Прагляд зыходнага тэксту старонкі Экзапланета

[[Файл:HD189733b.jpg|thumb|right|міні|Экзапланета ([[газавы гігант]]) ва ўяўленні мастака]]
[[Файл:Ocean world.png|thumb|міні|Гіпатэтычна існуючы тып экзапланет — [[планета-акіян]] з двума [[Экзамесяц|спадарожнікамі]] ва ўяўленні мастака]]
'''Экзаплане́та''' ({{lang-grc|εξω, exo}} — па-за, звонку), ці '''пазасонечная планета''' — [[планета]], якая абарачаецца вакол [[Зорка|зоркі]] за межамі [[Сонечная сістэма|сонечнай сістэмы]]. Планеты з’яўляюцца празмерна малымі і цьмянымі ў параўнанні з зоркамі, а самі яны знаходзяцца далёка ад Сонца ([[Спіс бліжэйшых зорак|найбліжэйшая]] — на адлегласці 4,22 [[Светлавы год|светлавых года]]). Таму доўгі час задача выяўлення экзапланет была невырашальнай, першыя экзапланеты былі выяўлены ў канцы 1980-ых гадоў<ref>{{cite web|url=http://www.lenta.ru/articles/2011/02/03/planets|title=Заполняя пустоту|author=Ирина Якутенко|date=2011-02-03|publisher=[[Lenta.ru]]|lang=ru|archive-url=https://www.webcitation.org/68uVBVsSI?url=http://www.lenta.ru/articles/2011/02/03/planets/|archive-date=4 ліпеня 2012|access-date=25 студзеня 2015|url-status=live}}</ref>. Цяпер такія планеты сталі выяўляць дзякуючы ўдасканаленым новым навуковым метадам, часта на мяжы іх магчымасцей.

На 13 лютага 2015 года дакладна пацвержана існаванне 1876 экзапланет у 1181 [[Планетная сістэма|планетных сістэмах]], з якіх у 475 маецца больш за адну планету<ref>{{cite web|title=The Extrasolar Planet Encyclopaedia - Catalog Listing|publisher=[[Энцыклапедыя пазасонечных планет|The Extrasolar Planet Enciklopaedia - Catalog Listing]]|url=http://exoplanet.eu/catalog|date=2014-03-06\author=Jean Schneider|lang=en|archive-url=https://archive.today/20150127190609/http://exoplanet.eu/catalog/|archive-date=27 студзеня 2015|access-date=25 студзеня 2015|url-status=dead}}</ref>. Трэба адзначыць, што колькасць знойдзейных кандыдатаў у экзапланеты значна болей. Так, паводле праекта «[[Кеплер (тэлескоп)|Кеплер]]» на май 2013 года налічвалася 2740 кандыдатаў, але для атрымання статусу пацверджанай патрабуецца паўторная рэгістрацыя такіх планет пры дапамозе наземных тэлескопаў.

Агульная колькасць экзапланет у галактыцы [[Млечны Шлях]] на цяперашні час складае ад 100 міліярдаў<ref>[http://www.membrana.ru/particle/17395 Учёные радикально пересмотрели число экзопланет] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120115020330/http://www.membrana.ru/particle/17395 |date=15 студзеня 2012 }}</ref>, з якіх ~ ад 5 да 20 мільярдаў, магчыма, з’яўляюцца «землепадобнымі». Таксама, згодна з цяперашнімі ацэнкамі, каля 34 працэнтаў [[сонца]]падобных зорак маюць у [[Населеная зона|населенай зоне]] планеты, падобныя да Зямлі<ref>{{cite web|url=http://arxiv.org/abs/1109.4682|title=Terrestrial, Habitable-Zone Exoplanet Frequency from Kepler|author=Wesley A. Traub|date=2011-09-22|publisher=[[arXiv.org]]|access-date=2011-09-29|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2011/09/28/planets/|title=Астроном посчитал землеподобные планеты|date=2011-09-29|lang=ru|archive-url=https://www.webcitation.org/68uVDrnmC?url=http://lenta.ru/news/2011/09/28/planets/|archive-date=4 ліпеня 2012|access-date=25 студзеня 2015|url-status=live}}</ref>.

Пераважная большасць адкрытых экзапланет выяўлена з выкарыстаннем разнастайных непрамых методык дэтэктавання, а не візуальнага назірання. Большасць вядомых экзапланет — [[газавыя гіганты]] — і большасць з іх больш падобныя да [[Планета Юпітэр|Юпітэра]], чым да [[Планета Зямля|Зямлі]]. Відавочна, што гэта тлумачыцца абмежаванасцю метадаў выяўлення (лягчэй выявіць кароткаперыядычныя масіўныя планеты).

