Прагляд зыходнага тэксту старонкі Ціна Леванаўна Асаціяні

{{Вучоны}}

'''Ціна Леванаўна Асаціяні''' ({{lang-ka|თინა ასათიანი}}, {{lang-hy|Թինա Լևանի Ասաթիանի}}; [[12 сакавіка]] [[1918]], [[Тбілісі]] — [[20 ліпеня]] [[2011]], [[Ерэван]]) — армянскі [[фізік]] грузінскага паходжання.

Акадэмік НАН РА (1996, [[член-карэспандэнт]] з 1991), [[доктар фізіка-матэматычных навук]] (1971), [[прафесар]] (1974). Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). [[Лаўрэаты Ленінскай прэміі|Лаўрэат Ленінскай прэміі]] (1970).

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны [[Фізіка высокіх энергій|фізіцы высокіх энергій]] і [[Касмічныя прамяні|фізіцы касмічных прамянёў]], даследаванню [[Элементарная часціца|элементарных часціц]] на [[Паскаральнік зараджаных часціц|паскаральніку]], эксперыментальным прыборам фізікі высокіх энергій. Ціна Леванаўна Асаціяні вядомая сваёй грамадскай і дабрачыннай дзейнасцю. Яна з'яўляецца заснавальнікам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя».

== Біяграфія ==
Ціна Леванаўна Асаціяні нарадзілася 12 сакавіка 1918 года ў Тбілісі, у сям'і вядомага [[літаратуразнавец|літаратуразнаўцы]], даследчыка [[Грузінская літаратура|класічнай грузінскай літаратуры]], прафесара Левана Нічыпаравіча Асаціяні<ref name="БСЭ">{{ВСЭ3|артыкул=Асатиани Леван Никифорович}}</ref> і ўрача Ганны Волкавай{{sfn|Кананова|2011}}.

Скончыла школу з адрозненнем{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}. У 1940 годзе скончыла фізічны факультэт [[Тбіліскі дзяржаўны ўніверсітэт|Тбіліскага дзяржаўнага ўніверсітэта]]<ref name="НАН РА">{{cite web |url= http://www.sci.am/members.php?mid=86&langid=3|title=Тина Левановна Асатиани |publisher= [[НАН РА|Национальная академия наук РА]]|access-date=2016-01-19 }}</ref>.

У 1941 годзе паступіла ў аспірантуру [[Фізіка-тэхнічны інстытут ім. А. Ф. Ёфе РАН|Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута]] (надалей — Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Ёфе РАН), у лабараторыю [[Абрам Ісакавіч Аліханаў|акадэміка Абрама Аліханава]]. У час [[Блакада Ленінграда|блакады Ленінграда]] Асаціяні вярнулася ў Тбілісі, дзе выкладала агульную фізіку ў Транспартным інстытуце. У 1942 годзе, калі браты Аліханяны прыступілі да арганізацыі станцыі па даследаванні [[касмічныя прамяні|касмічных прамянёў]] на [[Гара Арагац|гары Арагац]], Ціна Асаціяні была запрошана туды і з 1943 года пачала працу над кандыдацкай дысертацыяй, прысвечанай даследаванню шырокіх атмасферных залеў. У 1945 годзе ў [[ІФП|Інстытуце фізічных праблем АН СССР]] абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені [[кандыдат навук|кандыдата фізіка-матэматычных навук]]{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}.

У 1943 годзе выйшла замуж за [[фізік]]а Аршалуйса Тыгранавіча Дадаяна (пазней кіруючы кафедрай у [[Ерэванскі дзяржаўны ўніверсітэт|Ерэванскім дзяржаўным універсітэце]]){{sfn|Кананова|2011}}. З 1944 года была кіруючай лабараторыяй [[Мюон|<math>\mu</math>-мезонаў]] у [[Ерэванскі фізічны інстытут|Фізічным інстытуце АН Армянскай ССР]] (надалей — Ерэванскі фізічны інстытут){{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}{{sfn|Армянская советская энциклопедия|1975|с=552}}.

Ціна Асаціяні з 1959 года брала ўдзел у працы многіх міжнародных канферэнцый і выступала з дакладамі ў многіх краінах свету ([[Японія]], [[Індыя]], [[Канада]], [[ЗША]], [[Англія]], [[Германія]], [[Францыя]], [[Аўстрыя]]){{sfn|Известия НАН РА|2008|с=242}}. З 1968 года чытала лекцыі ў [[Ерэванскі дзяржаўны ўніверсітэт|Ерэванскім дзяржаўным універсітэце]] па фізіцы высокіх энергій{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}<ref name="НАН РА" />. За вялікі ўнёсак у развіццё методыкі [[Іскравая камера|іскравых камер]] у 1970 годзе Ціне Асаціяні і [[Арцём Ісаакавіч Аліханьян|акадэміку Арцёму Аліханьяну]] была прысуджана [[Ленінская прэмія]]{{sfn|Кананова|2011}}.

