Чарніцы

З пляцоўкі testwiki
Версія ад 11:53, 20 верасня 2024, аўтар imported>InternetArchiveBot (Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5)
(розн.) ← Папярэдн. версія | Актуальная версія (розн.) | Навейшая версія → (розн.)
Перайсці да навігацыі Перайсці да пошуку

Шаблон:Значэнні2 Шаблон:Таксон ЧарніШаблон:Націскцы (Vaccínium myrtíllus) — від шматгадовых нізкарослых кусцікаў з роду Шаблон:Bt-bellat сямейства Шаблон:Bt-bellat.

Расліна распаўсюджана ў Азіі, Еўропе і Паўночнай Амерыцы ў раёнах з умераным і Шаблон:Нп3 кліматам. Шырока выкарыстоўваюцца як лекавая і харчовая.

Назва

Навуковая назва роду паходзіць ад Шаблон:Lang-la — «карова», па прыдатнасці лісця некаторых відаў на корм жывёле. Відавая назва myrtillus уяўляе памяншальнае ад Шаблон:Lang-la — «мірт», па падабенстве расліны з маленькім міртам.

Беларуская назва паходзіць ад колеру ягад і таго, што яны чарняць рукі і рот. Сярод беларускіх назваў такія, як чарніцы[1][2][3][4][5][6], чарніца[7][8][9], чорніцы, чорныя ягады[10][11], чарнушкі[1].

Таксама назва роду кактусаў Шаблон:Bt-bellat утворана ад назвы чарніц (Vaccinium myrtillus) і тлумачыцца вонкавым падабенствам пладоў гэтых кактусаў і чарніц[12].

Апісанне

Шаблон:Біяфота

Шматгадовая расліна.

Марфалогія

Кусцік, рэдка куст, які дасягае вышыні ад 15 да 30 см[13], радзей ад 5[14] (такія нізкія расліны пашыраны ў горных[15] і тундравых[16] раёнах) да 60[17], ці нават да 90 смШаблон:R. Расліна мае доўгае паўзучае карэнішча[2], якое дае вялікую колькасць парасткаў, з-за чаго чарнічнік утварае шырокія ўчасткі[18]. Адна расліна можа займаць плошчу ў некалькі квадратных метраўШаблон:R.

Сцябло

Пад зямлёй (звычайна на глыбіні 15-20 смШаблон:R) ў выглядзе карэнішча дасягае максімуму 5,5 м даўжыні, пры сярэдняй даўжыні 2 м. Вузлы, з якіх вырастаюць разгалінаванні карэнішча або надземныя парасткі, размешчаны на адлегласці 20-30 смШаблон:R. Надземныя парасткі моцна разгалінаваны, накіраваны ўгару, галіны адыходзяць ад галоўнага стволіка пад вострымі кутамі. Маладыя — зялёныя, з патройнымі галінамі і з вострымі краямі, больш старыя — з шэра-карычневымі і шэрымі плямаміШаблон:R. Сцёблы голыя, рэдка рабрыстыя[19], апушаны ў зморшчынахШаблон:R. У самых старых раслінах можа быць да 17 мм у дыяметры ля аснавання[20].

Лісце

Лісце Шаблон:Нп3 чаргова. Лісце кароткахвосцікавае (хвосцік каля 1 мм даўжыніШаблон:R). Пласцінка бледна-зялёная, голая і тонкая. Мае даўгавата-авальную форму, на краях дробна-пілаватая, на вяршыні круглявая або завостраная, ля аснавання клінаватая. Дасягае, як правіла, ад 1 да 1,5 см у даўжыню, і рэдка да 4 см у шырыню, як правіла, 0,1-1,5 см, рэдка да 3 смШаблон:R. З ніжняга боку ліста праводзячыя пучкі выразна бачныя, а з верхняга — невыразныя. Нерваў другога парадку маецца 6-7 парШаблон:R. Увосень лісце афарбоўваецца чырвоным і ападае на зіму[2][19]Шаблон:R. Дажджавая вада па жалабках лісця і хвосціках адводзіцца да галін з глыбокімі баразёнкамі, па якіх і скочваецца да корня.

Кветкі

Цвіце ў маі-пачатку чэрвеня[2]. Кветкі правільныя, сядзяць па адной, рэдка па дзве, развіваюцца на мінулагодніх парасткахШаблон:R, звісаюць у пазухах лісця на хвосціках даўжынёй 3-5 мм[2][19][21]. Вяночак мае чатыры-пяць дробныхШаблон:R зубчыкаўШаблон:R даўжынёй 0,4–0,6 мм. Ён бочкападобны ад зелянява-белага праз ружова-зялёны да бела-ружовага, дасягае да 6 мм у даўжыню. Адгін чашачкі непадзельны. Тычынак дзесяць, даўжыня да 3 мм, з якой каля 1,5 мм — нітка, а каля 2 мм — пылавік. Іх ніткі злёгку выгінаюцца і пашыраны ў ніжняй частцы. Шаблон:Нп3 злёгку злучаныя бакамі, на канцах выцягнуты ў доўгія конусы. Песцік — адзін, ён у два разы даўжэй за тычынкі і таму крыху выступае над вяночкам. Складаецца з 4-5 Шаблон:Нп3. Завязь ніжняя, у яе поласці шматлікія семязавязіШаблон:R.

