Прагляд зыходнага тэксту старонкі Чарніцы

{{значэнні2|Чарніцы (значэнні)}}
{{Таксон
 |image file        = Vaccinium myrtillus in Belarus 01.jpg
 |image title       = Ягады чарніц, Беларусь
 |image descr       = Ягады чарніц, Беларусь
 |regnum            = Расліны
 |parent            = Vaccinium
 |rang              = Від
 |latin             = Vaccinium myrtillus
 |name              = 
 |author            = [[L.]]
 |syn               = 
 |children name     = 
 |children          = 
 |range map         = 
 |range map caption = 
 |range map width   = 
 |range legend      = 
 |iucnstatus        = 
 |iucn              = 
 |wikispecies       = Vaccinium myrtillus
}}
'''Чарні{{націск}}цы''' (''Vaccínium myrtíllus'') — [[Біялагічны від|від]] [[Шматгадовыя расліны|шматгадовых]] нізкарослых [[кусцік]]аў з роду {{bt-bellat|ягаднік|Vaccinium}} сямейства {{bt-bellat|Верасовыя|Ericaceae}}.

Расліна распаўсюджана ў [[Азія|Азіі]], [[Еўропа|Еўропе]] і [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]] ў раёнах з [[Умераны клімат|умераным]] і {{нп3|Субарктычны клімат|субарктычным|ru|Субарктический климат}} кліматам. Шырока выкарыстоўваюцца як лекавая і харчовая.

== Назва ==
Навуковая назва роду паходзіць ад {{lang-la|vacca}} — «[[карова]]», па прыдатнасці лісця некаторых відаў на корм [[Сельскагаспадарчыя жывёлы|жывёле]]. Відавая назва ''myrtillus'' уяўляе памяншальнае ад {{lang-la|myrtus}} — «[[мірт]]», па падабенстве расліны з маленькім [[мірт]]ам.

Беларуская назва паходзіць ад колеру ягад і таго, што яны чарняць рукі і рот. Сярод беларускіх назваў такія, як
чарніцы<ref name="Киселевский">{{Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь|136-137}}</ref><ref name="ЛР">Лекарственные растения и и их применение. Изд. 5-5, перераб. и доп. «Наука и техника». Мн., 1974. 592 с. с ил. (АН БССР. Ин-т эксперим. ботаники им. В. Ф. Купревича)</ref><ref>[[Іосіф Георгіевіч Васількоў|Васількоў І. Г.]] Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927</ref><ref>[[Канстанцін Аляксандравіч Чалоўскі|Чоловский К.]] Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.</ref><ref>[[Міхаіл Мікалаевіч Ганчарык|Ганчарык М. М.]] Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927</ref><ref>[[Мікалай Васілевіч Шатэрнік|Шатэрнік М. В.]] Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929</ref>, чарніца<ref>[[Аляксандр Аляксандравіч Антонаў|Антонов А. А.]] О врачебных растениях, дикорастущих в Витебской губернии и употребляемых населением ее в домашней народной медицине. Витебск, 1888</ref><ref name="Інбелкульт">{{кніга
|загаловак      = Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў
|спасылка       = http://www.slounik.org/bnt08/l24
|месца          = Мінск
|выдавецтва     = Інбелкульт
|год            = 1926
|том            = Вып. 8
|старонак       = 80
}}</ref><ref>[[Уладзімір Мікалаевіч Дабравольскі|Добровольский В. Н.]] Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914</ref>, чорніцы, чорныя ягады<ref>[[Міхал Адольфавіч Федароўскі|Federowski M.]] Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897</ref><ref name="Верас">{{Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік}}</ref>, чарнушкі<ref name="Киселевский"/>.

Таксама назва роду кактусаў {{bt-bellat||Myrtillocactus}} утворана ад назвы чарніц (''Vaccinium myrtillus'') і тлумачыцца вонкавым падабенствам пладоў гэтых кактусаў і чарніц<ref name="Удалова83">{{кніга|аўтар=Удалова Р. А., Вьюгина Н.|загаловак=В мире кактусов|адказны=Отв. ред. С. Г. Сааков|выданне=2-е изд|месца=М.|выдавецтва=Наука|год=1983|старонкі=98|старонак=144|серыя=Научно-популярная серия|тыраж=250&nbsp;000}}</ref>.

== Апісанне ==
{{Біяфота|Illustration Vaccinium myrrtillus0.jpg|ш=250|left|Чарніцы. {{Бат.іл.|3}}|color=#BBDD99}}

[[Шматгадовыя расліны|Шматгадовая расліна]].

=== Марфалогія ===

[[Кусцік]], рэдка [[куст]], які дасягае вышыні ад 15 да 30 см<ref name="china">{{Cite web| url = http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=200016692 | title = Vaccinium myrtillus Linnaeus | work = Flora of China | published = eFloras.org | date = 2015-04-04}}</ref>, радзей ад 5<ref name="nestby">{{кніга| аўтар= Rolf Nestby, David Percival, Inger Martinussen, Nina Opstad, Jens Rohloff | загаловак= The European Blueberry (Vaccinium myrtillus L.) and the Potential for Cultivation. A Review | url = https://www.researchgate.net/publication/220005144_The_European_blueberry_Vaccinium_myrtillus_L_and_the_potential_for_cultivation_A_review | часопіс= The European Journal of Plant Science and Biotechnology | нумар= 5, 1 | старонкі= 5–16 | год= 2011}}</ref> (такія нізкія расліны пашыраны ў горных<ref name="Ritchie-1956">{{Кніга| аўтар= J.C. Ritchie | загаловак= Vaccinium myrtillus L | url = http://www.jstor.org/stable/2257181| часопіс= Journal of Ecology | выданне= 1 | нумар= 44 | старонкі= 291–299 | год= 1956}}</ref> і [[тундра]]вых<ref name="Bonekamp">Gunnevi Bonekamp, s. 78</ref> раёнах) да 60<ref name="Pawlowski">{{кніга| аўтар= Stanisław Pawłowski (red.) | загаловак= Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom X | выдавецтва= PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe | месца= Warszawa, Kraków | год= 1963 | старонкі= 103–104}}</ref>, ці нават да 90 см{{r|nestby}}. Расліна мае доўгае паўзучае [[карэнішча]]<ref name="ЛР"/>, якое дае вялікую колькасць [[Парастак|парасткаў]], з-за чаго чарнічнік утварае шырокія ўчасткі<ref name="america">{{cite web| url = http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=1&taxon_id=200016692 | title = Vaccinium myrtillus Linnaeus | work = Flora of North America | published = eFloras.org | lang=en |date = 2015-04-04}}</ref>. Адна расліна можа займаць плошчу ў некалькі квадратных метраў{{r|nestby}}.

=== Сцябло ===

Пад зямлёй (звычайна на глыбіні 15-20 см{{r|Ritchie-1956}}) ў выглядзе [[карэнішча]] дасягае максімуму 5,5 м даўжыні, пры сярэдняй даўжыні 2 м. Вузлы, з якіх вырастаюць разгалінаванні карэнішча або надземныя парасткі, размешчаны на адлегласці 20-30 см{{r|nestby}}. Надземныя парасткі моцна разгалінаваны, накіраваны ўгару, галіны адыходзяць ад галоўнага стволіка пад вострымі кутамі. Маладыя — зялёныя, з патройнымі галінамі і з вострымі краямі, больш старыя — з шэра-карычневымі і шэрымі плямамі{{r|Pawlowski}}. Сцёблы голыя, рэдка рабрыстыя<ref name="ДП"/>, апушаны ў зморшчынах{{r|america}}. У самых старых раслінах можа быць да 17 мм у дыяметры ля аснавання<ref name="grochowski">{{кніга| аўтар= Wiesław Grochowski | загаловак= Uboczna produkcja leśna | выдавецтва= Państwowe Wydawnictwo Naukowe | месца= Warszawa | год= 1990 | старонкі= 327–340 | isbn = 83-01-09535-0}}</ref>.

=== Лісце ===

[[Ліст|Лісце]] {{нп3|Філатаксіс|размешчана|uk|Філотаксис}} чаргова. Лісце кароткахвосцікавае (хвосцік каля 1 мм даўжыні{{r|china}}). Пласцінка бледна-зялёная, голая і тонкая. Мае даўгавата-авальную форму, на краях дробна-пілаватая, на вяршыні круглявая або завостраная, ля аснавання клінаватая. Дасягае, як правіла, ад 1 да 1,5 см у даўжыню, і рэдка да 4 см у шырыню, як правіла, 0,1-1,5 см, рэдка да 3 см{{r|Pawlowski}}. З ніжняга боку ліста [[Праводзячы пучок|праводзячыя пучкі]] выразна бачныя, а з верхняга — невыразныя. Нерваў другога парадку маецца 6-7 пар{{r|china}}. Увосень лісце афарбоўваецца чырвоным і ападае на зіму<ref name="ЛР"/><ref name="ДП"/>{{r|Pawlowski}}. Дажджавая вада па жалабках лісця і хвосціках адводзіцца да галін з глыбокімі баразёнкамі, па якіх і скочваецца да [[Корань расліны|корня]].