У 1971 годзе абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені [[доктар навук|доктара фізіка-матэматычных навук]], у 1974 годзе ёй было прысвоена навуковае званне [[прафесар]]а<ref name="НАН РА" />. У 1991 годзе была абрана членам-карэспандэнтам АН Армянскай ССР, у 1996 годзе — сапраўдным членам Нацыянальнай акадэмія навук Рэспублікі Арменія<ref name="НАН РА" />.

Пасля абвяшчэння незалежнасці Арменіі ў 1991 годзе, Ціна Асаціяні займалася грамадскай дзейнасцю. Яна была заснавальнікам і ганаровым прэзідэнтам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Асаціяні таксама займалася лёсамі інвалідаў з хрыбетна-спіннамазгавымі траўмамі, іх псіхалагічнай і працоўнай рэабілітацыяй. Яна напісала і ажыццявіла ў жыццё праграму «Навучанне камп'ютарнай і інфармацыйнай тэхніцы інвалідаў-спінальнікаў»{{sfn|Кананова|2011}}. Па яе праграме Брытанскае пасольства Арменіі арганізавала для інвалідаў-спінальнікаў Цэнтр фізічнага трэнінгу ў Ерэване. Асаціяні была членам кіраўніцтва асацыяцыі спінальнікаў Арменіі «Верацнунд». Па яе ініцыятыве ў горадзе Спітаку быў арганізаваны Коледж для інвалідаў і сірот, які паспяхова функцыянуе{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}.

У 2008 годзе выдала кнігу «Успаміны»<ref name="karabah">{{cite web |url=http://karabah88.ru/history/persony/52_liniya_zhizni_tiny_asatiani.html |title=Линия жизни Тины Асатиани |author=Нора Кананова |publisher=karabah88.ru |access-date=2016-01-19 |archive-url=https://archive.today/20130504080409/http://karabah88.ru/history/persony/52_liniya_zhizni_tiny_asatiani.html |archive-date=4 мая 2013 }}</ref>.

Ціна Леванаўна Асаціяні памерла ў [[Ерэван]]е 20 ліпеня 2011 года ва ўзросце 93 гадоў<ref name="news.am">{{cite web |url=http://news.am/rus/news/68555.html |title=Ушла из жизни почетный президент грузинского благотворительного сообщества в Армении |date=2011-07-20 |publisher=news.am |access-date=2016-01-19 }}</ref>. У памяць Ціны Асаціяні ў 2013 годзе, у Ерэване, на доме, дзе яна жыла (пр. Баграмяна, 18а) была ўсталявана мемарыяльная дошка{{sfn|Кананова|2013}}.

== Навуковая дзейнасць ==
Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны [[Фізіка высокіх энергій|фізіцы высокіх энергій]] і [[Касмічныя прамяні|фізіцы касмічных прамянёў]]<ref name="НАН РА" />.

У 1940-х гадах Ціна Асаціяні займалася даследаваннем [[Шырокая атмасферная залева|шырокіх атмасферных залеў]], ужываючы новы метад вызначэння першаснай энергіі шырокіх атмасферных залеў. Супольна з [[Арцём Ісаакавіч Аліханьян|акадэмікам Арцёмам Аліханьянам]], Асаціяні адкрыла і вывучыла прыроду вузкіх залеў, абумоўленых ядзернымі працэсамі{{sfn|Армянская советская энциклопедия|1975|с=552}}, адрозных ад звычайных часціц шырокіх атмасферных залеў{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}.

Ціна Асаціяні распрацавала электронны метад скарачэння часу аднаўлення [[Камера Вільсана|камеры Вільсана]]{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}. Яна з'яўляецца аўтарам вынаходства прылады для вымярэння каардынат зараджаных часціц — каардынатнага дэтэктара зараджаных часціц. Яно выкарыстоўваецца ў эксперыментах на [[Паскаральнік зараджаных часціц|паскаральніках]], таксама пры рэгістрацыі [[Касмічныя прамяні|касмічных прамянёў]]<ref name="патент">{{cite web |url=http://www.findpatent.ru/patent/128/1280554.html |title=Устройство для измерения координат заряженных частиц |publisher=www.findpatent.ru |access-date=2016-01-19 }}</ref>.