Кветка нахілена ўніз, і гэта абараняе пылок ад волкасці.

Збор чарніц у Францыі

Шаблон:Нп3: Шаблон:Nobr[22].

Плады

Шаблон:Нп3 спачатку зялёныя, потым чырванеюць і становяцца больш цёмнымі з паспяваннем. Спелыя ягады шарападобныя, сінявата-чорныя з-за васкавога шызаватага налётуШаблон:R[2][16][19] або проста чорныя. Васкавы налёт лёгка выдаляецца, і тады ягада цалкам адпавядае сваёй назве[23]. Дыяметр ягад дасягае 6-10 ммШаблон:R.

Ягады становяцца спелымі ў ліпені-жніўні[2].

Нутро мяккае, чырвона-фіялетавае ці пурпурнае[2], насенін можа быць да 40, але сярэдняя колькасць звычайна напалову меншШаблон:R. Яны карычневага колеру, даўжынёй ад 1 да 1,5 ммШаблон:R.

  • Карэнішча з каранямі
    Карэнішча з каранямі
  • Квітнеючы парастак
    Квітнеючы парастак
  • Плод
    Плод

Распаўсюджанне

Кветка
Кветка

Арэал віду ахоплівае ўсю Паўночную і Цэнтральную Еўропу. Паўднёвая мяжа арэалу на кантыненце праходзіць праз цэнтральную частку Пірэнэйскага паўвострава, Корсіку, цэнтральную частку Апенінскага паўвострава і на Балканах (Албанія, Македонія і Балгарыя[24], але від адсутнічае на шырокіх тэрыторыях Сярэднедунайскай нізіны. На поўначы від сустракаецца па ўсёй Скандынавіі і Ісландыі. У Польшчы гэты від шырока распаўсюджаны па ўсёй краіне, але месцамі сустракаецца радзей або цалкам адсутнічае (напрыклад, на Жулавах, лакальна на Падляшшы і ў Мазовіі[25]). Скапленні чарнічнікаў, якія ў Польшчы называюць словам «jagodzisko», апісваюцца як больш вялікія і багатыя ў паўночнай частцы краіныШаблон:R. На Беларусі сустракаецца часта і паўсюдна[2]. Далей на ўсход чарніцы дасягаюць Цэнтральнай Сібіры, сустракаюцца ў Заходняй і Усходняй Сібіры[2][19]. Сустракаецца на Палярным Урале і ў Краснаярскім краі (у бярэзніках), Арктыцы (у сухой кустовай тундры), на паўвостраве Канін і ў Прыобскай тундры (у зарасніках Шаблон:Bt-bellat), паступова знікаючы на поўначы. Паўднёвая мяжа перасякае Цэнтральную Украіну і Расію. На поўдні расце ў гарах Алтая. У Каўказскім рэгіёне маецца вобласць распаўсюджання, раздзеленая Шаблон:Нп3, від таксама распаўсюджаны ў паўночнай частцы Малой Азіі[26]. На Далёкім Усходзе від сустракаецца рэдка[19], у тым ліку на паўночнай і цэнтральнай частцы вострава ХонсюШаблон:R. У Паўночнай Амерыцы гэты від расце на паўднёвым ускрайку Грэнландыі (дзе ён мог быць інтрадукаваны вікінгаміШаблон:R), у паўднёва-заходняй частцы канадскай правінцыі Альберта і паўднёвым усходзе Брытанскай Калумбіі. У ЗША сустракаецца ў заходняй частцы краіны, у штатах: Каларада, Айдаха, Мантана, Арэгон, Вашынгтон, Ваёмінг, Нью-Мексіка, Арызона, Невада і ЮтаШаблон:R.

Расце вялікімі зараснікамі ў хвойніках, ельніку і ялова-шыракалістых лясах у супольнасці з Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, і папараццю-Шаблон:Bt-bellat[2][19]. Аддае перавагу кіслым глебам, гумінавым і не занадта сухім.

Біялогія

Развіццё

Чарніцы ў восеньскай афарбоўцы, Нарвегія
Расліна ранняй вясной

Кусцік, Шаблон:Нп3. Расліны прарастаюць скрозь карэнішчы канцэнтрычна знутры, утвараючы няправільныя круглыя плямы з самымі старымі часткамі карэнішчаў і кустоў у сярэдняй частцы, з самымі маладымі на ўскраінахШаблон:R. Асобныя клоны чарніц распаўсюджваюцца на плошчы дыяметрам да 6-7 мШаблон:R. Карэнішчы разгаліноўваюцца Шаблон:Нп3. Расце адным ствалом без разгалінавання да вышыні 20-30 см, пасля чаго ўтварае дзве, радзей тры ці болей галінак. Сярэдняя расце самай моцнай і вырастае ў надземны парастак або працягвае расці карэнішчам, утвараючы праз 20-30 см новую групу надземных парасткаў. Развіццё карэнішчаў працягваецца на бакавых галінах. У папуляцыі пераважаюць Шаблон:Нп3, маладзейшыя за 6 гадоўШаблон:R. Надземныя парасткі на працягу першых гадоў растуць толькі ў вегетацыйнай форме. Яны ўпершыню заквітаюць прыкладна праз 3-5 гадоў, інтэнсіўна цвітуць і даюць плады прыкладна з 5 да 13 гадоўШаблон:R. Інтэнсіўнае цвіценне наступае з другога годаШаблон:R. Больш старыя асобнікі ўступаюць у фазу старэння і саслабляюць цвіценнеШаблон:R. Пасля дасягнення 15-гадовага ўзросту, рост раслін запавольваецца, яны рэдка ўтвараюць новыя парасткі і надземныя парасткі, жывуць прыкладна да 34 гадоўШаблон:R.