=== Кветкі ===

Цвіце ў маі-пачатку чэрвеня<ref name="ЛР"/>. [[Кветка|Кветкі]] правільныя, сядзяць па адной, рэдка па дзве, развіваюцца на мінулагодніх парастках{{r|Pawlowski}}, звісаюць у пазухах лісця на хвосціках даўжынёй 3-5 мм<ref name="ЛР"/><ref name="ДП"/><ref name="Rutkowski">{{кніга | аўтар= Lucjan Rutkowski | загаловак= Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej | выдавецтва= Wydawnictwo Naukowe PWN | месца= Warszawa | год= 2004 | старонкі= 351 | isbn = 8301143428}}</ref>. [[Вяночак]] мае чатыры-пяць дробных{{r|Pawlowski}} зубчыкаў{{r|china}} даўжынёй 0,4–0,6 мм. Ён бочкападобны ад зелянява-белага праз ружова-зялёны да бела-ружовага, дасягае да 6 мм у даўжыню.  Адгін [[чашачка|чашачкі]] непадзельны. [[Тычынка|Тычынак]] дзесяць, даўжыня да 3 мм, з якой каля 1,5 мм — нітка, а каля 2 мм — пылавік. Іх ніткі злёгку выгінаюцца і пашыраны ў ніжняй частцы. {{нп3|Пылавік|Пылавікі|ru|Пыльник}} злёгку злучаныя бакамі, на канцах выцягнуты ў доўгія конусы. [[Песцік]] — адзін, ён у два разы даўжэй за тычынкі і таму крыху выступае над вяночкам. Складаецца з 4-5 {{нп3|Плодалісцік|плодалісцікаў|ru|Плодолистик}}. [[Завязь]] ніжняя, у яе поласці шматлікія семязавязі{{r|Pawlowski}}.

Кветка нахілена ўніз, і гэта абараняе пылок ад волкасці.

[[Выява:Vaccinium myrtillus RecolteAuPeigne.JPG|thumb|right||Збор чарніц у Францыі]]

{{нп3|Формула кветкі||ru|Формула цветка}}: {{Nobr|[[Выява:Male and female sign.svg|12px]]<math>\mathrm{\ast \; Ca_{(5)}\; Co_{(5)} \;  A_{5+5} \;  G_{(\overline5)}}</math>}}<ref name="Медбот">{{кніга|аўтар=Сербин А. Г. и др.|загаловак=Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов|месца=Харьков|выдавецтва=Изд-во НФаУ: Золотые страницы|год=2003|старонкі=150|старонак=364|isbn=966-615-125-1}}</ref>.

=== Плады ===

{{нп3|Ягада (батаніка)|Ягады|ru|Ягода (ботаника)}} спачатку зялёныя, потым чырванеюць і становяцца больш цёмнымі з паспяваннем. Спелыя ягады шарападобныя, сінявата-чорныя з-за васкавога шызаватага налёту{{r|Pawlowski}}<ref name="ЛР"/><ref name="Bonekamp"/><ref name="ДП"/> або проста чорныя. Васкавы налёт лёгка выдаляецца, і тады ягада цалкам адпавядае сваёй назве<ref>Honkavaara, Johanna: «Ultraviolet cues in fruit-frugivore interactions», sivu 22. Jyväskylä: University of Jyväskylä, 2002</ref>. Дыяметр ягад дасягае 6-10 мм{{r|china}}.

Ягады становяцца спелымі ў ліпені-жніўні<ref name="ЛР"/>.

Нутро мяккае, чырвона-фіялетавае ці [[пурпур]]нае<ref name="ЛР"/>, насенін можа быць да 40, але сярэдняя колькасць звычайна напалову менш{{r|Pawlowski}}. Яны карычневага колеру, даўжынёй ад 1 да 1,5 мм{{r|Pawlowski}}.

<gallery mode="packed">
Файл:Vacc myrt kz4.jpg|Карэнішча з каранямі
Файл:Vaccinum myrtillus 260405.jpg|Квітнеючы парастак
Файл:Vaccinium myrtillus uoga, 2006-07-25.JPG|Плод
</gallery>

== Распаўсюджанне ==
[[Выява:Vaccinium myrtillus1 ies.jpg|thumb|left|160px|Кветка]]
[[Выява:Vaccinium myrtillus2 ies.jpg|thumb|left|160px|Кветка]]
[[Арэал]] віду ахоплівае ўсю [[Паўночная Еўропа|Паўночную]] і [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральную Еўропу]]. Паўднёвая мяжа арэалу на кантыненце праходзіць праз цэнтральную частку [[Пірэнейскі паўвостраў|Пірэнэйскага паўвострава]], [[Корсіка|Корсіку]], цэнтральную частку [[Апенінскі паўвостраў|Апенінскага паўвострава]] і на [[Балканскі паўвостраў|Балканах]] ([[Албанія]], [[Паўночная Македонія|Македонія]] і [[Балгарыя]]<ref name="grin">{{cite web| url = https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?41040 | title = Taxon: Vaccinium myrtillus L. | work = Germplasm Resources Information Network (GRIN) | date = 2015-04-15}}</ref>, але від адсутнічае на шырокіх тэрыторыях [[Сярэднедунайская нізіна|Сярэднедунайскай нізіны]]. На поўначы від сустракаецца па ўсёй [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынавіі]] і [[Ісландыя|Ісландыі]]. У [[Польшча|Польшчы]] гэты від шырока распаўсюджаны па ўсёй краіне, але месцамі сустракаецца радзей або цалкам адсутнічае (напрыклад, на [[Жулавы|Жулавах]], лакальна на [[Падляшша|Падляшшы]] і ў [[Мазовія|Мазовіі]]<ref name="zajac">{{кніга|аўтар=Zając Adam, Zając Maria (red.) |загаловак=Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce |месца=Kraków |rok=2001 |выдавецтва=Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego |isbn = 83-915161-1-3}}</ref>). Скапленні чарнічнікаў, якія ў Польшчы называюць словам «jagodzisko», апісваюцца як больш вялікія і багатыя ў паўночнай частцы краіны{{r|grochowski}}. На [[Беларусь|Беларусі]] сустракаецца часта і паўсюдна<ref name="ЛР"/>. Далей на ўсход чарніцы дасягаюць [[Цэнтральная Сібір|Цэнтральнай Сібіры]], сустракаюцца ў [[Заходняя Сібір|Заходняй]] і [[Усходняя Сібір|Усходняй]] [[Сібір]]ы<ref name="ЛР"/><ref name="ДП"/>. Сустракаецца на Палярным Урале і ў [[Краснаярскі край|Краснаярскім краі]] (у [[Бярозавыя лясы|бярэзніках]]), [[Арктыка|Арктыцы]] (у сухой [[Кустовая тундра|кустовай тундры]]), на паўвостраве [[Канін (паўвостраў)|Канін]] і ў Прыобскай тундры (у зарасніках {{bt-bellat||Alnus viridi}}), паступова знікаючы на поўначы. Паўднёвая мяжа перасякае [[Цэнтральная Украіна|Цэнтральную Украіну]] і [[Расія|Расію]]. На поўдні расце ў гарах [[Алтай|Алтая]]. У Каўказскім рэгіёне маецца вобласць распаўсюджання, раздзеленая {{нп3|Экалагічная дыз’юнкцыя|дыз’юнкцыяй|uk|Екологічна диз'юнкція}}, від таксама распаўсюджаны ў паўночнай частцы [[Малая Азія|Малой Азіі]]<ref name="floran">{{cite web| url =http://linnaeus.nrm.se/flora/di/erica/vacci/vaccmyrv.jpg | title = Vaccinium myrtillus | work = Den Virtuella Floran | published = Naturhistoriska riksmuseet | date = 2015-04-15}}</ref>. На [[Далёкі Усход|Далёкім Усходзе]] від сустракаецца рэдка<ref name="ДП"/>, у тым ліку на паўночнай і цэнтральнай частцы вострава [[Хонсю]]{{r|grin}}. У [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]] гэты від расце на паўднёвым ускрайку [[Грэнландыя|Грэнландыі]] (дзе ён мог быць інтрадукаваны вікінгамі{{r|nestby}}), у паўднёва-заходняй частцы канадскай правінцыі [[Альберта (правінцыя)|Альберта]] і паўднёвым усходзе [[Брытанская Калумбія|Брытанскай Калумбіі]]. У ЗША сустракаецца ў заходняй частцы краіны, у штатах: [[Каларада]], [[Айдаха]], [[Мантана]], [[Арэгон]], [[Вашынгтон (штат)|Вашынгтон]], [[Ваёмінг]], [[Нью-Мексіка]], [[Арызона]], [[Невада]] і [[Юта]]{{r|grin}}.

Расце вялікімі зараснікамі ў хвойніках, ельніку і ялова-шыракалістых лясах у супольнасці з {{bt-bellat|грушанка{{!}}грушанкамі|Pyrola}}, {{bt-bellat|Брусніцы{{!}}брусніцамі|Vaccinium vitis-idaea}}, {{bt-bellat|Суніцы{{!}}суніцамі|Fragaria}}, {{bt-bellat|Малінія{{!}}малініяй|Molinia}}, і папараццю-{{bt-bellat|Арляк{{!}}арляком|Pteridium}}<ref name="ЛР"/><ref name="ДП"/>. Аддае перавагу кіслым глебам, [[Гумус|гумінавым]] і не занадта сухім.