== Гісторыя адкрыццяў ==
[[Файл:Exoplanet Discovery Methods Bar.svg|thumb|300px|Колькасць экзапланет, адкрытых рознымі спосабамі:
{{multicol}}
{{legend|#800080|Радыёназіранне пульсараў}}
{{legend|#0000ab|Метад радыяльных хуткасцяў}}
{{legend|#00ab00|Транзітны метад}}
{{legend|#550055|Метад сінхранізацыі}}
{{multicol-break}}
{{legend|#ab0000|Візуальнае назіранне}}
{{legend|#ab5500|Гравітацыйнае лінзаванне}}
{{legend|#abab00|Астраметрычны метад}}
{{multicol-end}}]]

[[Файл:Exoplanet Period-Mass Scatter History.gif|thumb|300px|Анімацыя храналогіі адкрыцця экзапланет. Колер кропкі абазначае метад адкрыцця. Гарызантальная паўвось — памер вялікай паўвосі. Вертыкальная вось — маса. Для параўнання, белым колерам абазначаны планеты сонечнай сістэмы]]

Гістарычна першым заяўленнем аб магчымасці існавання планетнай сістэмы ў іншай зоркі было паведамленне капітана Джэйкаба (Capt. W. S. Jakob), астранома Мадраскай абсерваторыі (East India Company’s Madras Observatory), зробленае ў 1855 годзе. У ім паведамлялася аб «высокай верагоднасці» існавання «планетарнага цела» ў двайной сістэме [[70 Змеяносца]]. Пазней, у 1890-х гадах, астраном [[Томас Джэферсан Джэксан Сі|Томас Дж. Дж. Сі]] з Чыкагскага ўніверсітэта і Ваенна-Марская Абсерваторыя ЗША пацвердзілі наяўнасць у сістэме 70 Змеяносца цела, якое не мае свячэння (нябачнага спадарожніка), з перыядам абарачэння ў 36 гадоў, але разлікі [[Форэст Рэй Мультан|Ф. Р. Мультана]] абвяргаюць сцвярджэнні Сі, даказваючы няўстойлівасць падобнай сістэмы. Таму на дадзены момант існаванне планетнай сістэмы ў зоркі 70 Змеяносца не прызнаецца навукай.

Першыя спробы знайсці планеты па-за Сонечнай сістэмай былі звязаны з назіраннямі за месцазнаходжаннем блізкіх зорак. Яшчэ ў 1916 годзе [[Эдвард Эмерсан Барнард|Эдуард Барнард]] выявіў чырвоную зорачку, якая хутка перамяшчалася па небу адносна іншых зорак. Астраномы назвалі яе [[Зорка Барнарда|Ляцячай зоркай Барнарда]]. Гэта адна з бліжэйшых да нас зорак, з масай у сем разоў меншай за сонечную. Зыходзячы з гэтага, уплыў на яе патэнцыйных планет павінен быць прыкметным. У пачатку 1960-х гадоў Пітэр Ван дэ Камп абвясціў, што адкрыў у яе спадарожнік памерам з Юпітэр, але Дж. Гейтвуд у 1973 годзе выявіў, што зорка Барнарда рухаецца без хістанняў і, значыць, масіўных планет не мае.

У канцы 1980-х гадоў шматлікія групы астраномаў пачалі сістэматычнае вымярэнне хуткасцяў бліжэйшых да Сонца зорак, ведучы спецыяльны пошук экзапланет пры дапамозе высокадакладных спектрометраў.

Упершыню [[Гама Цэфея Ab|пазасонечная планета]] была знойдзена канадцамі Б. Кэмпбэлам, Г. Уолкерам і С. Янгам у [[1988]] годзе у аранжавага субгіганта ''[[Гама Цэфея]] А'', але гэта было пацверджана толькі ў [[2002]] годзе.

У [[1989]] годзе звышмасіўная планета (ці карычневы карлік) была знойдзена Д. Латамам каля зоркі [[HD 114762|HD 114762 A]]. Але яе планетны статус быў пацверджаны толькі ў 1999 годзе.

Першыя экзапланеты каля [[нейтронная зорка|нейтроннай зоркі]] ([[PSR 1257+12]]) былі выяўлены астраномам [[Аляксандр Вольшчан|Аляксандрам Вольшчанам]]<ref>[http://www.poland.gow.pl/Александр, Вольшчан,2338.html Польша: Александр Вольшчан]</ref> у 1991 годзе. Гэтыя планеты былі прызнаныя другаснымі, якія ўзніклі ўжо пасля выбуха [[звышновая|звышновай]].

У 1995 годзе астраномы [[Мішэль Маёр]] (Michel Mayor) і Дзідзье Келос (Didier Qeloz) пры дапамозе звышдакладнага спектрометра выявілі пахістванні зоркі [[51 Пегаса]] з перыядам 4,23 сут. Планета, якая выклікае пахістванні, нагадвае [[Юпітэр (планета)|Юпітэр]], але знаходзіцца ў непасрэднай блізасці ад зоркі. У асяроддзі астраномаў планеты гэтага тыпа называюць «[[Гарачы юпітэр|гарачымі юпітэрамі]]».

Пазней шляхам вымярэння [[прамянёвая хуткасць|прамянёвай хуткасці]] [[зорка|зорак]] і пошуку іх перыядычных доплераўскіх змен ([[метад Доплера]]) было выяўлена некалькі сотняў экзапланет.