Цвіце з красавіка па чэрвень. Кветкі могуць апыляцца двума спосабамі: з дапамогай насякомых і самаапыленнем. У натуральных умовах зафіксавана апыленне такімі відамі, як Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat. Па самаапыленне адзіным істотным фактарам з’яўляецца ўплыў сілы цяжаруШаблон:R.

Час ад апылення да поўнага паспявання пладоў складае каля 2 месяцаўШаблон:R (40-60 дзёнШаблон:R). Перыяд плоданашэння доўжыцца ад 21 да 41 дняШаблон:R.

Шаблон:Нп3 ў прыродных умовах назіраюцца рэдкаШаблон:R. Прарастанне адбываецца восенню і вясной[27]. Рост расады вельмі павольны. Шаблон:Нп3 дасягае да 1 см у даўжыню, ён аголены і травяністы. Дзве семядолі маюць амаль эліптычнае ланцэтнае аснаванне з закругленым кончыкам. Дасягаюць да 4 мм даўжыні. Шаблон:Нп3дасягае да 1 мм даўжыні[27]. Да каля 10 тыдняў растуць толькі адзінкавыя ювенільныя лісты, адрозныя з’яўленнем мнагаклетачных залозістых вейчыкаў на іх краі і ніжнім бакуШаблон:R. Растуць звіліста, маюць эліптычную бляшку і даўжыню да 3 мм[27]. Уласна лісце з’яўляецца толькі ў трохмесячных раслінШаблон:R.

Увосень вылучаюцца пажыўныя рэчывы, якія выводзяцца з надземных органаў у карэнішчы. Тады і ўвесну карэнішчы растуць больш за ўсё. Карані растуць з карэнішчаў галоўным чынам у канцы лета і ўвосень, калі новыя парасткі растуць над зямлёй у канцы вясны і ў пачатку летаШаблон:R. Ва ўмовах высокагор’яў расліны распаўсюджваюцца толькі вегетатыўнаШаблон:R.

Генетыка і размнажэнне

Лік храмасомаў 2n = 24Шаблон:R. Расліны размножваюцца пераважна вегетатыўна, а насеннае размнажэнне абмежавана. У выніку існуюць групы каліў, не вельмі генетычна разнастайных, нават удзел насякомых у пераносе пылка не гарантуе ў гэтай сітуацыі перакрыжаванага апылення[28]. Самаапыленне ў чарніц прыводзіць да рэзкага зніжэння ўтварэння жыццяздольнага насення, што звязана з хуткім з’яўленнем Шаблон:Нп3 ў выніку Шаблон:Нп3[29]. Пасля апылення пылком падобнай або генетычна ідэнтычнай асобіны адбываецца апладненне, але колькасць утворанага насення абмежавана, што звязана з гібеллю зародка падчас развіцця[30]. Гэтую з’яву можна інтэрпрэтаваць як інбрэдную дэпрэсію ці як частковы механізм Шаблон:Нп3 на генетычным узроўні[31][32]. Колькасць пладоў аднолькавая як пры крыжаваным апыленні, так і пры самаапыленні, паколькі памер пладоў карэлюе з колькасцю і памерам насення — разнастайнасць клонаў спрыяе павышэнню ўрадлівасці раслінШаблон:R. Была выяўлена значна больш высокая генетычная разнастайнасць раслін у асобных папуляцыях (86 %), чым паміж імі (14 %)[33]Шаблон:R.

Фітахімічныя асаблівасці

Асаблівасцю гэтага віду з’яўляецца асабліва высокае ўтрыманне антацыянаў (самае вялікае з прадстаўнікоў роду Шаблон:Bt-bellat[34]). Доля асобных хімічных злучэнняў у гэтай групе з’яўляецца зменнай і залежыць ад шматлікіх фактараў. У 100 г вагі свежай садавіны ўтрымліваецца ад 300 да 700 мгШаблон:R. У пладах з розных папуляцый у Фінляндыі сярэдняе ўтрыманне антацыянаў складае 2878 мг/100 г сухой вагі. У пладах раслін, якія растуць у паўднёвай частцы гэтай краіны, агульнае ўтрыманне антацыянаў было ніжэй, і ў асноўным гэта былі гліказіды Шаблон:Нп3. У паўночных раёнах у пладах пераважалі гліказіды Шаблон:Нп3[35]. На пачатковай стадыі паспявання яны ў асноўным вырабляюць Шаблон:Нп3 і Шаблон:Нп3, але затым іх утрыманне хутка памяншаецца[36]. Спецыфічны для чарніц набор антацыянаў называецца Шаблон:Нп3Шаблон:R. У склад уваходзяць 14-15 розных злучэнняў антацыянавай групыШаблон:R. У моцна шчолачным асяроддзі яны зялёныя, у слабашчолачным — цёмна-сінія, а ў кіслым — чырвоныяШаблон:R. Доля антацыянаў у пладах павялічваецца з іх паспяваннем і парой года. Багацейшымі на антацыяны з’яўляюцца плады, сабраныя ў канцы лета, якія ўтрымліваюць у 1,5 разы больш гэтых злучэнняў, чым плады, сабраныя ў ліпеніШаблон:R.