== Біялогія ==

=== Развіццё ===
[[Файл:Fjällväxter - Norwegian hills near Sweden.jpg|thumb|Чарніцы ў восеньскай афарбоўцы, Нарвегія]]
[[Файл:Vaccinium myrtillus 04.jpg|thumb|Расліна ранняй вясной]]

[[Кусцік]], {{нп3|Хамефіты|хамефіт|pl|Chamefity}}. Расліны прарастаюць скрозь карэнішчы канцэнтрычна знутры, утвараючы няправільныя круглыя плямы з самымі старымі часткамі карэнішчаў і кустоў у сярэдняй частцы, з самымі маладымі на ўскраінах{{r|nestby|grochowski}}. Асобныя клоны чарніц распаўсюджваюцца на плошчы дыяметрам да 6-7 м{{r|grochowski}}. Карэнішчы разгаліноўваюцца {{нп3|Сімпадыяльны тып галінавання|сімпадыяльна|pl|Rozgałęzienia typu sympodialnego}}. Расце адным ствалом без разгалінавання да вышыні 20-30 см, пасля чаго ўтварае дзве, радзей тры ці болей галінак. Сярэдняя расце самай моцнай і вырастае ў надземны парастак або працягвае расці карэнішчам, утвараючы праз 20-30 см новую групу надземных парасткаў. Развіццё карэнішчаў працягваецца на бакавых галінах. У папуляцыі пераважаюць {{нп3|Каліва|асобнікі|pl|Rameta}}, маладзейшыя за 6 гадоў{{r|nestby}}. Надземныя парасткі на працягу першых гадоў растуць толькі ў вегетацыйнай форме. Яны ўпершыню заквітаюць прыкладна праз 3-5 гадоў, інтэнсіўна цвітуць і даюць плады прыкладна з 5 да 13 гадоў{{r|grochowski}}. Інтэнсіўнае цвіценне наступае з другога года{{r|nestby}}. Больш старыя асобнікі ўступаюць у фазу старэння і саслабляюць цвіценне{{r|grochowski}}. Пасля дасягнення 15-гадовага ўзросту, рост раслін запавольваецца, яны рэдка ўтвараюць новыя парасткі і надземныя парасткі, жывуць прыкладна да 34 гадоў{{r|nestby}}.

Цвіце з красавіка па чэрвень. Кветкі могуць апыляцца двума спосабамі: з дапамогай [[Насякомыя|насякомых]] і [[самаапыленне]]м. У натуральных умовах зафіксавана апыленне такімі відамі, як {{bt-bellat||Andrena lapponica}}, {{bt-bellat||Andrena fucata}}, {{bt-bellat||Andrena armata}}, {{bt-bellat||Vespula norvegica}}, {{bt-bellat||Vespula rufa}}, {{bt-bellat||Vespula sylvestris}}, {{bt-bellat||Bombus lapponicum}}, {{bt-bellat||Bombus lucorum}}, {{bt-bellat||Bombus agrorum}}, {{bt-bellat||Bombus hortorum}}, {{bt-bellat||Bombus terrestris}}, {{bt-bellat||Bombus pratorum}}, {{bt-bellat||Bombus jonellus}}, {{bt-bellat||Psithyrus sylvestris}}, {{bt-bellat|меданосная пчала|Apis mellifera}}, {{bt-bellat||Nomada panzeri}}. Па самаапыленне адзіным істотным фактарам з’яўляецца ўплыў сілы цяжару{{r|Ritchie-1956}}.

Час ад апылення да поўнага паспявання пладоў складае каля 2 месяцаў{{r|nestby}} (40-60 дзён{{r|grochowski}}). Перыяд плоданашэння доўжыцца ад 21 да 41 дня{{r|grochowski}}.

{{нп3|Праростак|Праросткі|ru|Проросток}} ў прыродных умовах назіраюцца рэдка{{r|Ritchie-1956}}. Прарастанне адбываецца восенню і вясной<ref name="muller">{{Кніга|аўтар = F.M. Muller | загаловак= Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings | выдавецтва= Centre for Agricultural Publishing and Documentation | месца= Wageningen | дата= 1978 | старонкі= 173}}</ref>. Рост расады вельмі павольны. {{нп3|Гіпакотыль||pl|Hipokotyl}} дасягае да 1 см у даўжыню, ён аголены і травяністы. Дзве [[Семядоля|семядолі]] маюць амаль эліптычнае ланцэтнае аснаванне з закругленым кончыкам. Дасягаюць да 4 мм даўжыні. {{нп3|Эпікотыль||pl|Epikotyl}}дасягае да 1 мм даўжыні<ref name="muller"/>. Да каля 10 тыдняў растуць толькі адзінкавыя ювенільныя лісты, адрозныя з’яўленнем мнагаклетачных залозістых вейчыкаў на іх краі і ніжнім баку{{r|Ritchie-1956}}. Растуць звіліста, маюць эліптычную бляшку і даўжыню да 3 мм<ref name="muller"/>. Уласна лісце з’яўляецца толькі ў трохмесячных раслін{{r|Ritchie-1956}}.

Увосень вылучаюцца пажыўныя рэчывы, якія выводзяцца з надземных органаў у карэнішчы. Тады і ўвесну карэнішчы растуць больш за ўсё. Карані растуць з карэнішчаў галоўным чынам у канцы лета і ўвосень, калі новыя парасткі растуць над зямлёй у канцы вясны і ў пачатку лета{{r|nestby}}. Ва ўмовах высокагор’яў расліны распаўсюджваюцца толькі вегетатыўна{{r|grochowski}}.

=== Генетыка і размнажэнне ===
Лік храмасомаў 2n = 24{{r|Ritchie-1956}}. Расліны размножваюцца пераважна вегетатыўна, а насеннае размнажэнне абмежавана. У выніку існуюць групы каліў, не вельмі генетычна разнастайных, нават удзел насякомых у пераносе пылка не гарантуе ў гэтай сітуацыі перакрыжаванага апылення<ref name="Nuortila-2002">{{кніга| аўтар=Nuortila Carolin Tuomi, Juha Laine Kari | загаловак= Inter-parent distance affects reproductive success in two clonal dwarf shrubs, Vaccinium myrtillus and Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae) | часопіс = Canadian Journal of Botany | том= 80 | выданне= 8 | старонкі= 875–884 | год= 2002 | issn = 0008-4026 | doi = 10.1139/b02-079 | мова= en}}</ref>. Самаапыленне ў чарніц прыводзіць да рэзкага зніжэння ўтварэння жыццяздольнага насення, што звязана з хуткім з’яўленнем {{нп3|Інбрэдная дэпрэсія|інбрэднай дэпрэсіі|ru|Инбредная депрессия}} ў выніку {{нп3|Інбрыдынг|інбрыдынгу|ru|Инбридинг}}<ref name="Guillaume-1999">{{кніга| аўтар= Guillaume P., Jacquemart A.-L. | загаловак= Early-inbreeding depression inVaccinium myrtillus and V. vitis-idaea | часопіс= Protoplasma | том= 208 | выданне= 1–4 | старонкі= 107–114 | год= 1999 | doi = 10.1007/BF01279080}}</ref>. Пасля апылення пылком падобнай або генетычна ідэнтычнай асобіны адбываецца [[апладненне]], але колькасць утворанага [[Насенне|насення]] абмежавана, што звязана з гібеллю [[Зародак|зародка]] падчас развіцця<ref name="Hokanson-2000">{{кніга| аўтар = Hokanson Karen, Hancock J. | загаловак= Early-acting inbreeding depression in three species of Vaccinium (Ericaceae) | часопіс= Sexual Plant Reproduction | том= 13 | выданне= 3 | старонкі= 145–150 | год= 2000 | doi = 10.1007/s004970000046}}</ref>. Гэтую з’яву можна інтэрпрэтаваць як інбрэдную дэпрэсію ці як частковы механізм {{нп3|Самастэрыльнасць|самастэрыльнасці|ru|Samopłonność}} на генетычным узроўні<ref name="Nuortila-2006">{{кніга| аўтар= Carolin Nuortila, Juha Tuomi, Jouni Aspi, Kari Laine | загаловак = Early-acting inbreeding depression in a clonal dwarf shrub, Vaccinium myrtillus, in a northern boreal forest | url = http://www.jstor.org/stable/23727273| часопіс= Annales Botanici Fennici | выданне= 1 | том= 43 | старонкі= 36–48 | год= 2006}}</ref><ref name="Raspé-2004">{{кніга| аўтар= Olivier Raspé, Patricia Guillaume, Anne-Laure Jacquemart | загаловак = Inbreeding Depression and Biased Paternity after Mixed-Pollination in Vaccinium myrtillus L | часопіс= International Journal of Plant Sciences | выданне= 4 | том= 165 | старонкі= 765–771 | год= 2004 |doi=10.1086/422045}}</ref>. Колькасць пладоў аднолькавая як пры крыжаваным апыленні, так і пры самаапыленні, паколькі памер пладоў карэлюе з колькасцю і памерам насення — разнастайнасць клонаў спрыяе павышэнню ўрадлівасці раслін{{r|nestby}}. Была выяўлена значна больш высокая генетычная разнастайнасць раслін у асобных папуляцыях (86 %), чым паміж імі (14 %)<ref name="Albert-2004">{{кніга|аўтар=Albert T., Raspe O., Jacquemart A.L. |загаловак=Clonal diversity and genetic structure in Vaccinium myrtillus populations from different habitats |url=http://www.jstor.org/stable/20794549|часопіс=Belgian Journal of Botany |том=137 |старонкі=155–162 |год=2004}}</ref>{{r|nestby}}.