Пачынаючы з 1960 года Ціна Асаціяні займалася эксперыментальным даследаваннем палярызацыі [[Мюон|<math>\mu</math>-мезонаў]] касмічнага выпрамянення. Даследаванні праводзіліся на цыліндрычным і прастакутным гадаскопах і камеры Вільсана. З [[1961]] года Асаціяні пачала займацца [[Іскравая камера|шырокаадтульнымі іскравымі камерамі]], і атрымала вядомыя вынікі ў даследаванні ўсталёўкі шырокаадтульных іскравых камер у [[магнітнае поле|магнітным полі]]{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}.

З 1967 года Ціна Асаціяні працавала на эксперыментальнай усталёўцы [[Ерэванскі фізічны інстытут|Ерэванскага фізічнага інстытута]] «АРУС». Скарыстаючы шырокаадтульныя іскравыя камеры, Асаціяні правяла з супрацоўнікамі першы эксперымент на «АРУС»-е, давёўшы, што пучок працуе. Асаціяні паставіла першы эксперымент на «АРУС»-е па фотанараджэнні [[Каон|<math>K^{0}</math>-мезонаў]]{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}.
[[Файл:Plaque to Tina Asatiani 1.jpg|міні|<ref>{{Cite web|url=http://www.golosarmenii.am/article/17928/pamyati-akademika-tiny-asatiani|title=ПАМЯТИ АКАДЕМИКА ТИНЫ АСАТИАНИ|website=www.golosarmenii.am|access-date=2018-09-27}}</ref>]]

У пачатку 1970-х гадоў, пад кіраўніцтвам Ціны Асаціяні, быў сканструяваны магнітны [[спектрометр]], які дазваляў мераць гарызантальны струмень высокаэнергічных касмічных мюонаў з высокай дакладнасцю{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}. У канцы 1970-х гадоў Ціна Асаціяні даследавала з'яву [[гало]] ў [[Бюраканская астрафізічная абсерваторыя|Бюраканскай астрафізічнай абсерваторыі]]. Асаціяні адкрыла з'яву пабудаванасці шматгаловых сямействаў{{sfn|Известия НАН РА|2008|с=241}}.

{{Пачатак схаванага блока
 |Рамка =
 |Загаловак = Асноўныя навуковыя працы
 |Выраўноўванне_загалоўка = left
 |Выраўноўванне_тэкста = left
}}
* {{артыкул |аўтар=Асатиани Т. Л. и др. |загаловак= Проект эксперимента для изучения адронных столкновений при энергиях 10<sup>3</sup> — 10<sup>6</sup> ТэВ|спасылка=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/o/ |выданне=Успехи физических наук |год=1980 |том=132 |выпуск= 2|старонкі= 395—396}}
* {{артыкул |аўтар=Асатиани Т. Л., Тер-Антонян С. В. |загаловак= Исследование мюонов горизонтального потока космических лучей методом искрового калориметра на в/с Арагац|спасылка= http://physics.asj-oa.am/2025/|выданне=Известия АН Армянской ССР. Физика  |год=1980 |том=15 |нумар=3 |старонкі=174—185 }}
* {{артыкул |аўтар=Асатиани Т. Л. и др. |загаловак= Электромагнитные взаимодействия космических мюонов больших энергий и мюонные пары|спасылка=http://physics.asj-oa.am/2157/ |выданне=Известия АН Армянской ССР. Физика |год=1978 |том=13 |нумер=1 |старонкі= 3—9}}
* {{артыкул |аўтар= Асатиани Т. Л. и др. |загаловак= Импульcный спектр мюонов космических лучей высоких энергий под большими зенитными углами|спасылка=http://physics.asj-oa.am/2545/ |выданне=Известия АН Армянской ССР. Физика |год= 1976|том=11 |нумар= 4|старонкі=251—258 }}
* {{артыкул |аўтар=Асатиани Т. Л. и др.  |загаловак=Флуктуации яркости следов в стримерной камере |спасылка=http://physics.asj-oa.am/2714/ |выданне= Известия АН Армянской ССР. Физика|год= 1969|том= 4|нумар=1 |старонкі=53—57 }}
* {{артыкул |аўтар=Асатиани Т. Л. и др. |загаловак=Магнитный спектрометр из проволочных искровых камер с автоматическим вычислением магнитных отклонений |спасылка= http://physics.asj-oa.am/2291/|выданне=Известия АН Армянской ССР. Физика |год= 1966|том= 1|нумар= 6|старонкі=410—413 }}
* {{артыкул |аўтар= Асатиани Т. Л. и др.|загаловак=О возможности измерения ионизации заряженных частиц в стримерной камере |спасылка=http://physics.asj-oa.am/2236/ |выданне=Известия АН Армянской ССР. Физика |год= 1966|том= 1|нумар=2 |старонкі= 127—130}}
{{Канец схаванага блока}}