Утрыманне Шаблон:Нп3 складае ў сярэднім 14 мг на 100 г пладоў і памяншаецца па меры іх паспяванняШаблон:R.

Плады таксама ўтрымліваюць многа вугляводаў, сярод якіх пераважаюць фруктоза і глюкоза, а цукрозы мала. Змяшчаюць шмат арганічных кіслот (каля 1 % вагі пладоў[37]), сярод якіх 90 % лімоннай кіслаты, меншая колькасць яблычнай кіслаты і зусім мала бурштынавай, малочнай, шчаўевай і Шаблон:Нп3 кіслотШаблон:R. Плады ўтрымліваюць каля 8 % пекціну[38] і 12 %[39]-15 %Шаблон:R танінаў у сухой масе (па некаторых дадзеных, іх доля асцярожна вызначаецца як па меншай меры, 1 %)Шаблон:R. Акрамя таго, яны ўключаюць у сябе, сярод іншага, Шаблон:Нп3 (3 мг/ 100 г с. м.) і катэхіны (20 мг/ 100 г с. м.)[40]. Характэрна высокім утрыманнем марганцу, у той час як кальцыю і фосфару змяшчаюць малаШаблон:R. Плады таксама ўтрымліваюць гліказіды (Шаблон:Нп3Шаблон:R, асперулазід і Шаблон:Нп3Шаблон:R), Шаблон:Нп3 (па меры паспявання іх колькасць памяншаеццаШаблон:R), Шаблон:Нп3[41] і Шаблон:Нп3Шаблон:R. У насенні змяшчаецца да 31 % алеюШаблон:R.

У нацыянальным парку Шаблон:Не перакладзена 3, недалёка ад перавала Шаблон:Не перакладзена 3, была знойдзена папуляцыя чарніц з белымі пладамі: ягады амаль цалкам пазбаўленыя пігмента (антацыяна) і таму здаюцца белымі. Прычына гэтай з’явы можа быць з-за хваробы або генетычных парушэнняў.

Лісце ўтрымлівае рэчывы, падобныя на тыя, што ўтрымліваюць пладыШаблон:R. У лісці павялічваецца ўтрыманне антацыянаў, Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3 і Шаблон:Нп3, калі яны падвяргаюцца ўздзеянню прамых сонечных прамянёў. Верагодна, флаваноіды ў лісці з’яўляюцца механізмам абароны ад стрэсу, выкліканага лішкам святла[42]. Фотаахоўнае дзеянне антацыянаў таксама можа быць карысным падчас засухі[43]. Метабалізм флаваноідаў актывуецца ўльтрафіялетам, але яны таксама могуць удзельнічаць у абароне ад біятычнага стрэсу[44].

Экалогія

Чарніцы ўтвараюць мікарызны мутуалістычны сімбіёз з грыбамі. Расліна забяспечвае пажыўныя рэчывы з глебы і забяспечвае грыбы цукрамі і вугляводамі. Гэта робіцца з дапамогай мікарызы: шматлікіх грыбковых нітак (Шаблон:Нп3), якія падлучаныя да каранёў.

Плады ядуць лясныя птушкі (звычайна Шаблон:Bt-bellat), якія далёка разносяць іх насеніны, якія не пераварваюцца ў страўніку. Зялёныя пабегі чарніц у зімовы час з’яўляюцца важнай крыніцай ежы для капытных, пладамі ласуюцца птушкі і лісы.

Для вусеняў многіх матылёў чарніцы з’яўляюцца харчовай раслінай, напрыклад, для знікаючага віда Шаблон:Bt-bellat, рэдкага віда Шаблон:Bt-bellat, таксама відаў Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat.

У раёнах абітання пясца і лісіц, інвазіраваных Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, можна заразіцца гэтымі паразітамі пасля паглынання нямытых ягад[45][46].