=== Фітахімічныя асаблівасці ===
Асаблівасцю гэтага віду з’яўляецца асабліва высокае ўтрыманне [[Антацыяны|антацыянаў]] (самае вялікае з прадстаўнікоў роду {{bt-bellat|ягаднік|Vaccinium}}<ref name="hmpc">{{cite web | url = http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Herbal_-_HMPC_assessment_report/2015/02/WC500181930.pdf | title = Assessment report on Vaccinium myrtillus L., fructus | date = 2015-01-28 | published = Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC), European Medicines Agency | acsessdate = 2015-05-01 | access-date = 13 красавіка 2020 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160613151043/http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Herbal_-_HMPC_assessment_report/2015/02/WC500181930.pdf | archive-date = 13 чэрвеня 2016 | url-status = dead }}</ref>). Доля асобных хімічных злучэнняў у гэтай групе з’яўляецца зменнай і залежыць ад шматлікіх фактараў. У 100 г вагі свежай садавіны ўтрымліваецца ад 300 да 700 мг{{r|Chu-2011}}. У пладах з розных папуляцый у [[Фінляндыя|Фінляндыі]] сярэдняе ўтрыманне антацыянаў складае 2878 мг/100 г сухой вагі. У пладах раслін, якія растуць у паўднёвай частцы гэтай краіны, агульнае ўтрыманне антацыянаў было ніжэй, і ў асноўным гэта былі [[гліказіды]] {{нп3|Цыянідзін|цыянідзіны|pl|Cyjanidyna}}. У паўночных раёнах у пладах пераважалі гліказіды {{нп3|Дэльфінідзін|дэльфінідзіны|pl|Delfinidyna}}<ref name="Lätti-2008">{{кніга| аўтар = Lätti Anja K., Riihinen Kaisu R., Kainulainen Pirjo S. | загаловак= Analysis of Anthocyanin Variation in Wild Populations of Bilberry (Vaccinium myrtillus L.) in Finland | часопіс= Journal of Agricultural and Food Chemistry | том = 56 | выданне= 1 | старонкі= 190–196 | год = 2008 | doi = 10.1021/jf072857m|pmid=18072741}}</ref>. На пачатковай стадыі паспявання яны ў асноўным вырабляюць {{нп3|працыянідзін|||Procyanidin}} і {{нп3|кверцэцін||ru|Кверцетин}}, але затым іх утрыманне хутка памяншаецца<ref name="Jaakola-2002">{{кніга| аўтар= Jaakola L. | загаловак= Expression of Genes Involved in Anthocyanin Biosynthesis in Relation to Anthocyanin, Proanthocyanidin, and Flavonol Levels during Bilberry Fruit Development | часопіс= Plant Physiology | том= 130 | выданне= 2 | старонкі= 729–739 | год= 2002 | doi = 10.1104/pp.006957 |pmid=12376640}}</ref>. Спецыфічны для чарніц набор антацыянаў называецца {{нп3|Мірцілін|мірціліны||Myrtillin}}{{r|grochowski}}. У склад уваходзяць 14-15 розных злучэнняў антацыянавай групы{{r|hmpc}}. У моцна [[Вадародны паказчык|шчолачным]] асяроддзі яны зялёныя, у слабашчолачным — цёмна-сінія, а ў кіслым — чырвоныя{{r|grochowski}}. Доля антацыянаў у пладах павялічваецца з іх паспяваннем і парой года. Багацейшымі на антацыяны з’яўляюцца плады, сабраныя ў канцы лета, якія ўтрымліваюць у 1,5 разы больш гэтых злучэнняў, чым плады, сабраныя ў ліпені{{r|hmpc}}.

Утрыманне {{нп3|Флаванолы|флаванолаў|uk|Флавоноли}} складае ў сярэднім 14 мг на 100 г пладоў і памяншаецца па меры іх паспявання{{r|hmpc}}.

Плады таксама ўтрымліваюць многа [[Вугляводы|вугляводаў]], сярод якіх пераважаюць [[фруктоза]] і [[глюкоза]], а [[цукроза|цукрозы]] мала. Змяшчаюць шмат арганічных кіслот (каля 1 % вагі пладоў<ref name="swiejkowski">{{кніга| аўтар= Leonidas Świejkowski | загаловак= Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim | выдавецтва= Wydawnictwo Polskiego Związku Zielarskiego | год= 1950 | старонкі= 373}}</ref>), сярод якіх 90 % [[Лімонная кіслата|лімоннай кіслаты]], меншая колькасць [[Яблычная кіслата|яблычнай кіслаты]] і зусім мала [[Бурштынавая кіслата|бурштынавай]], [[Малочная кіслата|малочнай]], [[Шчаўевая кіслата|шчаўевай]] і {{нп3|Хінная кіслата|хіннай|ru|Хинная кислота}} кіслот{{r|grochowski}}. Плады ўтрымліваюць каля 8 % [[Пекцінавыя рэчывы|пекціну]]<ref name="ozarowski">{{кніга|загаловак=Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy |адказны={{нп3|Аляксандр Ажароўскі|Aleksander Ożarowski|pl|Aleksander Ożarowski}} (red.) |выданне=3 |выдавецтва=Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich| месца=Warszawa| год=1982 |старонкі=268–270 |isbn=83-200-0640-6}}</ref> і 12 %<ref name="wyk">{{кніга| аўтар= Ben-Erik van Wyk, Michael Wink | загаловак= Rośliny lecznicze świata | выдавецтва= MedPharm Polska | месца= Wrocław | год= 2008 | старонкі= 333 | isbn = 978-83-60466-51-3}}</ref>-15 %{{r|ozarowski}} [[Таніны|танінаў]] у сухой масе (па некаторых дадзеных, іх доля асцярожна вызначаецца як па меншай меры, 1 %){{r|hmpc}}. Акрамя таго, яны ўключаюць у сябе, сярод іншага, {{нп3|кверцэцін||ru|Кверцетин}} (3 мг/ 100 г с. м.) і катэхіны (20 мг/ 100 г с. м.)<ref name="Chu-2011">{{кніга| загаловак=Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects|адказны=Benzie IFF, Wachtel-Galor S (red.)| аўтар = Wing-kwan Chu, Sabrina C.M. Cheung, Roxanna A.W. Lau & Iris F.F. Benzie |выданне=2|спасылка= [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK92770/ Bilberry (Vaccinium myrtillus L.)] | дата= 2011 | pmid = 22593936 | выдавецтва=CRC Press}}</ref>. Характэрна высокім утрыманнем [[Марганец|марганцу]], у той час як [[Кальцый|кальцыю]] і [[фосфар]]у змяшчаюць мала{{r|grochowski}}. Плады таксама ўтрымліваюць [[гліказіды]] ({{нп3|Арбуцін|вакцынін|ru|Арбутин}}{{r|grochowski}}, [[Q27105860|асперулазід]] і {{нп3|Монатэрпены|монатэрпены|ru|Монотерпены}}{{r|wyk}}), {{нп3|Полифенолы|поліфенол|ru|Полифенолы}} (па меры паспявання іх колькасць памяншаецца{{r|hmpc}}), {{нп3|ірыдоіды||ru|Иридоиды}}<ref name="frohne">{{Кніга | аўтар= Dietrich Frohne | загаловак= Leksykon roślin leczniczych | выдавецтва= MedPharm Polska | месца= Wrocław | дата= 2010 | старонкі= 520-521 | isbn = 978-83-60466-40-7}}</ref> і {{нп3|Глікагенін|глікагеніны||Glycogenin}}{{r|grochowski}}. У насенні змяшчаецца да 31 % [[Алеі|алею]]{{r|swiejkowski}}.