У жніўні [[2004]] года ў сістэме зоркі [[μ Ахвярніка]] была выяўлена першая планета — [[гарачы нептун]]. Яна абарочваецца вакол свяціла за 9,55 сутак на адлегласці 0,09 [[астранамічная адзінка|а. а.]], тэмпература на паверхні ~ 900 К (+626&nbsp;°C), маса ~14 мас [[Зямля|Зямлі]].

Першая [[суперзямля]], якая абарочваецца вакол звычайнай зоркі (а не пульсара), была выяўлена ў [[2005]] годзе каля зоркі [[Глізэ 861]]. Яе маса — 7,5 мас Зямлі.

У 2004 годзе была атрымана першая выява (у [[інфрачырвонае выпраменьванне|інфрачырвоных прамянях]]) кандыдата ў экзапланеты ля карычневага карліка [[2M1207]].

[[13 лістапада]] [[2008]] года ўпершыню здолелі атрымаць выяву адразу цэлай планетнай сістэмы — здымак трох планет, якія абарочваюцца вакол зоркі [[HR 8799]] у сузор’і [[Пегас (Сузор'е|Пегаса]]. Гэта першая планетная сістэма, адкрытая ў гарачай белай зоркі ранняга спектральнага класа (A5). Усе адкрытыя раней планетныя сістэмы (за выключэннем планет у пульсараў) былі выяўлены вакол зорак больш позніх класаў (F-M)<ref>{{cite web|url=http://www.cnn.com/2008/TECH/space/11/13/new.planets/?iref=mpstoryview|title=Astronomers capture first images of new planets|publisher=[[CNN]]|lang=en|date=13 лістапада 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081218041425/http://www.cnn.com/2008/TECH/space/11/13/new.planets/?iref=mpstoryview|archive-date=18 снежня 2008|access-date=16 жніўня 2015|url-status=dead}}</ref>.

13 лістапада 2008 года таксама ўпершыню атрымалася выявіць планету [[Фамальгаўт b]] каля зоркі [[Фамальгаўт]] шляхам прамых назіранняў<ref>[http://exoplanet.eu/star.php?st=Fomalhaut Notes for star Fomalhaut]</ref>.

У [[2011]] годзе Дэвід Бенэт з Універсітэта Нотр-Дам (Індыяна, ЗША) аб’явіў на падставе назіранняў 2006—2007 гадоў на 1,8-метровым тэлескопе Ўніверсітэцкай абсерваторыі Маўнт-Джон у [[Новая Зеландыя|Новай Зеландыі]] аб адкрыцці з дапамогай метаду мікралінзавання 10 [[Планета-сірата|адзіночных юпітэрападобных планет]]. Праўда, дзве з іх могуць быць высокаарбітальнымі спадарожнікамі бліжэйшых да іх зорак<ref>[http://www.gazeta.ru/science/2011/05/18_a_3621145.shtml Открыты планеты-гиганты, свободно дрейфующие по космосу]</ref>.

У верасні [[2011]] года было абвешчана аб адкрыцці дзвюх экзапланет [[KIC 10905746 b]] і [[KIC 6185331 b]] аматарамі астраноміі ў межах праекта [[Planet Hunters]], прызначанага для аналізу дадзеных, сабраных тэлескопам «[[Кеплер (тэлескоп)|Кеплер]]». Пры гэтым згадвалася аб 10 кандыдатах у планеты, але на той момант толькі два з іх з дастатковай упэўненасцю вызначаліся як экзапланеты<ref>{{cite web|url=http://arxiv.org.abs/1109.4621/|title=PlanetHunters: The First Two Planet Candidatew Identified by the Publi using the Kepler Archive Data|author=Debra Fisher, Megan Schwamb et al.|date=2011-09-21|publisher=[[arXiv.org]]|access-date=2011-09-29|lang=en}}{{Недаступная спасылка}}</ref><ref name="lenta_amateur">{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2011/09/22/planet/|title=Любители астрономии помогли ученым найти пару экзопланет|date=2011-09-22|publisher=[[Lenta.ru]]|lang=ru|archive-url=https://web.archive.org/web/20110925011917/http://lenta.ru/news/2011/09/22/planet/|archive-date=25 верасня 2011|access-date=16 жніўня 2015|url-status=dead}}</ref>. Планеты былі знойдзены добраахвотнымі ўдзельнікамі праекта сярод дадзеных, якія б прафесійныя астраномы на той ці іншай падставе адсеялі, і калі б не дапамога добраахвотнікаў, то гэтыя планеты, верагодна, засталіся б неадкрытымі.

5 снежня [[2011]] года [[Кеплер (тэлескоп)|тэлескопам Кеплер]] была выяўлена першая [[суперзямля]] ў населенай зоне — [[Kepler-22 b]]<ref>[http://www.membrana.ru/particle/17220 У близнеца солнца найдена потенциально обитаемая планета] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20161116115649/http://www.membrana.ru/particle/17220 |date=16 лістапада 2016 }}</ref>.