Хімічны склад

Харчовая каштоўнасць 100 г чарніц[47]
Калорыі 176 кДж (42 ккал)
Вада 84,8 г
Бялок 0,6 г
Вугляводы 7,4 г
Харчовыя валокны 4,9 г
Тлушчы 0,6 г
тлустыя кіслоты 0,4 г
Вітаміны і мінералы
Вітамін A 6,0 мкг
Вітамін B1 0,0 мг
Вітамін B2 0,0 мг
Вітамінn B6 0,1 мг
Вітамін B9 3,0 мкг
Вітамін C 30,0 мг
Вітамін E 1,9 мг
Кальцый 13,0 мг
Жалеза 0,7 мг
Магній 2,0 мг
Натрый 1,0 мг
Фосфар 13,0 мг
Калій 73,0 мг
Цынк 0,1 мг

Ягады ўтрымліваюць кандэнсаваныя дубільныя рэчывы (да 12 %), трысняговы цукар (каля 7 %), лімонную і яблычную кіслоты (7 %), шмат пектынавых і фарбавальных рэчываў, антацыяны[2][19]. У ягадах чарніц мала фруктовых кіслот. Але ў іх шмат A- і В-вітамінаў, марганца, валокнаў і флаваноідаў. Ягады — добрая крыніца вітаміна C, магнія і кальцыю[48]. Таксама плады ўтрымліваюць Шаблон:Не перакладзена 3 — прыродны фітааляксін, вылучаемы некаторымі раслінамі ў якасці ахоўнай рэакцыі супраць паразітаў, такіх як бактэрыі ці грыбы

Лісце чарніц, якое збіраюць у ліпені — жніўні, утрымлівае гліказіды неамірцілін, мірцілін і арбуцін, флаваноіды, арганічныя кіслоты, вітамін C, дубільныя (18-20 %) і іншыя рэчывы[2].

Збор і захоўванне

Збіраюць плады цалкам спелыя, зрываючы іх рукамі ці счэсваючы спецыяльным металічным Шаблон:Не перакладзена 3. У апошнім выпадку ягады заўсёды маюць прымешак лісця, якое потым выдзьмухваецца.

Сушаць ягады ў печках альбо на сонцы, пакуль яны не перастануць збірацца ў камякі пры сціску. Добра высушаныя ягады не пэцкаюць рук.

Выкарыстанне

Эканамічнае значэнне чарніц застаецца высокім, нягледзячы на моцную канкурэнцыю значна больш урадлівых паўночнаамерыканскіх відаў роду (пераважна віду Шаблон:Bt-bellat), чые плады маюць горшы хімічны склад, чым чарніцы. Часам чарніцы таксама вырошчваюць у дэкаратыўных мэтах на альпійскіх горках.

Ягады чарніц ужываюцца ў ежу і для падрыхтоўкі наліўкі, кісялёў, варэння, Шаблон:Не перакладзена 3, булак. Захоўваюць таксама ў замарожаным выглядзе. У многіх месцах збор ягад прыносіць насельніцтву значны заробак.

Добрая меданосная расліна, дае шмат нектара. Духмяны мёд светлы, злёгку чырванаваты[49].

Фарбавальнае рэчыва чарніц з’яўляецца РН-індыкатарам і пры зніжэнні кіслотнасці змяняе колер на сіні. Адвары чарніц фіялетава-чырвонага колеру, ад дадання кіслаты афарбоўка становіцца больш чырвонай, а ад шчолачы адвар прымае аліўкава-зялёны колер[2].

Чарніцы выкарыстоўваюць як фіялетавы раслінны фарбавальнік, напрыклад, для кляймення мяса, падкрашвання вінаў і безалкагольных напояў[19]. Паводле Плінія, чарнічным фарбавальнікам карысталіся для фарбавання адзення рабоў[50].

Медыцынскае значэнне

Прынята лічыць, што суп або кісель з сушаных ягад дапамагае ад дыярэі ў дзяцей[2]. Свежая ягада лічыцца карыснай пры лячэнні цынгі. Чарніцы з’яўляюцца крыніцай антыаксідантаў, якія маюць станоўчы эфект у дачыненні да рака[51].

У медыцыне выкарыстоўваюцца як ягады (Fructus Myrtilli), так і лісце (Folium Myrtilli) чарніц. Яны ўжываюцца ў асноўным пры хваробах вачэй, страўнікава-кішачнага тракту, цукровага дыябету і ў геранталогіі, а таксама мясцова пры лячэнні апёкаў і язваў, стаматытаў і гінгівітаў[2].

Лісце і пабегі ўжываюць пры пачатковых формах дыябету, бо ў іх змяшчаецца гліказід неамірцілін валодае здольнасцю паніжаць утрыманне цукру ў крыві, але доўгае прымяненне гэтага сродку не рэкамендуецца[2][52][53].

Недахоп чарніц — пры ўжыванні ў вялікіх колькасцях яна выклікае запоры[54]. Пасля ўжывання вялікай колькасці чарніц стул становіцца цёмнага колеру.

Даследаванне на мышах, праведзенае ў Цэнтры дзіцячага харчавання штата Арканзас у ЗША паказала, што чарніцы спрыяюць засваенню кальцыю, фарміраванню здаровага касцянога шкілета і прафілактыцы астэапарозу, а таксама змагаюцца з атэрасклерозам[55][56][57][58][59][60].

Як сцвярджаюць навукоўцы з Акадэмічнага цэнтра здароўя пры Шаблон:Нп3, штодзённае ўжыванне свежага соку дзікарослай чарніцы паляпшае памяць і запавольвае зніжэнне кагнітыўных функцый у хворых дэменцыяй[61][62].