У нацыянальным парку {{Не перакладзена 3|Нацыянальны парк «Таскана-Эміліянскія Апеніны»|Таскана-Эміліянскія Апеніны|it|Parco nazionale dell'Appennino Tosco-Emiliano}}, недалёка ад перавала {{Не перакладзена 3|Перавал Чэрэта|Чэрэта|it|Passo del Cerreto}}, была знойдзена папуляцыя чарніц з белымі пладамі: ягады амаль цалкам пазбаўленыя пігмента (антацыяна) і таму здаюцца белымі. Прычына гэтай з’явы можа быць з-за хваробы або генетычных парушэнняў.
<center><gallery>
Выява:Mirtillo_bianco_24_09_2007.JPG
Выява:Mirtillo bianco.JPG
</gallery></center>

Лісце ўтрымлівае рэчывы, падобныя на тыя, што ўтрымліваюць плады{{r|wyk}}. У лісці павялічваецца ўтрыманне [[Антацыяны|антацыянаў]], {{нп3|Катэхіны|катэхінаў|ru|Катехины}}, {{нп3|Флафанолы|флаванолаў|uk|Флавоноли}} і {{нп3|Гідракарычная кіслата|гідракарычнай кіслаты||Hydroxycinnamic acid}}, калі яны падвяргаюцца ўздзеянню прамых сонечных прамянёў. Верагодна, флаваноіды ў лісці з’яўляюцца механізмам абароны ад стрэсу, выкліканага лішкам святла<ref name="Hohtola-2004">{{кніга| аўтар= Hohtola Anja, Jaakola Laura, Määttä-Riihinen Kaisu, Kärenlampi Sirpa | загаловак= Activation of flavonoid biosynthesis by solar radiation in bilberry (Vaccinium myrtillus L.) leaves | часопіс= Planta | том= 218 | выданне= 5 | старонкі= 721–728 | год= 2004| doi = 10.1007/s00425-003-1161-x|pmid=14666422}}</ref>. Фотаахоўнае дзеянне антацыянаў таксама можа быць карысным падчас засухі<ref name="Taulavuori-2010">{{кніга| аўтар= Taulavuori Erja, Tahkokorpi Marjaana, Laine Kari, Taulavuori Kari | загаловак= Drought tolerance of juvenile and mature leaves of a deciduous dwarf shrub Vaccinium myrtillus L. in a boreal environment | часопіс= Protoplasma | том= 241 | выданне= 1–4 | старонкі= 19–27 | год= 2010 | doi = 10.1007/s00709-009-0096-x | pmid= 20169457}}</ref>. Метабалізм флаваноідаў актывуецца ўльтрафіялетам, але яны таксама могуць удзельнічаць у абароне ад біятычнага стрэсу<ref name="Koskimäki-2009">{{кніга| аўтар = Koskimäki Janne J., Hokkanen Juho, Jaakola Laura, Suorsa Marja, Tolonen Ari | загаловак= Flavonoid biosynthesis and degradation play a role in early defence responses of bilberry (Vaccinium myrtillus) against biotic stress | часопіс= European Journal of Plant Pathology | том= 125 | выданне= 4 | старонкі= 629–640 | год= 2009 | doi = 10.1007/s10658-009-9511-6}}</ref>.

== Экалогія ==

Чарніцы ўтвараюць мікарызны [[Мутуалізм|мутуалістычны]] сімбіёз з грыбамі. Расліна забяспечвае пажыўныя рэчывы з глебы і забяспечвае грыбы цукрамі і вугляводамі. Гэта робіцца з дапамогай [[Мікарыза|мікарызы]]: шматлікіх грыбковых нітак ({{нп3|Гіфа (мікалогія)|гіфаў|ru|Гифа}}), якія падлучаныя да каранёў.

Плады ядуць лясныя птушкі (звычайна {{bt-bellat|Вяхір{{!}}вяхіры|Columba palumbus}}), якія далёка разносяць іх [[насенне|насеніны]], якія не пераварваюцца ў [[страўнік]]у. Зялёныя пабегі чарніц у зімовы час з’яўляюцца важнай крыніцай ежы для капытных, пладамі ласуюцца птушкі і лісы.

Для [[Вусень|вусеняў]] многіх [[Матылі|матылёў]] чарніцы з’яўляюцца харчовай раслінай, напрыклад, для знікаючага віда {{bt-bellat||Phyllodesma ilicifolia}}, рэдкага віда {{bt-bellat|Перыкаліі{{!}}мядзведзіца-гаспадыня|Pericallia matronula}}, таксама відаў {{bt-bellat||Lithomoia solidaginis}}, {{bt-bellat||Venusia cambrica}} і {{bt-bellat||Micropterix aureatella}}.

У раёнах абітання пясца і лісіц, інвазіраваных {{bt-bellat||Echinococcus multilocularis}}, {{bt-bellat||Alveococcus multilocularis}}, можна заразіцца гэтымі паразітамі пасля паглынання нямытых ягад<ref>[http://www.detskiysad.ru/raznlit/vetinvaz280.html Эхинококкозы] {{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.vetclinica.ru/dipilidios.php Альвеококкоз собак] {{ref-ru}}</ref>.

== Хімічны склад ==
{| class="wikitable" align=right
|colspan=3  align="center" style="background:#fff8dc;"|'''Харчовая каштоўнасць 100 г чарніц'''<ref>Deutsche Gesellschaft für Ernährung e.&nbsp;V. — DGE</ref>
|-
| Калорыі || 176 кДж (42 ккал)
|-
| Вада || 84,8 г
|-
| Бялок || 0,6 г
|-
| Вугляводы || 7,4 г
|-
| [[Харчовыя валокны]] || 4,9 г
|-
| Тлушчы || 0,6 г
|-
| тлустыя кіслоты || 0,4 г
|-
| colspan=3  align="center" style="background:#fff8dc;"| '''Вітаміны і мінералы''' ||
|-
| Вітамін A || 6,0 мкг
|-
| Вітамін B1 || 0,0 мг
|-
| Вітамін B2 || 0,0 мг
|-
| Вітамінn B6 || 0,1 мг
|-
| Вітамін B9 || 3,0 мкг
|-
| Вітамін C || 30,0 мг
|-
| Вітамін E || 1,9 мг
|-
| Кальцый || 13,0 мг
|-
| Жалеза || 0,7 мг
|-
| Магній || 2,0 мг
|-
| Натрый || 1,0 мг
|-
| Фосфар || 13,0 мг
|-
| Калій || 73,0 мг
|-
| Цынк || 0,1 мг
|}

Ягады ўтрымліваюць кандэнсаваныя дубільныя рэчывы (да 12 %), трысняговы цукар (каля 7 %), лімонную і яблычную кіслоты (7 %), шмат пектынавых і фарбавальных рэчываў, антацыяны<ref name="ЛР"/><ref name="ДП">Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. Мн., «Ураджай», 1975, стр. 200</ref>. У ягадах чарніц мала фруктовых кіслот. Але ў іх шмат [[рэтынол|A-]] і В-вітамінаў, [[Марганец|марганца]], валокнаў і [[флаваноіды|флаваноідаў]]. Ягады — добрая крыніца [[Аскарбінавая кіслата|вітаміна C]], [[Магній|магнія]] і [[Кальцый|кальцыю]]<ref>[http://www.fineli.fi/food.php?foodid=442&lang=fi Mustikan ravintoarvot] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100402010808/http://www.fineli.fi/food.php?foodid=442&lang=fi |date=2 красавіка 2010 }} Terveyden ja hyvinvoinnin laitos.</ref>. Таксама плады ўтрымліваюць {{Не перакладзена 3|рэсвератрол|рэсвератрол|ru|ресвератрол}} — прыродны фітааляксін, вылучаемы некаторымі раслінамі ў якасці ахоўнай рэакцыі супраць паразітаў, такіх як бактэрыі ці грыбы

Лісце чарніц, якое збіраюць у ліпені — жніўні, утрымлівае [[гліказіды]] [[неамірцілін]], [[мірцілін]] і [[арбуцін]], [[флаваноіды]], [[арганічныя кіслоты]], вітамін C, дубільныя (18-20 %) і іншыя рэчывы<ref name="ЛР"/>.

== Збор і захоўванне ==
Збіраюць плады цалкам спелыя, зрываючы іх рукамі ці счэсваючы спецыяльным металічным {{Не перакладзена 3|Грэбень-гарлач|грэбнем-гарлачом|de|Blaubeerkamm}}. У апошнім выпадку ягады заўсёды маюць прымешак лісця, якое потым выдзьмухваецца.

Сушаць ягады ў печках альбо на сонцы, пакуль яны не перастануць збірацца ў камякі пры сціску. Добра высушаныя ягады не пэцкаюць рук.

== Выкарыстанне ==
Эканамічнае значэнне чарніц застаецца высокім, нягледзячы на моцную канкурэнцыю значна больш урадлівых паўночнаамерыканскіх відаў роду (пераважна віду {{bt-bellat||Vaccinium corymbosum}}), чые плады маюць горшы хімічны склад, чым чарніцы. Часам чарніцы таксама вырошчваюць у дэкаратыўных мэтах на [[Альпінарый|альпійскіх горках]].

Ягады чарніц ужываюцца ў ежу і для падрыхтоўкі [[наліўка|наліўкі]], [[кісель|кісялёў]], [[варэнне|варэння]], {{Не перакладзена 3|Чарнічны пірог|чарнічных пірагоў|en|Blueberry pie}}, булак. Захоўваюць таксама ў замарожаным выглядзе. У многіх месцах збор ягад прыносіць насельніцтву значны заробак.