20 снежня [[2011]] года [[Кеплер (тэлескоп)|тэлескопам Кеплер]] у зоркі [[Кеплер-20]] былі выяўлены першыя экзапланеты памерам с [[Зямля|Землю]] і меней — [[Kepler-20 e]] (радыусам 0,87 зямнога і масай ад 0,39 да 1,67 мас Зямлі) і [[Kepler-20 f]] (0,045 масы Юпітэра и 1,03 радыуса Зямлі)<ref>[http://www.membrana.ru/particle/17289 Найдены первые экзопланеты размером с Землю] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170201141141/http://www.membrana.ru/particle/17289/ |date=1 лютага 2017 }}</ref>.

22 студзеня [[2012]] года вучоныя з [[Гарвард-Смітсанаўскі цэнтр астрафізікі|Гарвард-Смітсанаўскага цэнтра астрафізікі]] на адлегласці 40 светлавых гадоў ад Зямлі адкрылі першую суперзямлю, якая, верагодна, з’яўляецца [[Планета-акіян|планетай-акіянам]] — [[GJ 1214 b]]<ref>[http://www.yugopolis.ru/news/science/2012/02/22/30349/kosmos-kosmicheskie-issledovaniya-astronomiya-akzoplanety Астрономы открыли первую экзопланету из воды] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131207144647/http://www.yugopolis.ru/news/science/2012/02/22/30349/kosmos-kosmicheskie-issledovaniya-astronomiya-akzoplanety |date=7 снежня 2013 }} — Югополис, 22.02.2012</ref>. Апошнія дадзеныя транзітных праходаў дазваляюць меркаваць аб наяўнасці ў GJ 1214 b працяглай вадародна-геліевай атмасферы, нізкім узроўні метана і слоі аблокаў на ўзроўні ціску 0,5 бар, што не адпавядае ўласцівасцям атмасферы з устойлівым дамінаваннем вадзяных пароў<ref>[http://www.researchgate.net/publication/51953375_optical_to_near-infrared_transit_observations_of_super-Eart_GJ1214bwater-world_or_mini-Neptune Optical to near-infrared transit observations of super-Eart GJ1214b: water-world or mini-Neptune? (PDF Download Available)]</ref>. Перыяд абарачэння планеты вакол зоркі-[[чырвоны карлік|чырвонага карліка]] — 38 гадзін, адлегласць складае каля 2 мільёнаў кіламетраў. Тэмпература на паверхні планеты складае прыкладна 230&nbsp;°C.

У 2015 годзе была выяўлена планета, падобная да маладога Юпітэра<ref>[http://dni24.com/nauka/48560-naydena-ekzoplaneta-pohozhaya-na-molodoy-yupiter.html Найдена экзопланета, похожая на молодой Юпитер]</ref>.

== Інструменты і праекты вывучэння планет ==

=== Астранамічныя спутнікі ===
[[Файл:kepler 6b.png|thumb|200px|Фотаметрыя экзапланеты [[Kepler-6 b]] паводле дадзеных [[Кеплер (тэлескоп)|тэлескопа «Кеплер»]]]]
* [[COROT]] ([[EKA]]) — спецыялізаваны 30-сантыметровы [[тэлескоп]], які здымае крывыя бляску шматлікіх зорак у момант праходжання перад німі планет. Запушчаны [[27 снежня]] [[2006]] года. прапанавалася з яго дапамогай выявіць дзясяткі планет зямнога тыпа. Да сакавіка [[2010]] года [[COROT]] адкрыўсем экзапланет і адзін [[карычневы карлік]].
* «[[Кеплер (тэлескоп)|Кеплер]]» ([[НАСА]]) — касмічны тэлескоп [[Люстрана-лінзавы тэлескоп#Сістэма Шмідта|сістэмы Шмідта]], з дыяметрам люстэрка 0,95 м, здольны адначасова адслежваць 100 тыс. зорак. Запушчаны [[17 сакавіка]] [[2009]] года. Планавалася выявіць 50 планет, памерам ідэнтычным Зямле, і каля 600 планет, у 2,2 разы перавышаючых Зямлю па памеру. «Кеплер» абарочваўся вакол Сонца па арбіце радыюсам у адну [[астранамічная адзінка|астранамічную адзінку]]. Разліковы срок эксплуатацыі быў вызначаны ў 3,5 гады. Пазнее было абвешчана аб прадаўжэнні місіі да 2016 года, але ў мае 2013 года тэлескоп выйшаў са строю<ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gow/missionpages/kepler/news/keplerm-20130515.html|title=Kepler Mission Manager Update|date=2013-05-15|publisher=[[NASA]]|lang=en|archive-url=https://www.webcitation.org/6GvsxUbHJ?url=http://www.nasa.gov/mission_pages/kepler/news/keplerm-20130515.html|archive-date=27 мая 2013|access-date=19 жніўня 2015|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2013/05/06/kepler/|title=Телескоп «Кеплер» вышел из строя|date=2013-05-27|lang=ru|archive-url=http://www.webcitation.org-6GvxYmbHw|archive-date=2013-05-27}}</ref>. Да гэтага часа «Кеплер» дакладна адкрыў 132 экзапланеты<ref>[http://www.kepler.arc.nasa.gov/Mission/diskoveries/ Kepler Diskoveries]{{Недаступная спасылка}}</ref>. Спіс надзейных кандытатаў пазасонечных планет утрымліваў 2740 аб’ектаў.
* [[Gaia]] — касмічная абсерваторыя. Акрамя аноўнай мэты (пабудова трохмернай карты нашай Галактыкі), верагодна адкрое каля 10 тыс. экзапланет.