Амерыканскія навукоўцы з Універсітэта штата Агая ўсталявалі, што пігменты антацыяніны, якія адказваюць за афарбоўку чарніц, здольныя запаволіць хуткасць развіцця Шаблон:Нп3. Пасля эксперыментаў на мышах хворых на рак тоўстай кішкі аказалася, што даданне ў ежу грызуноў экстракту антацыяніна, атрыманага з Шаблон:Bt-bellat або чарніц, памяншала сімптомы развіцця ракавай пухліны на 60 — 70 працэнтаў[63][64][65][66].

Паводле іншых дадзеных, ужыванне ў ежу садавіны і ягад фіялетавага колеру, такіх як чарніцы, можа дапамагчы прадухіліць хваробу Альцгеймера, рассеяны склероз і хваробу Паркінсана, таму што гэтыя прадукты прыбіраюць шкодныя злучэнні жалеза[62], мяркуюць аўтары новага даследавання групы вучоных пад кіраўніцтвам прафесара Дугласа Келі з Шаблон:Нп3[63][67][68][69].

Лічыцца, што чарніцы паляпшаюць змрочны зрок. Па некаторых дадзеных, лётчыкі брытанскіх ваенна-паветраных сіл, якія ўдзельнічалі ў начных вылетах падчас Другой сусветнай вайны, спецыяльна елі чарнічны джэм. Даследаванне, праведзенае на флоце ЗША ў 2000 годзе, не выявіла дзеяння чарніц на змрочны зрок[70][71].

Лабараторныя доследы паказалі, што ўжыванне чарніц можа прадухіліць ці лячыць захворванні вачэй, напрыклад, адслаенне сятчаткі[72], але прымяненне гэтага ў тэрапіі не даследавана клінічна.

Цёмна-сінія ягады чарніц утрымліваюць значныя колькасці фарбавальніка антацыяна. Ужыванне яго ў досведах паказала памяншэнне рызык шматлікіх захворванняў[73]: сэрца, кравяноснай сістэмы[74], вачэй[75] і рака[76][77].

Акрамя антацыянаў, у чарніцах утрымліваюцца пратаантацыяніды, флаваноіды і таніны, якія дзейнічаюць як антыаксіданты[78], якія памяншаюць запаленне.

У афтальмалогіі, як правіла, выкарыстоўваецца экстракт чарніцы. Пры лячэнні кан’юктывітаў чарніцы прымяняюцца комплексна з Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat (часам таксама выкарыстоўваюць Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat).

У гісторыі і культуры

Фестывалі чарніц

  • У Полацку ў 2011 годзе праводзіўся фестываль са спаборніцтвам па ручному збору чарніц на хуткасць. Сорак каманд, па чатыры чалавекі ў кожнай, дзве гадзіны збіралі чарніцы ў лесе каля возера Глыбокае[79].
  • У вёсцы Гуклівы Валавецкага раёна Закарпацкай вобласці (Украіна) усталяваны помнік чарніцам і праводзяць фестываль, прысвечаны гэтым ягадам[80].
  • У г. Краснавішэрск Пермскага края ладзяць «Свята чарніц і чарнічнага пірага»[81][82].
  • Шаблон:Нп3 у Германіі называюць «чарнічным горадам». З 2002 года ў цэнтры стаіць помнік чарніцам, там праводзіцца традыцыйны чарнічны фестываль у сярэдзіне ліпеня, дзе пануюць выявы, тэкстыль, кераміка, тачэнне з матывамі чарніц і частуюць чарнічным джэмам. Таксама там штогод карануецца каралева чарніц[83].
  • Бельгійскі горад Шаблон:Не перакладзена 3 таксама прэтэндуе на званне «сталіцы чарніц» з-за багацця чарніц у ваколіцы і чарнічнага фестываля, які праводзіцца ў горадзе з 1952 года[84].
  • У Чэшскіх Шаблон:Не перакладзена 3 праводзіцца конкурс па хуткаснаму паяданню булак і Шаблон:Не перакладзена 3 з чарніц[85][86].

Чарніцы ў мастацтве

Галінкі чарніц. СПб, каля 1908. Шаблон:Не перакладзена 3. Нефрыт, лазурыт, горны хрусталь, каляровае золата. Эрмітаж
Помнік чарніцам у с. Гуклівы Валавецкага раёна Закарпацкай вобласці (Украіна)

Чарніцы прысутнічаюць на карцінах Шаблон:Не перакладзена 3, Шаблон:Не перакладзена 3 і іншых. Таксама чарніцы натхнялі стваральнікаў фарфору[87], ювелірных вырабаў[88][89][90][91] і г. д.

Чарніцы ў філатэліі

У 1964 годзе ў СССР была выпушчана паштовая марка з выявай чарніц (ЦФА № 3133). Паштовыя маркі прысвечаныя чарніцам у розныя гады таксама былі выпушчаны ў Польшчы[92], Андоры[93], Латвіі, Беларусі і Фінляндыі[94].