== Узнагароды ==
* [[Ленінская прэмія]] (1970) — ''за працу «Трэкавыя іскравыя камеры»''.
* [[Ордэн Гонару, Грузія]]<ref name="НАН РА" />.
* Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980)<ref name="НАН РА" />.
* [[Ганаровыя грамадзяне Тбілісі|Ганаровы грамадзянін Тбілісі]] (1987){{sfn|Известия НАН РА|2008|с=242}}.
* [[Сорасаўскі прафесар|Ганаровы прафесар фонду Джорджа Сораса]] (1974){{sfn|Известия НАН РА|2008|с=242}}.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{артыкул |аўтар=Кананова Н. |загаловак=Памяти академика Тины Асатиани |спасылка=http://www.golosarmenii.am/ru/20390/society/25970/ |выданне=Голос Армении |тып=общественно-политическая газета |месца=Ер. |год=2013 |нумар=37 |ref=Кананова |archive-url=https://archive.today/20130627174242/http://www.golosarmenii.am/ru/20390/society/25970/ |archive-date=27 чэрвеня 2013 }}
* {{артыкул |аўтар=Кананова Н. |загаловак=Памяти академика Тины Асатиани |спасылка=http://www.golosarmenii.am/ru/20151/society/12380/ |выданне=Голос Армении |тып=общественно-политическая газета |месца=Ер. |год=2011 |нумар=78 |ref=Кананова |archive-url=https://archive.today/20130114181155/http://www.golosarmenii.am/ru/20151/society/12380/ |archive-date=14 студзеня 2013 }}
* {{артыкул |загаловак= К 90-летию Тины Левановны Асатиани|спасылка=http://physics.asj-oa.am/771/ |выданне=Известия НАН РА. Физика |год= 2008|том= 43|нумар=3 |старонкі= 241—242|ref=Известия НАН РА }}
* {{кніга |частка=Асатиани Тина Левановна |спасылка частка=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_1.djvu/552 |загаловак=Армянская савецкая энцыклапедыя |адказны=[[Віктар Амбарцумян|В. А. Амбарцумян]] |месца=Ер. |год=1975 |том=1 |старонкі=552 |старонак=720 |ref=Армянская советская энциклопедия }}

== Спасылкі ==
* {{Супрацоўнік НАН РА|86|Ціны Леванаўны Асаціяні}}
* {{cite web |url=http://www.president.am/ru/press-release/item/2009/06/24/news-600/#!prettyPhoto |title=Выступление президента Сержа Саргсяна во время приёма, в честь официального визита в РА президента Грузии |date=2009-06-24 |publisher=Афіцыйны сайт [[Прэзідэнт Арменіі|Прэзідэнта РА]]|access-date=2016-01-19 }}
* {{cite web|url=http://www.if.ufrgs.br/iupap/armenia-poster.html|title=Women in Physics in Armenia |publisher=Институт физики Федерального университета Риу-Гранди-ду-Сул|access-date=2016-01-20}}
* {{cite web |url= http://ru.hayazg.info/%D0%90%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D0%B8_%D0%A2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%9B%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0|title= Асатиани Тина Левановна|publisher=Энциклопедия фонда «Хайазг» |access-date=2016-01-19 }}
* {{cite web|url=http://www.persons.am/ru/1277.htm|title=Тина Левановна Асатиани|date=2006-10-23|publisher=www.persons.am|access-date=2014-05-27|archive-url=https://archive.today/20130115001720/http://www.persons.am/ru/1277.htm|archive-date=15 студзеня 2013}}

{{Вонкавыя спасылкі}}

{{DEFAULTSORT:Асаціяні Ціна Леванаўна}}
[[Катэгорыя:Вучоныя Арменіі]]
[[Катэгорыя:Дактары навук]]
[[Катэгорыя:Фізікі СССР]]
[[Катэгорыя:Фізікі Арменіі]]
[[Катэгорыя:Фізікі XX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Фізікі XXI стагоддзя]]