Добрая [[меданосы|меданосная]] расліна, дае шмат [[Нектар (цукрысты сок)|нектара]]. Духмяны мёд светлы, злёгку чырванаваты<ref>{{кніга|аўтар=Абрикосов Х. Н. и др.|частка=Черника|загаловак=Словарь-справочник пчеловода|спасылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|адказны=Сост. Федосов Н. Ф.|месца=М.|выдавецтва=Сельхозгиз|год=1955|старонкі=397|archive-url=https://web.archive.org/web/20120107195254/http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|archive-date=7 студзеня 2012}}</ref>.

Фарбавальнае рэчыва чарніц з’яўляецца [[Кіслотна-асноўныя індыкатары|РН-індыкатарам]] і пры зніжэнні кіслотнасці змяняе колер на сіні. Адвары чарніц фіялетава-чырвонага колеру, ад дадання кіслаты афарбоўка становіцца больш чырвонай, а ад шчолачы адвар прымае аліўкава-зялёны колер<ref name="ЛР"/>.

Чарніцы выкарыстоўваюць як фіялетавы раслінны фарбавальнік, напрыклад, для кляймення мяса, падкрашвання вінаў і безалкагольных напояў<ref name="ДП"/>. Паводле [[Пліній Старэйшы|Плінія]], чарнічным фарбавальнікам карысталіся для фарбавання адзення рабоў<ref>Plinius: Naturalis historia. Bd 16. Artemis & Winkler, München 1991, 31, 77. ISBN 3-7608-1596-0</ref>.

<center><gallery>
File:Best Blueberry Pie with Foolproof Pie Dough.jpg
File:Blueberry Pie with Almond Crumb Topping, May 2009.jpg
File:Blueberry pie graham crust.jpg
</gallery></center>

=== Медыцынскае значэнне ===
Прынята лічыць, што [[суп]] або [[кісель]] з сушаных [[ягада|ягад]] дапамагае ад [[Дыярэя|дыярэі]] ў дзяцей<ref name="ЛР"/>. Свежая ягада лічыцца карыснай пры лячэнні [[цынга|цынгі]]. Чарніцы з’яўляюцца крыніцай [[антыаксіданты|антыаксідантаў]], якія маюць станоўчы эфект у дачыненні да [[Карцынома|рака]]<ref>Roy S, Khanna S, Alessio HM, Vider J, Bagchi D, Bagchi M, Sen CK. Anti-angiogenic property of edible berries. Free Radic Res. 2002 Sep;36(9):1023-31.[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=12448828 Abstract.] {{ref-en}}</ref>.

У медыцыне выкарыстоўваюцца як ягады (''Fructus Myrtilli''), так і лісце (''Folium Myrtilli'') чарніц. Яны ўжываюцца ў асноўным пры хваробах [[вока|вачэй]], [[страўнікава-кішачны тракт|страўнікава-кішачнага тракту]], [[цукровы дыябет|цукровага дыябету]] і ў [[геранталогія|геранталогіі]], а таксама мясцова пры лячэнні [[апёк]]аў і [[язва]]ў, [[стаматыт]]аў і [[гінгівіт]]аў<ref name="ЛР"/>.

Лісце і пабегі ўжываюць пры пачатковых формах дыябету, бо ў іх змяшчаецца [[гліказіды|гліказід]] [[неамірцілін]] валодае здольнасцю паніжаць утрыманне цукру ў крыві, але доўгае прымяненне гэтага сродку не рэкамендуецца<ref name="ЛР"/><ref>[http://medvisnik.com.ua/2007/02/03/vaccinium.html Черника обыкновенная Медицинские известия — новостной медицинский журнал Киева] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090930051004/http://medvisnik.com.ua/2007/02/03/vaccinium.html |date=30 верасня 2009 }} {{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.starenie.ru/news/detail.php?ID=2796 Голубика и черника улучшают использование организмом инсулина] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120207003454/http://www.starenie.ru/news/detail.php?ID=2796 |date=7 лютага 2012 }} {{ref-ru}}</ref>.

Недахоп чарніц — пры ўжыванні ў вялікіх колькасцях яна выклікае [[запор]]ы<ref>{{кніга|аўтар = С. Я. Соколов, И. П. Замотаев.|частка = Глава 7. Лекарственные растения, обладающие послабляющими и закрепляющими свойствами|загаловак = Справочник по лекарственным растениям|год = 1991|старонак = 414|isbn = 5-615-00780-X, ББК 53.52|тыраж = 50 000}}</ref>. Пасля ўжывання вялікай колькасці чарніц [[Кал|стул]] становіцца цёмнага колеру.

Даследаванне на мышах, праведзенае ў Цэнтры дзіцячага харчавання штата [[Арканзас]] у ЗША паказала, што чарніцы спрыяюць засваенню [[Кальцый|кальцыю]], фарміраванню здаровага касцянога [[шкілет]]а і прафілактыцы [[астэапароз]]у, а таксама змагаюцца з [[атэрасклероз]]ам<ref>[http://www.sciencedaily.com/releases/2011/06/110621114143.htm Blueberries Help Lab Rats Build Strong Bones] {{ref-en}}</ref><ref>[http://hollywood.sumy.ua/chernika-ukreplyaet-kosti/ Черника ўкрепляет кости]{{Недаступная спасылка}} {{ref-ru}}</ref><ref>[http://jn.nutrition.org/content/140/9/1628.abstract Dietary Blueberries Attenuate Atherosclerosis in Apolipoprotein E-Deficient Mice by Upregulating Antioxidant Enzyme Expression] {{ref-en}}</ref><ref>[http://acnc.uamsweb.com/wp-content/uploads/2010/06/Winter-2011.pdf Eating Well: Blueberries] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120120030731/http://acnc.uamsweb.com/wp-content/uploads/2010/06/Winter-2011.pdf |date=20 студзеня 2012 }} {{ref-en}}</ref><ref>[http://guide2herbalremedies.com/important-superpowers-blueberries/ New Important Superpowers Of Blueberries] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20111010125331/http://guide2herbalremedies.com/important-superpowers-blueberries/ |date=10 кастрычніка 2011 }} {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.naturalnews.com/032861_blueberries_strong_bones.html Eating blueberries helps build strong bones, suggests study] {{ref-en}}</ref>.

Як сцвярджаюць навукоўцы з Акадэмічнага цэнтра здароўя пры {{Нп3|Універсітэт Цынцынаці|Універсітэце Цынцынаці|en|University of Cincinnati}}, штодзённае ўжыванне свежага соку дзікарослай чарніцы паляпшае памяць і запавольвае зніжэнне кагнітыўных функцый у хворых [[дэменцыя]]й<ref>[http://www.starenie.ru/news/detail.php?ID=2096 Сок черники улучшает память] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120207010513/http://www.starenie.ru/news/detail.php?ID=2096 |date=7 лютага 2012 }} {{ref-ru}}</ref><ref name="BLU">[http://www.livestrong.com/article/391651-blueberries-pomegranates-alzheimers/ Blueberries & Pomegranates & Alzheimer’s] {{ref-en}}</ref>.

Амерыканскія навукоўцы з [[Універсітэт штата Агая|Універсітэта штата Агая]] ўсталявалі, што [[пігмент]]ы [[антацыяніны]], якія адказваюць за афарбоўку чарніц, здольныя запаволіць хуткасць развіцця {{Нп3|злаякасны наватвор тоўстага кішэчніка|рака тоўстай кішкі|ru|Злокачественное новообразование толстого кишечника}}. Пасля эксперыментаў на мышах хворых на рак тоўстай кішкі аказалася, што даданне ў ежу грызуноў экстракту антацыяніна, атрыманага з {{bt-bellat|аронія чарнаплодная{{!}}ароніі чарнаплоднай|Aronia melanocarpa}} або чарніц, памяншала сімптомы развіцця [[Карцынома|ракавай пухліны]] на 60 — 70 працэнтаў<ref name="ПЛЕ">[http://poleznoli.ru/item11.html Полезно ли есть овощи и фрукты фиолетового цвета?] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131102214813/http://poleznoli.ru/item11.html |date=2 лістапада 2013 }} {{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.sciencedaily.com/releases/2007/03/070325111552.htm Blueberries Contain Chemical That May Help Prevent Colon Cancer] {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.naturalnews.com/021951.html Eating blueberries slashes colon cancer risk by 57 percent, animal study finds] {{ref-en}}</ref><ref>[http://fightcolorectalcancer.org/dr_lenz/2010/02/blueberries_and_colon_cancer Blueberries and Colon Cancer] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100504101108/http://fightcolorectalcancer.org/dr_lenz/2010/02/blueberries_and_colon_cancer |date=4 мая 2010 }} {{ref-en}}</ref>.