  • Паштовая марка СССР
    Паштовая марка СССР
  • Паштовая марка Беларусі
    Паштовая марка Беларусі

Чарніцы ў літаратуры

Чарніцам прысвяцілі вершы Шаблон:Не перакладзена 3[95], Яўген Хвалей[96] і іншыя[97]. Сяргей Чыгрын даў версію паходжання чарніц у сваёй казцы «Легенда пра чарніцы»[98].

Пімен Панчанка пісаў пра Беларусь[99][100]:

Шаблон:Цытата

Цікавыя факты

  • Недаспелыя ягады ў красавіку
    Недаспелыя ягады ў красавіку
  • Недаспелыя ягады. Пачатак мая.
    Недаспелыя ягады. Пачатак мая.
  • Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
    Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
  • Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
    Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
  • Ягады чарніц
    Ягады чарніц
  • Жменя чарніц
    Жменя чарніц
  • Параўнанне ягад чарніц і дурніц у разрэзе
    Параўнанне ягад чарніц і дурніц у разрэзе

Зноскі

Шаблон:Reflist

Літаратура

  • Кожевников Ю. П. Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
  • Нейштадт M. И. Определитель растений средней полосы Европейской части России. — М.: Учпедгиз, 1948.
  • Шаблон:ІВРСР
  • Манина Л. Лекарственные растения. — 4-е. — Минск: Наука и техника, 1968. — С. 161—163. — 340 с. — 55 000 ас.