=== Наземныя абсерваторыі ===

==== Вядучыя назіранне транзітным метадам ====
* [[SuperWASP]] — самы паспяховы наземны агляд. Больш за 70 экзапланет, знойдзеных транзітным метадам на 2102 г. Складаецца з 2-х абсерваторый: SuperWASP-North у абсерваторыі Роке де лос Мучачас на [[Пальма, востраў|востраве Пальма]] ([[Канарскія астравы]]) і SuperWASP-South, якая знаходзіцца ў [[Паўднёваафрыканская астранамічная абсерваторыя|Паўднёваафрыканскай астранамічнай абсерваторыі]]. Кожная складаецца з 8 шырокавугольных аўтаматычных тэлескопаў з [[Апертура (оптыка)|апертурай]] 111 мм.
* [[Проект HATNet]] — сетка з 6 аўтаматычных тэлескопаў з шырокім полем зроку, 4 з якіх знаходзяцца ў абсерваторыі ім. Фрэда Лоўрэнса ў Арызоне, 2 — на тэрыторіы Смітсанаўскай астрафізічнай абсерваторыі на [[Гаваі|Гаваях]]. Адкрыта 33 экзапланеты (на пачатак 2012).

==== Вядучыя назіранне метадам прамянёвых хуткасцяў (доплераўскім) ====
* [[Hight Accuracy Radial velocity Planet Searcher|HARPS]] — высокадакладны [[спектрограф]], усталяваны ў 2002 годзе на 3,6-мятровым [[тэлескоп]]е ў [[Абсерваторыя Ла-Сілья|Абсерваторыі Ла-Сілья]] ў [[Чылі]]. Назіранне вядзецца метадам прамянёвых хуткасцяў. Частка [[Еўрапейская паўднёвая абсерваторыя|ESO]]
* [[Абсерваторыя Кека]] — абсерваторыя з 2-х буйнейшых у свеце люстраных тэлескопаў. Дыяметр асноўных люстэркаў (усяго іх тры, ў кожным х тэлескопаў) якіх складае 10 метраў.

==== Распрацоўваемыя праекты ====
* [[PEGASE]] — першапачаткова планаваўся на 2010—2012 г.г.
* [[TESS]] — ухвалены. Запуск у 2017 годзе.
* [[EChO]] — ідзе тэарэтычная распрацоўка праекта. У выніку адабрэння [[Еўрапейскае касмічнае агенцтва|EKA]] запуск адбудзецца ў 2022 годзе.
* [[ATLAST|Advanced Technology Large-Aperture Space Telescope]] (ATLAST) — запуск пасля 2015 года.

Акрамя касмічных місій, у будучыні плануецца развіваць наземныя інструменты. Напрыклад, на [[Еўрапейскі надзвычай вялікі тэлескоп|Еўрапейскім надзвычай вялікім тэлескопе]], які зараз будуецца, будуць усталяваныя прылады, прыстасаваныя да вывучэння атмасферы экзапланет<ref name="esoscience">{{cite book|title=An Expanded View of the Universe - Science with the Europeen Extremely Large Telescopr|publisher=ESO Science Office|url=http://www.eso.org/sci/facilities/eelt/science/doc/eelit_sciencecase.pdf}}{{Недаступная спасылка}}</ref>

