыпнякоўванне»
* Ссіненне цыбулін
* [[Гамоз]], ці [[камедзецёк]]
* Пухліны на цыбулінах

==== Шкоднікі цюльпанаў ====
* [[Тля]]
* [[Мядзведка]]
* [[Смаўжы]], [[слімакі]]
* Мышападобныя [[грызуны]]

== Некаторыя віды ==
{{main|Віды роду Цюльпан}}

{|
|- valign=top
|
* ''[[Tulipa acuminata]]''
* ''[[Tulipa agenensis]]''
* ''[[Tulipa armena]]''
* ''[[Tulipa aucheriana]]''
* ''[[:en:Tulipa batalinii|Tulipa batalinii]]''
* ''[[Tulipa bakeri]]''
* ''[[Tulipa biflora]]''
* ''[[Tulipa borszczowii]]''
* ''[[Tulipa butkovii]]''
* ''[[Tulipa carinata]]''
* ''[[Tulipa celsiana]]''
* ''[[Tulipa cretica]]''
* ''[[Tulipa cypria]]''
* ''[[Tulipa dasystemon]]''
* ''[[Tulipa didieri]]''
* ''[[Tulipa dubia]]''
* ''[[Tulipa edulis]]''
* ''[[Tulipa ferganica]]''
* ''[[:en:Tulipa gesneriana|Tulipa gesneriana]]''
* ''[[Tulipa goulimyi]]''
* ''[[Tulipa greigii]]''
|
* ''[[Tulipa grengiolensis]]''
* ''[[Tulipa heterophylla]]''
* ''[[Tulipa hoogiana]]''
* ''[[Tulipa humilis]]''
* ''[[Tulipa hungarica]]''
* ''[[Tulipa iliensis]]''
* ''[[Tulipa ingens]]''
* ''[[Tulipa julia]]''
* ''[[Tulipa kaufmanniana]]''
* ''[[Tulipa kolpakowskiana]]''
* ''[[Tulipa kurdica]]''
* ''[[Tulipa kuschkensis]]''
* ''[[Tulipa lanata]]''
* ''[[Tulipa latifolia]]''
* ''[[Tulipa lehmanniana]]''
* ''[[Tulipa linifolia]]''
* ''[[Tulipa marjolettii]]''
* ''[[Tulipa mauritania]]''
* ''[[Tulipa micheliana]]''
* ''[[Tulipa montana]]''
* ''[[Tulipa orphanidea]]''
* ''[[Tulipa ostrowskiana]]''
* ''[[Tulipa platystigma]]''
* ''[[Tulipa polychroma]]''
|
* ''[[Tulipa praecox]]''
* ''[[Tulipa praestans]]''
* ''[[Tulipa primulina]]''
* ''[[:en:Tulipa pulchella|Tulipa pulchella]]''
* ''[[Tulipa retroflexa]]''
* ''[[Tulipa saxatilis]]''
* ''[[Tulipa sharonensis]]''
* ''[[Tulipa sprengeri]]'' Conservation Genetics 2: 193—201, 2001.
* ''[[Tulipa stapfii]]''
* ''[[Tulipa subpraestans]]''
* {{bt-latbel|Tulipa sylvestris|Цюльпан лясны}}
* ''[[Tulipa systola]]''
* ''[[Tulipa taihangshanica]]''
* ''[[Tulipa tarda]]''
* ''[[Tulipa tetraphylla]]''
* ''[[Tulipa tschimganica]]''
* ''[[Tulipa tubergeniana]]''
* ''[[Tulipa turkestanica]]''
* ''[[Tulipa undulatifolia]]''
* ''[[Tulipa urumiensis]]''
* ''[[Tulipa urumoffii]]''
* ''[[Tulipa violacea]]''
* ''[[Tulipa whittalli]]''
|}

== Легенды ==
Існуе легенда пра цюльпаны, паводле якой у бутоне жоўтага цюльпана закладзена шчасце. Да шчасця ніхто не мог дабрацца з-за таго, што бутон не раскрываўся. Калі маленькі хлопчык, які гуляе з мамай, упершыню ўбачыў выдатны жоўты бутон і са шчаслівай усмешкай пабег да яго — цюльпан раскрыўся. З тых часоў лічыцца, што падораныя цюльпаны прыносяць шчасце ці, прынамсі, добры настрой<ref name="zolotn" />.