Спасылкі

Шаблон:Бібліяінфармацыя Шаблон:Добры артыкул

  1. ↑ 1,0 1,1 Шаблон:Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 Лекарственные растения и и их применение. Изд. 5-5, перераб. и доп. «Наука и техника». Мн., 1974. 592 с. с ил. (АН БССР. Ин-т эксперим. ботаники им. В. Ф. Купревича)
  3. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  4. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  5. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  6. ↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
  7. ↑ Антонов А. А. О врачебных растениях, дикорастущих в Витебской губернии и употребляемых населением ее в домашней народной медицине. Витебск, 1888
  8. ↑ Шаблон:Кніга
  9. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  10. ↑ Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
  11. ↑ Шаблон:Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік
  12. ↑ Шаблон:Кніга
  13. ↑ Шаблон:Cite web
  14. ↑ Шаблон:Кніга
  15. ↑ Шаблон:Кніга
  16. ↑ 16,0 16,1 Gunnevi Bonekamp, s. 78
  17. ↑ Шаблон:Кніга
  18. ↑ Шаблон:Cite web
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 19,8 Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. Мн., «Ураджай», 1975, стр. 200
  20. ↑ Шаблон:Кніга
  21. ↑ Шаблон:Кніга
  22. ↑ Шаблон:Кніга
  23. ↑ Honkavaara, Johanna: «Ultraviolet cues in fruit-frugivore interactions», sivu 22. Jyväskylä: University of Jyväskylä, 2002
  24. ↑ Шаблон:Cite web
  25. ↑ Шаблон:Кніга
  26. ↑ Шаблон:Cite web
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Шаблон:Кніга
  28. ↑ Шаблон:Кніга
  29. ↑ Шаблон:Кніга
  30. ↑ Шаблон:Кніга
  31. ↑ Шаблон:Кніга
  32. ↑ Шаблон:Кніга
  33. ↑ Шаблон:Кніга
  34. ↑ Шаблон:Cite web
  35. ↑ Шаблон:Кніга
  36. ↑ Шаблон:Кніга
  37. ↑ Шаблон:Кніга
  38. ↑ Шаблон:Кніга
  39. ↑ Шаблон:Кніга
  40. ↑ Шаблон:Кніга
  41. ↑ Шаблон:Кніга
  42. ↑ Шаблон:Кніга
  43. ↑ Шаблон:Кніга
  44. ↑ Шаблон:Кніга
  45. ↑ Эхинококкозы Шаблон:Ref-ru
  46. ↑ Альвеококкоз собак Шаблон:Ref-ru
  47. ↑ Deutsche Gesellschaft für Ernährung e. V. — DGE
  48. ↑ Mustikan ravintoarvot Шаблон:Архівавана Terveyden ja hyvinvoinnin laitos.
  49. ↑ Шаблон:Кніга
  50. ↑ Plinius: Naturalis historia. Bd 16. Artemis & Winkler, München 1991, 31, 77. ISBN 3-7608-1596-0
  51. ↑ Roy S, Khanna S, Alessio HM, Vider J, Bagchi D, Bagchi M, Sen CK. Anti-angiogenic property of edible berries. Free Radic Res. 2002 Sep;36(9):1023-31.Abstract. Шаблон:Ref-en
  52. ↑ Черника обыкновенная Медицинские известия — новостной медицинский журнал Киева Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  53. ↑ Голубика и черника улучшают использование организмом инсулина Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  54. ↑ Шаблон:Кніга
  55. ↑ Blueberries Help Lab Rats Build Strong Bones Шаблон:Ref-en
  56. ↑ Черника ўкрепляет костиШаблон:Недаступная спасылка Шаблон:Ref-ru
  57. ↑ Dietary Blueberries Attenuate Atherosclerosis in Apolipoprotein E-Deficient Mice by Upregulating Antioxidant Enzyme Expression Шаблон:Ref-en
  58. ↑ Eating Well: Blueberries Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-en
  59. ↑ New Important Superpowers Of Blueberries Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-en
  60. ↑ Eating blueberries helps build strong bones, suggests study Шаблон:Ref-en
  61. ↑ Сок черники улучшает память Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  62. ↑ 62,0 62,1 Blueberries & Pomegranates & Alzheimer’s Шаблон:Ref-en
  63. ↑ 63,0 63,1 Полезно ли есть овощи и фрукты фиолетового цвета? Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  64. ↑ Blueberries Contain Chemical That May Help Prevent Colon Cancer Шаблон:Ref-en
  65. ↑ Eating blueberries slashes colon cancer risk by 57 percent, animal study finds Шаблон:Ref-en
  66. ↑ Blueberries and Colon Cancer Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-en
  67. ↑ Чем полезны продукты фиолетового цвета Шаблон:Ref-ru
  68. ↑ Blueberries May Prevent Many Nerve Diseases Шаблон:Ref-en
  69. ↑ Neutralize Toxins with Purple Colored Fruits Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-en
  70. ↑ Muth ER, Laurent JM, Jasper P. The effect of bilberry nutritional supplementation on night visual acuity and contrast sensitivity. Altern Med Rev. 2000 Apr; 5(2):164—173. Abstract.
  71. ↑ Bilberry Bombs, WebMD, October 2000.
  72. ↑ Fursova AZh, Gesarevich OG, Gonchar AM, Trofimova NA, Kolosova NG. Dietary supplementation with bilberry extract prevents macular degeneration and cataracts in senesce-accelerated OXYS rats. Adv Gerontol. 2005; 16:76—79. (Article in Russian). Abstract.
  73. ↑ Gross PM. Scientists zero in on health benefits of berry pigments, Natural Products Information Center, July 2007. Шаблон:Архівавана
  74. ↑ Bell DR, Gochenaur K. Direct vasoactive and vasoprotective properties of anthocyanin-rich extracts. J Appl Physiol. 2006 Apr;100(4):1164—1170. Abstract.
  75. ↑ Chung HK, Choi SM, Ahn BO, Kwak HH, Kim JH, Kim WB. Efficacy of troxerutin on streptozotocin-induced rat model in the early stage of diabetic retinopathy. Arzneimittelforschung. 2005; 55(10):573—580. Abstract.
  76. ↑ Roy S, Khanna S, Alessio HM, Vider J, Bagchi D, Bagchi M, Sen CK. Anti-angiogenic property of edible berries. Free Radic Res. 2002 Sep; 36(9):1023—1031.Abstract.
  77. ↑ Boivin D, Blanchette M, Barrette S, Moghrabi A, Beliveau R. Inhibition of cancer cell proliferation and suppression of TNF-induced activation of NFkappaB by edible berry juice. Anticancer Res. 2007 Mar; 27(2):937—948.
  78. ↑ Srivastava A, Akoh CC, Fischer J, Krewer G. Effect of anthocyanin fractions from selected cultivars of Georgia-grown blueberries on apoptosis and phase II enzymes. J Agric Food Chem. 2007 Apr 18; 55(8):3180—3185.
  79. ↑ Сбор черники на скорость Шаблон:Ref-ru
  80. ↑ 8 августа в селе Гуклывый в Воловецком районе открыли памятник яфине (чернике)Шаблон:Недаступная спасылка Шаблон:Ref-ru
  81. ↑ Праздник черники и черничного пирога Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  82. ↑ Фестиваль «Черники и черничного пирога» Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  83. ↑ Blaubeerstadt Eggesin Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-de
  84. ↑ Fête de la Myrtille Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-fr
  85. ↑ В Чехии пройдет конкурс на самое быстрое поедание черники Шаблон:Ref-ru
  86. ↑ Borůvkobraní Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-cs
  87. ↑ Коллекционные тарелки «Шуман» Шаблон:Архівавана
  88. ↑ Завушніцы-чарніцы
  89. ↑ Бусины — черника Шаблон:Ref-ru
  90. ↑ Комплект «Черника»
  91. ↑ Ягодное стимпанк украшение
  92. ↑ Паштовая марка ПольшчыШаблон:Недаступная спасылка
  93. ↑ Паштовая марка ПольшчыШаблон:Недаступная спасылка
  94. ↑ Паштовая марка Фінляндыі
  95. ↑ Черника Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
  96. ↑ Чарніцы
  97. ↑ Чарніцы з Панямоння
  98. ↑ Сяргей ЧЫГРЫН: Легенда пра чарніцы Шаблон:Архівавана
  99. ↑ Шаблон:Cite web
  100. ↑ Край паэтаў
  101. ↑ Шаблон:Кніга ISBN 5-271-02112-2, ISBN 5-87214-068-1
  102. ↑ Plantlife website County Flowers page Шаблон:Архівавана
  103. ↑ Значение цветов Шаблон:Архівавана Шаблон:Ref-ru
Узята з "https://be.wiki.beta.math.wmflabs.org/w/index.php?title=Чарніцы&oldid=295"