Прагляд зыходнага тэксту старонкі Аер звычайны

{{Таксон
| regnum            = Расліны
| image file        = AcorusCalamus.jpg
| image title       = Аер звычайны
| image descr       = 
| parent            = Acorus
| rang              = Від
| latin             = Acorus calamus
| author            = [[L.]], 1753
| syn               = {{bt-latbel|s=0|Calamus aromaticus|aut=[[Garsault]], 1764}}<ref name="ipni">{{IPNI|664972-1|''Calamus aromaticus''}}</ref>
| typus =
| children =
| range map = Map-Acoraceae.PNG
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
| iucnstatus = LC
| iucn =
| wikispecies = Acorus calamus
| commons = Category:Acorus calamus
| itis = 564989
| ncbi = 4465
| eol = 1123481
| grin = 1358
| ipni = 84009
| tpl = kew-2304
}}
'''Ае́р звыча́йны<ref name="ЛРКЛ">Назва згодна з {{ЛРКЛ}}</ref>, Аiр, Аер'''<ref name="ЛР">{{кніга
|аўтар          = 
|частка         = Аир обыкновенный
|загаловак      = Лекарственные растения и их применение
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданне        = 5-е, перераб. и. доп.
|месца          = Мн.
|выдавецтва     = «Наука и техника»
|год            = 1974
|том            = 
|старонкі       = 81-84
|старонак       = 592
|серыя          = 
|isbn           = 
|тыраж          = 120 000
}}</ref><ref>''Калініна З. А.'' Аер // {{Крыніцы/ЭПБ|1}} — С. 41.</ref><ref name="Верас">{{Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік}}</ref> (''Acorus calamus'') — [[біялагічны від|від]] прыбярэжных, [[водныя расліны|водных]] і балотных [[шматгадовыя расліны|шматгадовых]] [[Травяністыя расліны|траў]] з [[манатыпія, біялагічная сістэматыка|манатыпнага]] [[сямейства]] ''Acoraceae'', [[тыпавы від]]<ref>[http://botany.si.edu/ing/INGsearch.cfm?searchword=Acorus Род ''Acorus'' у базе даных Index Nominum Genericorum (ING)] {{ref-en}} {{V|18|5|2009}}</ref> роду [[Аер]].

== Назва ==
Навуковая назва віду літаральна значыць «аер трысняговы». Слова {{lang-la|calamus}} перакладаецца як «чарот, трыснёг, сцябло», яно сугучна з {{lang-grc|κάλαμος}} з такім жа сэнсам. Грэчаскае слова паходзіць ад {{lang-x-ie|k̂ólhₓōm}} ([[родны склон|р. скл.]] ''k̂l̥hₓmós'')<ref name="Mallory">{{кніга|аўтар=J. P. Mallory, Douglas Q. Adams.|загаловак=Encyclopedia of Indo-European culture|спасылка= http://books.google.ru/books?id=tzU3RIV2BWIC&pg=PA542#v=onepage&q&f=false |месца=London|выдавецтва=Fitzroy Dearborn Publishers|год=1997|pages=542|isbn=9781884964985}} {{v|3|8|2010}}</ref>(у Пакорнага: {{lang-x-ie|*k̂olǝmo-s, k̂olǝmā}}), якое ў іншых інда-еўрапейскіх мовах дала: {{lang-la|culmus}} «сцябло, саломіна, салома», {{lang-be|салома}} (з {{lang-x-slav|*solma}}), {{lang-ang|healm}} (> {{lang-en|haulm}}) і інш., з іншым пашырэннем кораня: {{lang-sa|}}{{IAST|çalākas}} «сцябло, колас»<ref>[http://starling.rinet.ru/cgi-bin/etymology.cgi?single=1&basename=/data/ie/pokorny&text_number=+996&root=config Pokorny. P. 612]</ref>. Словы са значэннем «палачка для пісьма» ў многіх іншых мовах былі запазычаныя непасрэдна са (старажытна)грэчаскай, напр. {{lang-sa|कलम}} {{IAST|kaláma}}<ref>{{cite web|url=http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/cgi-bin/monier/serveimg.pl?file=/scans/MWScan/MWScanjpg/mw0260-karSaphala.jpg|title=Санскритско-английский словарь Моньера-Вильямса|accessdate=2010-07-19|archiveurl=https://www.webcitation.org/6547WcFfz?url=http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/cgi-bin/monier/serveimg.pl?file=%2Fscans%2FMWScan%2FMWScanjpg%2Fmw0260-karSaphala.jpg|archivedate=30 студзеня 2012|url-status=dead}}</ref> ці {{lang-ar|قَلَم}} (qálam). Спрадвечнае лацінскае слова для паняцця «чарот, трыснёг» ''(h)arundo''.