== Метады пошука экзапланет ==
{{main|Метады выяўлення экзапланет}}
# '''[[Метад Доплера]]''' — [[спектраметр]]ычнае вымярэнне радыяльнай хуткасці зоркі. Гэта самы распаўсюджаны метад. З яго дапамогай магчыма знайсці планеты з масай не менш за некалькі мас Зямлі, якія знаходзяцца ў непасрэднай хуткасці ад зоркі, і планеты-гіганты, з перыядамі да каля 10 гадоў. Планета, якая абарачаецца вакол зоркі, як бы расхіствае яе, і мы можам назіраць доплераўскае змяшчэнне спеткра зоркі. <br />Гэты метад дазваляе вызначыць амплітуду ваганняў [[Радыяльная хуткасць|радыяльнай хуткасці]] для пары «зорка — адзіночная планета», масу планеты, перыяд абарачэння, [[эксцэнтрысітэт]] і ніжнюю мяжу масы планеты <math>~M_j \sin \alpha</math>. Вугал <math>~\alpha</math> паміж [[нармаль|нармаллю]] да арбітальнай плоскасці планеты і накірункам на Зямлю сучасныя метады выявіць не дазваляюць.
# '''[[Транзітны метад]]''' звязаны з з праходжаннем планеты на фоне зоркі. У гэты момант свяцільнасць зоркі памяньшаецца. Метад дазваляе вызначыць памеры планеты, а ў спалучэнні з метадам [[Доплер]]а — плотнасць планет. Дае інфармацыю аб наяўнасці і складзе атмасферы. Трэба разумець, што гэтым метадам магчыма выявіць толькі тыя планеты, арбта якіх ляжыць у адной плоскасці з кропкай назірання.
# '''[[Гравітацыйная лінза|Метад гравітацыйнага мікралінзавання]]'''. Паміж назіраемым аб’ектам (зоркай, галактыкай) і назіральнікам на Зямлі павінна быць іншая зорка (яна выступае ў якасці лінзы), якая факусуе сваім гравітацыным полем святло назіраемай зорнай сістэмы. Калі зорка-лінза мае планеты, то з’яўляецца асіметрычная крывая бляска і магчыма адсутнасць [[Ахраматычны колер|ахраматычнасці]]. У гэтага метаду вельмі абмежаванае прымяненне. Метад адчувальны да планет з малой масай, аж да зямной.
# '''[[Астраметрыя|Астраметрычны]] метад'''. Заснаваны на назіранні ўластнага руху зоркі пад гравітацыйным уздзеяннем планеты. З дапамогай астраметрыі былі ўдакладнены масы асобных экзапланет, у прыватнасці, Эпсілона Эрыдана b. Будучыня гэтага метаду звязаная з арбітальнымі місіямі, такімі, як [[Space Interferometry Mission|SIM]].
# '''Радыёназіранне пульсараў'''. Калі вакол [[Радыёпульсар|пульсара]] абарочваюцца планеты, то выпраменьванне сігнала мае асцылуючы характар. Магутныя накіраваныя пучкі выпраменьвання ўтвараюць у прасторы [[Канічная паверхня|канічныя паверхні]]. Калі на такой паверхні апынецца Зямля, тады магчыма зарэгістраваць дадзенае выпраменьванне.
# '''Прамое назіранне'''. Існуе метад атрымання прамых выяў экзапланет праз ізаляванне іх ад святла зоркі. Найбольш яскравым прыкладам такога метаду з’яўляецца з’яўляецца выява чатырох планет сістэмы [[HR 8799]]. Гэтты метад лепей за ўсё працуе для гарачых і аддалённых (~ 10-100 а.е.) ад сваёй зоркі планет. Гэтыя планеты гарачыя з-за астаткавага цяпла ад іх утварэння. Пагэтаму прамое назіранне імкнецца да выбара маладых зорак<ref>http://arxiv.org/pdf/1407/4150v1.pdf</ref>.<br />Мяркуецца, што касмічны тэлескоп імя [[Джэймс Вэб, тэлескоп|Джэймса Вэба]] дзякуючы вялізнаму люстэрку 6,5 м і высокай распазнавальнай здольнасці, будзе здольны выяўляць экзапланеты, а таксама выяўляць склад іхніх атмасфер<ref>[http://ria.ru/science/20100908/273656887.html Космический телескоп «Уэбб» сможет обнаруживать даже вулканы на экзопланетах]</ref><ref>[http://www.cybersecurity.ru/prognoz/102543.html Телескоп Джэймс Уэбб будет искать звёздные блики на экзопланетах] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120112005138/http://www.cybersecurity.ru/prognoz/102543.html |date=12 студзеня 2012 }}</ref>

== Наменклатура ==
Адкрытым экзапланетам цяпер прысвойваюцца назвы, якія складаюцца з назвы зоркі, каля якой абарочваецца планета, і дадатковай малой літары лацінскага алфавіту, пачынаючы з літары «b» (напрыклад: [[51 Пегаса b]]. Наступнай планеце надаецца літара «c», потым «d» і гэтак далей па алфавіту. Пры гэтым літара «a» у назве не выкарыстоўваецца, так як гэтая назва мела б на ўвазе ўласна саму зорку. Акрамя таго, трэба звярнуць уввагу на тое, што планетам надаюцца назвы ў парадке іх адкрыцця, а не па меры аддалення ад зоркі абарачэння. Гэта значыць, што планета «c» можа быць бліжэй да зоркі, чым планета «b», проста адкрыта яна была пазней (як напрыклад у сістэме [[Глізэ 876]]).

У назвах экзапланет існавала ''выключэнне''. Справа ў тым, што да адкрыцця сістэмы [[51 Пегаса]] ў 1995 годзе экзапланеты называлі інакш. Першыя знойдзеныя экзапланеты каля пульсара [[PSR 1257+12]] былі названыя вялікімі літарамі PSR 1257+12 '''B''' і PSR 1257+12 '''C'''. Акрамя таго, пасля выяўлення новай, бліжэйшай да зоркі планеты, яна была названая PSR 1257-12 '''A''' а не '''D'''. У далейшым гэтыя планеты былі перайменаваны, каб пазбегнуцб блытаніны ў адпаведнасці з сучаснай сістэмай назваў планет.

Аобныя экзапланеты маюць дадатковыя неафіцыйныя «''мянушкі''» (як, напрыклад, [[51 Пегаса b]] неафіцыйна мае назву «Белерафонт»). Але, у навуковым таварыстве, на бягучы момант наданне планетам афіцыйных асабістых імён планетам лічыцца непрактычным і, адпаведна, шырока не распаўсюджана.