Паводле іншых дадзеных, ужыванне ў ежу садавіны і ягад фіялетавага колеру, такіх як чарніцы, можа дапамагчы прадухіліць [[хвароба Альцгеймера|хваробу Альцгеймера]], [[рассеяны склероз]] і [[хвароба Паркінсана|хваробу Паркінсана]], таму што гэтыя прадукты прыбіраюць шкодныя злучэнні жалеза<ref name="BLU"/>, мяркуюць аўтары новага даследавання групы вучоных пад кіраўніцтвам прафесара Дугласа Келі з {{Нп3|Універсітэт Манчэсцера|універсітэта Манчэстэра|ru|Манчестерский университет}}<ref name="ПЛЕ"/><ref>[http://vkusno-legko.com/source/detail.php?ID=7777 Чем полезны продукты фиолетового цвета] {{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.wellnessresources.com/studies/blueberries_may_prevent_many_nerve_diseases/ Blueberries May Prevent Many Nerve Diseases] {{ref-en}}</ref><ref>[http://medicmagic.net/tag/archives-of-toxicology Neutralize Toxins with Purple Colored Fruits] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120617225040/http://medicmagic.net/tag/archives-of-toxicology |date=17 чэрвеня 2012 }} {{ref-en}}</ref>.

Лічыцца, што чарніцы паляпшаюць змрочны зрок. Па некаторых дадзеных, лётчыкі брытанскіх ваенна-паветраных сіл, якія ўдзельнічалі ў начных вылетах падчас Другой сусветнай вайны, спецыяльна елі чарнічны джэм. Даследаванне, праведзенае на флоце ЗША ў 2000 годзе, не выявіла дзеяння чарніц на змрочны зрок<ref>Muth ER, Laurent JM, Jasper P. The effect of bilberry nutritional supplementation on night visual acuity and contrast sensitivity. Altern Med Rev. 2000 Apr; 5(2):164—173. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=10767671 Abstract.]</ref><ref>[http://www.webmd.com/content/article/11/1668_50777.htm Bilberry Bombs, WebMD, October 2000.]</ref>.

Лабараторныя доследы паказалі, што ўжыванне чарніц можа прадухіліць ці лячыць захворванні вачэй, напрыклад, адслаенне сятчаткі<ref>Fursova AZh, Gesarevich OG, Gonchar AM, Trofimova NA, Kolosova NG. Dietary supplementation with bilberry extract prevents macular degeneration and cataracts in senesce-accelerated OXYS rats. Adv Gerontol. 2005; 16:76—79. (Article in Russian). [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=16075680 Abstract.]</ref>, але прымяненне гэтага ў тэрапіі не даследавана клінічна.

Цёмна-сінія ягады чарніц утрымліваюць значныя колькасці фарбавальніка [[антацыяны|антацыяна]]. Ужыванне яго ў досведах паказала памяншэнне рызык шматлікіх захворванняў<ref>[http://www.npicenter.com/anm/templates/newsATemp.aspx?articleid=18944&zoneid=201 Gross PM. Scientists zero in on health benefits of berry pigments, ''Natural Products Information Center'', July 2007.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100831231001/http://www.npicenter.com/anm/templates/newsATemp.aspx?articleid=18944&zoneid=201 |date=31 жніўня 2010 }}</ref>: сэрца, кравяноснай сістэмы<ref>Bell DR, Gochenaur K. Direct vasoactive and vasoprotective properties of anthocyanin-rich extracts. J Appl Physiol. 2006 Apr;100(4):1164—1170. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=16339348 Abstract.]</ref>, вачэй<ref>Chung HK, Choi SM, Ahn BO, Kwak HH, Kim JH, Kim WB. Efficacy of troxerutin on streptozotocin-induced rat model in the early stage of diabetic retinopathy. Arzneimittelforschung. 2005; 55(10):573—580. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=16294503 Abstract.]</ref> і рака<ref>Roy S, Khanna S, Alessio HM, Vider J, Bagchi D, Bagchi M, Sen CK. Anti-angiogenic property of edible berries. Free Radic Res. 2002 Sep; 36(9):1023—1031.[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=retrieve&db=pubmed&list_uids=12448828 Abstract.]</ref><ref>Boivin D, Blanchette M, Barrette S, Moghrabi A, Beliveau R. Inhibition of cancer cell proliferation and suppression of TNF-induced activation of NFkappaB by edible berry juice. Anticancer Res. 2007 Mar; 27(2):937—948.</ref>.

Акрамя антацыянаў, у чарніцах утрымліваюцца пратаантацыяніды, [[флаваноіды]] і [[танін]]ы, якія дзейнічаюць як [[антыаксіданты]]<ref>Srivastava A, Akoh CC, Fischer J, Krewer G. Effect of anthocyanin fractions from selected cultivars of Georgia-grown blueberries on apoptosis and phase II enzymes. J Agric Food Chem. 2007 Apr 18; 55(8):3180—3185.</ref>, якія памяншаюць запаленне.

У афтальмалогіі, як правіла, выкарыстоўваецца [[экстракт чарніцы]]. Пры лячэнні [[кан’юктывіт]]аў чарніцы прымяняюцца комплексна з {{bt-bellat||Euphrasia}} і {{bt-bellat|Рамонак{{!}}рамонкам|Matricaria}} (часам таксама выкарыстоўваюць {{bt-bellat|абляпіха{{!}}абляпіху|Hippophaë}} і {{bt-bellat|фенхель|Foeniculum}}).

== У гісторыі і культуры ==

=== Фестывалі чарніц ===
* У Полацку ў 2011 годзе праводзіўся фестываль са спаборніцтвам па ручному збору чарніц на хуткасць. Сорак каманд, па чатыры чалавекі ў кожнай, дзве гадзіны збіралі чарніцы ў лесе каля возера [[Глыбокае (возера)|Глыбокае]]<ref>[http://polotsk.ws/?p=1725 Сбор черники на скорость] {{ref-ru}}</ref>.
* У вёсцы Гуклівы [[Валавецкі раён|Валавецкага раёна]] [[Закарпацкая вобласць|Закарпацкай вобласці]] (Украіна) усталяваны помнік чарніцам і праводзяць фестываль, прысвечаны гэтым ягадам<ref>[http://potusim.org/?p=917 8 августа в селе Гуклывый в Воловецком районе открыли памятник яфине (чернике)]{{Недаступная спасылка}} {{ref-ru}}</ref>.
* У г. [[Краснавішарск|Краснавішэрск]] [[Пермскі край|Пермскага края]] ладзяць «Свята чарніц і чарнічнага пірага»<ref>[http://www.visitperm.ru/entertainment/festivals/?ELEMENT_ID=2726 Праздник черники и черничного пирога] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120119060734/http://www.visitperm.ru/entertainment/festivals/?ELEMENT_ID=2726 |date=19 студзеня 2012 }} {{ref-ru}}</ref><ref>[http://nashural.ru/Kalendar/festival-cherniki.htm Фестиваль «Черники и черничного пирога»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304193015/http://nashural.ru/Kalendar/festival-cherniki.htm |date=4 сакавіка 2016 }} {{ref-ru}}</ref>.
* {{Нп3|Горад Эгезін|Эгезін|ru|Эггезин}} у Германіі называюць «чарнічным горадам». З 2002 года ў цэнтры стаіць помнік чарніцам, там праводзіцца традыцыйны чарнічны фестываль у сярэдзіне ліпеня, дзе пануюць выявы, тэкстыль, кераміка, тачэнне з матывамі чарніц і частуюць чарнічным джэмам. Таксама там штогод карануецца каралева чарніц<ref>[http://www.eggesin.de/start/tourismus/blaubeerscheune/ Blaubeerstadt Eggesin] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150307054541/http://www.eggesin.de/start/tourismus/blaubeerscheune/ |date=7 сакавіка 2015 }} {{ref-de}}</ref>.
* Бельгійскі горад {{Не перакладзена 3|Горад Уельсальм|Уельсальм|ru|Вьельсальм}} таксама прэтэндуе на званне «сталіцы чарніц» з-за багацця чарніц у ваколіцы і чарнічнага фестываля, які праводзіцца ў горадзе з 1952 года<ref>[http://www.vielsalm.be/loisirs-et-tourisme/tourisme/le-folklore/fete-de-la-myrtille Fête de la Myrtille] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110714211705/http://www.vielsalm.be/loisirs-et-tourisme/tourisme/le-folklore/fete-de-la-myrtille |date=14 ліпеня 2011 }} {{ref-fr}}</ref>.
* У [[Чэхія|Чэшскіх]] {{Не перакладзена 3|Бараваны|Бараванах|cs|Borovany}} праводзіцца конкурс па хуткаснаму паяданню булак і {{Не перакладзена 3|Кнедлік|кнедлікаў|ru|Кнедлик}} з чарніц<ref>[http://100receptov.virtbox.ru/worldnews/gpage_4297.html В Чехии пройдет конкурс на самое быстрое поедание черники] {{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.borovany-cb.cz/boruvkobrani/ds-6181/p1=15601 Borůvkobraní] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110227204518/http://www.borovany-cb.cz/boruvkobrani/ds-6181/p1=15601 |date=27 лютага 2011 }} {{ref-cs}}</ref>.