== Цікавыя факты ==
* У апошнія месяцы [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] нацысты зрабілі водную [[Ваенная блакада|блакаду]] на захадзе [[Нідэрланды|Нідэрландаў]], перакрыўшы ўсе пастаўкі харчавання. Наступствы былі пагібельнымі. Па словах відавочнікаў, падчас «галоднай зімы» 1944—1945 гады ад недаядання памерла сама меней 10 000 мірных жыхароў. Звычайна чалавек спажывае прыблізна 1600—2800 [[калорыя|калорый]] у дзень. Але ў красавіку 1945 гады некаторым жыхарам [[Амстэрдам]]а, [[Дэлфт]]а, [[Гаага|Гаагі]], [[Лейден]]а, [[Ротэрдам]]а і [[Утрэхт]]а прыйшлося здавольвацца толькі 500—600 калорыямі. Цыбуліны цюльпанаў самі па сабе застаюцца вельмі цвёрдымі незалежна ад працягласці адварвання. Акрамя таго, ужыванне іх выклікаюць раздражненне (нават даволі моцнае) ў роце і горле<ref>[[Сяргей Васілевіч Бесараб|Сергей Бесараб]] [https://www.patreon.com/posts/prostoi-tiulpan-57692672 Простой непростой тюльпан] // Патрэон — patreon.com, 22 кастрычніка 2021, 01:05</ref>. Каб паменшыць раздражненне, да цыбулін дадавалі, калі было, трохі морквы ці цукровага бурака. У 100 грамах цыбулін цюльпанаў — гэта каля 148 калорый — утрымоўваецца 3 грама [[Бялок|бялку]], 0,2 грама [[тлушчы|тлушчу]] і 32 грама [[вугляводы|вугляводаў]]. Так не вельмі такім чынам смачныя цыбуліны цюльпанаў выратавалі шматлікіх галандцаў ад голаду.
* У гады [[Афганская вайна (1979—1989)|Афганскай вайны]] ([[1979]]—[[1989]]) [[Чорны цюльпан|чорным цюльпанам]] звалі самалёт-[[катафалк]], а [[Чырвоны цюльпан|чырвоным цюльпанам]] — пакутлівае [[Смяротная кара|пакаранне смерцю]].
* У [[1998]] у [[Башкірыя|Башкірыі]] была пабудавана [[Ляля-Цюльпан|мячэць, у назве якой скарыстана імя цюльпан]]
* У [[2005]] ў [[Кіргізія|Кіргізіі]] адбылася рэвалюцыя, якая атрымала імя [[Цюльпанавая рэвалюцыя|Цюльпанавай]]
* У 1990-е гады ў [[СССР]] была папулярная песня з аднайменнага альбома [[Наташа Каралёва|Наташы Каралёвай]] [http://www.musicxxl.net/2007/06/01/natasha_koroljova__zhjoltye_tjulpany.html «Жоўтыя цюльпаны»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090225143602/http://www.musicxxl.net/2007/06/01/natasha_koroljova__zhjoltye_tjulpany.html |date=25 лютага 2009 }}.
* У 1952 годзе рэжысёрам [[Крысціян-Жак]]ам быў зняты фільм пад назвай [[Фанфан-цюльпан, фільм, 1952|Фанфан-цюльпан]], а ў 2003 [[Жэрар Краўчыкам|Жэрарам Краўчыкам]] яго [[Фанфан-цюльпан, фільм, 2003|рэмейк]] з аднайменнай назвай.

{{зноскі}}
== Літаратура ==
* ''Лисянский Б. Г., Ладыгина Г. Б.'' Цюльпаны. — М.: Астрель; АСТ, 2002. — 152 з ISBN 5-17-014176-9 (АСТ) ISBN 5-271-04222-7 (Астрель)
* ''Лях. В.'' Глебы і ўгнаенні для цюльпанаў. // Кветкаводства. — верасень/кастрычнік 2007, № 5, — з. 22-23.

== Спасылкі ==
* {{GRIN|genus|12489}}{{ref-en}} {{v|29|4|2009}}
* [http://www.keukenhof.com Самы вялікі ў свеце парк Цюльпанаў Keukenhof, Галандыя] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20080509083913/http://www.keukenhof.com/ |date=9 мая 2008 }}
* [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=120&taxon_id=133974 ''Цюльпан'' eFloras: Ornamental Plants From Russia And Adjacent States Of The Former Soviet Union] {{ref-en}}
{{ЭСБЕ}}

{{Бібліяінфармацыя}}
[[Катэгорыя:Цюльпан|*]]
[[Катэгорыя:Дэкаратыўныя расліны]]