== Уласцівасці экзапланет ==
[[Файл:Planet sizes-ru.svg|thumb|300px|Верагодныя памеры планет тыпа [[Суперзямля]], у залежнасці ад іх масы і хімічнага склада<ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2007/earthsized_planets.html|title=Scientists Model a Cornutopia of eart-sized Planets|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20120223142912/http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2007/earthsized_planets.html|archive-date=23 лютага 2012|access-date=28 жніўня 2015|url-status=dead}}</ref>. Прыклады такіх планет: [[Планета-акіян]], якая ў значнай ступені складаецца з вады; [[Жалезная планета]], [[Вугляродная планета]].]]
планеты выяўлены прыкладна ў 10 % зорак, якія ўключаны ў праграмы пошукаў. Іх доля расце па меры назапашвання дадзеных і ўдасканальвання тэхнікі назірання.
[[Файл:Extrasolar planet NASA2 ru.jpg|thumb|330px|left|Параўнанне Сонечнай сістэмы з сістэмай [[55 Рака]].]]

Спачатку большасцю адкрытых экзапланет былі [[Газавыя планеты|планеты-гіганты]] (так як планеты іншых тыпаў выявіць цяжэй). Але да 2012 года было адкрыта шмат планет з масамі парадку масы [[Нептун (планета)|Нептуна]] і ніжэй. З 2326 кандытатаў, выяўленых тэлескопам Кеплер, 207 маюць прыкладна зямны памер, 680 маюць памеры '''[[Суперзямля|суперзямлі]]''', 1181 — Нептуна, 203 — памер, параўнальны з юпітэрыянскім, і 55 — большы, чым у Юпітэра.

Назіраецца залежнасць колькасці планет-гігантаў ад наяўнасці цяжкіх элементаў (металаў) у зорках. Сістэмы з планетамі-гігантамі сустракаюцца таксама пераважна каля зорак сонечнага тыпа ([[Спектральныя класы зорак|класаў]] K5-F5), у той час, як у [[Чырвоны карлік|чырвоных карлікаў]] іх доля значна меней (у 200 назіраемых чырвоных карлікаў выяўлены толькі тры падобныя сістэмы). Апошнія адкрыцці, зробленыя метадам гравітацыйнага мікралінзавання, гавораць аб шырокім распаўсюджванні сістэм з планетамі сярэдняй масы тыпа [[Уран (планета)|Урана]] і Нептуна замест газавых гігантаў. Гэта ў першую чаргу адносіцца да маламасіўных зорак і зорак з нізкім утрыманнем металаў.

Для шэрага планет атрымана адзнака іх дыяметра, што дазваляе вызначыць іх шчыльнасць, а таксама строіць меркаванні адносна наяўнасці масіўных ядраў, якія складаюцца з цяжкіх элементаў. Еўрапейскія астраномы пад кіраўніцтвам Трыстана Гійо (Tristan Guillot) з абсерваторыі Лазурнага берага (Францыя), вызначылі, што пры параўнанні плотнасці планет з утрыманнем металаў у іх зорках маецца пэўная карэляцыя. Планеты, якія сфарміраваліся вакол зорак, якія з’яўляюцца ў такой жа ступені багатымі металам, як нашае Сонца, маюць маленькія ядры, утой час як планеты, зоркі якіх утрымліваюць у два-тры разы болей металаў, маюць значна большыя ядры.

У экзапланет, якія рухаюцца на [[арбіта]]х з вялікім [[эксцэнтрысітэт]]ам, унутраны састаў якіх уключае ў сабе некалькі слаёў рэчыва, такіх як пласт [[Кара, геалогія|кары]], [[Планетарная мантыя|мантыі]] і рэчыва [[Ядро планеты|ядра]], [[прыліўныя сілы]] могуць высвабаджаць цеплавую энергію, якая можа спрыяць стварэнню і падтрыманню спрыяльных для жыцця ўмоў, а іх арбіта, з цягам часу, можа эвалюцыянаваць у калякругавую<ref>[http://lenta.ru/news/2014/07/09/tide/Lenta.ru: Наука и техника: Наука: Приливы на экзопланетах оказались полезными для жизни]{{Недаступная спасылка}}</ref>.

== Наступствы адкрыцця экзапланет ==
[[Файл:Kepler-11 System.jpg|міні|thumb|Параўнанне сістэмы [[Kepler-11]] з арбітамі [[Меркурый (планета)|Меркурыя]] і [[Венера (планета)|Венеры]]|left]]
Адкрыццё экзапланет дазволіла астраномам зрабіць вывад: планетныя сістэмы — з’ява ў космасе распаўсюджаная. Да гэтага часу няма агульнапрызнанай тэорыі ўтаврэння экзапланет, але цяпер, калі з’явілася магчымасць падвесці статыстыку, сітуацыя ў гэтай вобласці змяняецца да лепшага. Болшасць выяўленых сістэм вельмі адрозніваюцца ад сонечнай — хучэй за ўсё гэта тлумачыцца [[Эфект эксперыментальнай селекцыі|селектыўнасцю прымяняемых метадаў]] (лягчэй за ўсё выявіць кароткаперыядычныя масіўныя планеты). У юольшасці выпадкаў планеты [[Планеты, прыдатныя для жыцця|падобныя да Зямлі]], і меншыя па памерам, магчыма выявіць толькі [[Транзітны метад|транзітным метадам]].