=== Чарніцы ў мастацтве ===
[[File:Blueberry (Faberge).jpg|thumb|150px|Галінкі чарніц. СПб, каля 1908. {{Не перакладзена 3|Фірма Фабержэ|Фірма Фабержэ|ru|Фаберже (фирма)}}. [[Нефрыт, камень|Нефрыт]], [[лазурыт]], [[горны хрусталь]], [[каляровае золата]]. [[Эрмітаж]]]]
[[Выява:Vaccinium myrtillus2011.jpg|thumb|150px|Помнік чарніцам у с. [[Гуклівы]] Валавецкага раёна Закарпацкай вобласці (Украіна)]]
Чарніцы прысутнічаюць на карцінах {{Не перакладзена 3|Вера Іванаўна Назіна|В. І. Назінай|ru|Назина, Вера Ивановна}}, {{Не перакладзена 3|Чарльз Куран|Ч. Курана|en|Charles Courtney Curran}} і іншых. Таксама чарніцы натхнялі стваральнікаў [[фарфор]]у<ref>[http://www.antikvariat.biz.ua/viewtopic.php?f=15&t=8671 Коллекционные тарелки «Шуман»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150921010221/http://www.antikvariat.biz.ua/viewtopic.php?f=15&t=8671 |date=21 верасня 2015 }}</ref>, ювелірных вырабаў<ref>[http://ny-image1.etsy.com/il_570xN.240560521.jpg Завушніцы-чарніцы]</ref><ref>[http://www.liveinternet.ru/users/deputy/post172332288 Бусины — черника] {{ref-ru}}</ref><ref>[http://bliss13.gallery.ru/watch?ph=qJb-S5SQ Комплект «Черника»]</ref><ref>[http://steampunker.ru/blog/our_workshop/4281.html Ягодное стимпанк украшение]</ref> і г. д.

<gallery mode="packed">
Выява:BlueberriesCharles Courtney Curran.jpg|{{Нп3|Чарльз Куран|Ч. Куран|en|Charles Courtney Curran}}. "Чарніцы і папараць". 1911
</gallery>

=== Чарніцы ў філатэліі ===
У 1964 годзе ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] была выпушчана [[паштовая марка]] з выявай чарніц ([[Каталог паштовых марак СССР|ЦФА]] № 3133). Паштовыя маркі прысвечаныя чарніцам у розныя гады таксама былі выпушчаны ў [[Польшча|Польшчы]]<ref>[http://www.pressfoto.ru/photo.html?p_id=538300 Паштовая марка Польшчы]{{Недаступная спасылка}}</ref>, [[Андора|Андоры]]<ref>[http://www.pressfoto.ru/photo.html?p_id=832678 Паштовая марка Польшчы]{{Недаступная спасылка}}</ref>, [[Латвія|Латвіі]], [[Беларусь|Беларусі]] і [[Фінляндыя|Фінляндыі]]<ref>[http://www.datafun.fi/postimerkki/kuvat/suomi/fi1828.jpg Паштовая марка Фінляндыі]</ref>.

<gallery mode="packed">
Выява:The Soviet Union 1964 CPA 3133 stamp (Wild Berries. European blueberry or bilberry (Vaccinium myrtillus)).jpg|Паштовая марка СССР
Выява:2004. Stamp of Belarus 0534.jpg|Паштовая марка Беларусі
</gallery>

=== Чарніцы ў літаратуры ===
Чарніцам прысвяцілі вершы {{Не перакладзена 3|Саша Чорны|Саша Чорны|ru|Саша Чёрный}}<ref>[http://100stix12.ru/publ/2-1-0-745 Черника] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20111012163655/http://100stix12.ru/publ/2-1-0-745 |date=12 кастрычніка 2011 }} {{ref-ru}}</ref>, [[Яўген Хвалей]]<ref>[http://moykahany.ru/charnitsy Чарніцы]</ref> і іншыя<ref>[http://a-belanozhka.livejournal.com/12895.html Чарніцы з Панямоння]</ref>. [[Сяргей Чыгрын]] даў версію паходжання чарніц у сваёй казцы «Легенда пра чарніцы»<ref>[http://dzietki.org/article/cms_view_article.php?aid=4909&sid=b61e4d77ea8543c3ad35fcb5b8bfdcba Сяргей ЧЫГРЫН: Легенда пра чарніцы] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150929065535/http://dzietki.org/article/cms_view_article.php?aid=4909&sid=b61e4d77ea8543c3ad35fcb5b8bfdcba |date=29 верасня 2015 }}</ref>.

[[Пімен Емяльянавіч Панчанка|Пімен Панчанка]] пісаў пра [[Беларусь]]<ref>{{Cite web |title=Куст |url=http://zvyazda.minsk.by/ru/issue/article.php?id=20455 |access-date=12 студзеня 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121120190341/http://zvyazda.minsk.by/ru/issue/article.php?id=20455 |archive-date=20 лістапада 2012 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://knihi.com/Pimien_Pancanka/Kraj_paetau.html Край паэтаў]</ref>:

{{Цытата|Там чарнічныя ўсе ночы,<br/>
Сунічныя ранкі,<br/>
Там народ найболей любіць<br/>
вершы Янкі}}

=== Цікавыя факты ===
* У [[Англія|Англіі]] ёсць павер’е, што можна наклікаць бяду, калі збіраць ягады чарніцы пасля [[11 кастрычніка]] — быццам бы менавіта ў гэты дзень [[Сатана|д’ябал]] плюе на ягады чарніцы, а таму той, хто іх з’есць, будзе апаганены<ref>{{кніга|загаловак=Энциклопедия суеверий: Пер. с англ. Д. Гайдука|адказны=Сост. Э. Рэдфорд и др.|месца=М.|выдавецтва=Астрель: МИФ: АСТ|год=2001|старонкі=476|серыя=«AD MARGINEM»|isbn=5-17-008097-2}} ISBN 5-271-02112-2, ISBN 5-87214-068-1</ref>.
* У 2002 годзе чарніцы былі названы {{Не перакладзена 3|Кветкі графстваў Вялікабрытаніі|кветкай графства|en|County flowers of the United Kingdom}} ў [[Лідс]]е<ref>Plantlife website [http://www.plantlife.org.uk/wild_plants/county_flowers/ ''County Flowers page''] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150430170312/http://www.plantlife.org.uk/wild_plants/county_flowers/ |date=30 красавіка 2015 }}</ref>.
* На {{Не перакладзена 3|Мова кветак|мове кветак|ru|Язык цветов}} чарніцы азначаюць давер<ref>[http://www.svadbatver.tv/article/79-zncvetov Значение цветов] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120120133338/http://www.svadbatver.tv/article/79-zncvetov |date=20 студзеня 2012 }} {{ref-ru}}</ref>.

<gallery mode="packed">
Выява:Vaccinum_myrtillus_260405.jpg|Недаспелыя ягады ў красавіку
Выява:Vaccinum myrtillus 020503.jpg|Недаспелыя ягады. Пачатак мая.
Выява:Bilberries.jpg|Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
Выява:Vaccinium corymbosum(01).jpg|Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
Выява:CDC blue.jpg|Ягады чарніц
Выява:Blaeberry.jpeg|Жменя чарніц
Выява:Vaccinium myrtillus vs Vaccinium uliginosum.JPG|Параўнанне ягад чарніц і дурніц у разрэзе
</gallery>

== Зноскі ==
{{reflist|2}}

== Літаратура ==
* ''Кожевников Ю. П.'' Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. [[Армен Лявонавіч Тахтаджан|А. Л. Тахтаджяна]]. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
* ''Нейштадт M. И.'' Определитель растений средней полосы Европейской части России. — М.: Учпедгиз, 1948.
* {{ІВРСР|частка=1010. ''Vaccinium myrtillus'' L. — Черника|том=3|стар=24}}
* Манина Л. Лекарственные растения. — 4-е. — Минск: Наука и техника, 1968. — С. 161—163. — 340 с. — 55 000 ас.

== Спасылкі ==
* {{GRIN|taxon|41040|{{v|27|1|2012}}}}
* {{EOL|583633|{{v|27|1|2012}}}}
* {{З ВСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00089/21900.htm}} {{v|27|1|2012}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Чарніцы}}
* [http://www.fito.nnov.ru/special/glycozides/dube/vaccinium_myrtillus.phtml Заготовка черники] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20051016051843/http://www.fito.nnov.ru/special/glycozides/dube/vaccinium_myrtillus.phtml |date=16 кастрычніка 2005 }}
* [http://www.nn.by/?c=ar&i=40497 Чарніцы будуць пастаўляць у Італію і Кітай]\\ «Наша Ніва», 1 ліпеня 2010
* [http://linnaeus.nrm.se/flora/di/erica/vacci/vaccmyrv.jpg Карта распаўсюджвання чарніц]
* [http://steampunker.ru/blog/our_workshop/4281.html Тэхніка стварэння «чарнічнага» ўпрыгожвання]

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Добры артыкул|Біялогія}}

[[Катэгорыя:Бруснічныя]]
[[Катэгорыя:Кусцікі]]
[[Катэгорыя:Лекавыя расліны]]
[[Катэгорыя:Меданосныя расліны]]
[[Катэгорыя:Расліны лясоў]]
[[Катэгорыя:Сельскагаспадарчыя культуры]]
[[Катэгорыя:Флора Еўропы]]
[[Катэгорыя:Ягады]]