=== «Закрыццё» экзапланет ===
Уважлівае вывучэнне спектра зоркі WASP-9 пры дапамозе высокадакладнага спектрометра HARPS выявіла ў ім сляды іншага зорнага спектра. такім чынам, планеты WASP-9b не існуе<ref>[http://www.allplanets.ru/novosti.htm#140 Новости планетной астрономии] // allplanets.ru</ref>.

== Крыніцы ==
{{reflist}}

== Літаратура ==
* {{артыкул
|аўтар = Бурба Г.
|загаловак = Оазисы экзопланет
|спасылка = http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/2854/
|выданне = Вокруг света
|месца = М.
|год = 2006
|нумар = 9 (2792)
|старонкі = 38-45
}}
* {{артыкул
|аўтар = Левин А.
|загаловак = Свита звёзд
|спасылка = http://www.pompech.ru/part/?articleid=5011&rubricid=3
|выданне = Популярная механика
|месца = М.
|год = 2009
|нумар = 1 (75)
|старонкі = 24-29
}}{{Недаступная спасылка}}
* {{артыкул
|аўтар = Burrows A.
|загаловак =  A theoretical looc at the direct detection of giant planets outside the Solas system
|спасылка = http://www.nature.com/nature/journal/v433/n7023.html
|выданне = Nature
|мова = en
|год = 20 January 2005
|нумар = 433
|старонкі = 261-268
}}

== Спасылкі ==
* [http://www.allplanets.ru/ Планетныя сістэмы]
* [http://www.obspm.fr/planets Энцыклапедыя пазасонечных планет]{{Недаступная спасылка}}
* [http://www.obspm.fr/encycl/catalog.html Каталог пазасонечных планет] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20050526075157/http://www.obspm.fr/encycl/catalog.html |date=26 мая 2005 }}
* [http://obpsm.fr/encycl/ovierview.html Агляд методык пошука пазасонечных планет]{{Недаступная спасылка}}
* [http://www.astronet.ru/db/msg/1195804 Вучоныя знайшлі просты і даступны спосаб пошука іншых сонечных сістэм]
* [http://www.astronet.ru/db/msg/1197221 Новыя сведчанні на карысць існавання планетнай сістэмы каля Вегі]
* [http://www.astronet.ru/db/msg/1195329 Артыкул аб экзапланеце ў М4]
* http://exoplanet.org
* [http://exoplanet.eu/ The Extrasolar Planets Encycklopaedia]
* [http://astron.berkley.edu/~gmarccy/encarta.html Адкрыццё пазасонечных планет]
* [http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/column/?item_id=2854 Аазісы экзапланет]{{Недаступная спасылка}}
* [http://www.allplanets.ru/index.htm Экзапланеты па Вараб’ёвай]
* [http://infuture.ru/news.php?news_id=87 Дзівосныя экзапланеты]
* Алексей Левин [http://elementry.ru/lib/430717 Свита звёзд: экзопланеты] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160305075714/http://elementry.ru/lib/430717 |date=5 сакавіка 2016 }} Популярная механика № 1, 2009
* [http://www.scientific.ru/ hubble/anca/0904/anca040916.html Планета около коричневого карлика]
* [http://planetquest.jpl.nasa.gov/atlas/atlas_index.cfm New worlds atlas] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100206184541/http://planetquest.jpl.nasa.gov/atlas/atlas_index.cfm |date=6 лютага 2010 }}
* [http://www.astronet.ru/db/varstar/msg/1189710/ecso.html Подборка ссылок на научные статьи об экзопланетах]
* [http://starmission.ru/blog/exoplanets/327.html Астрономы из Южной Африки нашли свидетельства двойной планетаронй системы]
* [http://tvroscosmos.ru/frm/vestidata/2011/vestu08_10_11_2.php Экзопланеты — запасной дом]{{Недаступная спасылка}} Сюжет [[Телестудыя Раскосмасу|телестудии Роскосмоса]] 8 октября 2011 года.
* [http://www.cosmos-journal.ru/news/1440/ 461 кандитат]
* [http://starcontact.net/?p=626 Пошук экзапланет — крок наперад у праекце SETI] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130301184241/http://starcontact.net/?p=626 |date=1 сакавіка 2013 }}
* [http://elementy.ru/video?pubid=431243 Планеты за пределами солнечной системы — важнейшее открытие современной астрономии] — паучно-популярная лекция на [[Элементы.ру|elementy.ru]]. прочитаная С. Язевым ([[ФІАН|ФИАН]], 2009 г.)
* [http://quasar.by/news/ehkzokomety/2016-08-13-632 Экзокометы]

{{Экзапланеты}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Экзапланеты| ]]
[[Катэгорыя:Планетападобныя целы]]