Назвы на розных мовах<ref>Ramawat, K. G., Ed. (2004). ''Biotechnology of Medicinal Plants: Vitalizer and Therapeutic'' Enfield, New Hampshire: Science Publishers, Inc. 5.</ref><ref name="Путырский">Универсальная энциклопедия лекарственных растений / сост. И. Н. Путырский, В. Н. Прохоров. — М.: Махаон, 2000. — С. 47—49. — 15 000 экз. — ISBN 5-88215-969-5.</ref><ref name="GRIN">Паводле сайта GRIN (гл. картку расліны).</ref>:

* на беларускай: я́ер<ref name="Фасмер" />, плюшнік, плюшня́, явар, аір, аер, ірны корань, шувар<ref name="ReferenceA">{{нп3|Мікалай Іванавіч Аненкаў|Анненков Н.|ru|Анненков, Николай Иванович}} [[:s:ru:Ботанический словарь (Анненков)/Acorus Calamus/ДО|Ботанический словарь]], Спб, 1878</ref>, ярай<ref name="Киселевский">{{Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь|8}}</ref>, касатар, ярай, яір<ref name="Верас" /><ref>[[Антон Краскоўскі|Kraskoŭski A.]] Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921</ref><ref>Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927</ref><ref>[[Канстанцін Аляксандравіч Чалоўскі|Чоловский К.]] Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.</ref>, аэр<ref>{{нп3|Міхаіл Васільевіч Рытаў|Рытов М. В.|ru|Рытов, Михаил Васильевич}} Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918</ref>, калмус, явер<ref name="ReferenceA"/><ref>[[Уладзімір Мікалаевіч Дабравольскі|Добровольский В. Н.]] Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914</ref>, авер, агір, арэй<ref>Рэгіянальны слоўнік Віцебшчыны. У 2 ч. 2012. ISBN 978-985-517-365-7</ref>.
* на рускай: аир, аир болотный, гавиар, игир, ир, ирный корень, касатик, касатник, косатик, лепёха, лепёшник, пищалка, татарник, татарский сабельник, татарское зелье, явр.<ref name="Фасмер">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/vasmer/36100/аир Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера — аир] {{v|18|5|2009}}</ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc2p/245890 Толковый словарь Даля — ИГИР] {{v|18|5|2009}}</ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc2p/249370 Толковый словарь Даля — ИР] {{v|18|5|2009}}</ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/vasmer/41658/косатик Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера — косатик] {{v|18|5|2009}}</ref>
* на украінскай: аїр<ref name="Фасмер" />, татарське зілля, лепеха, шувар.
* на англійскай: ''calamus'', ''flagroot'', ''myrtle-flag'', ''sweet calamus'', ''sweet-flag'', ''sweetroot''.
* на французскай: ''acore calame'', ''acore odorant'', ''acore vrai''.
* у іншых мовах: нямецкая — ''Kalmus'', італьянская — ''calamo'', іспанская — ''cálamo aromático'', ''calamís''.
* на санскрыце — ''vacha''.

Аер — усходнеславянскае запазычанне з [[Асманская мова|асманскай мовы]] (aǵir)<ref>[[ЭСБМ]] том 1</ref>.

== Распаўсюджанне і экалогія ==
Меркаваная радзіма гэтага віду — [[Індыя]] і [[Кітай]], але ўжо ў старажытнасці з дапамогай чалавека расліна распаўсюдзілася ва ўсёй [[Азія|Азіі]].

Сучасны [[арэал]] віду выразна дзеліцца на чатыры зоны<ref name="Атлас">{{кніга |аўтар = |частка = |загаловак = Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР|арыгінал = |спасылка = |адказны = Под редакцией П. С. Чикова|выданне = |месца = М.|выдавецтва = Издательство ГУТК|год = 1980|том = |старонкі = |старонак = 340|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>:

* азіяцкая — [[Індыя]] і [[Паўднёва-Усходняя Азія]];
* сібірская — [[Усурыйскі край]], поўдзень [[Сібір]]ы і [[Далёкі Усход]];
* еўрапейская — [[Еўропа]] і [[еўрапейская частка Расіі]];
* амерыканская — [[Бразілія]], паўднёвая частка [[Канада|Канады]] і [[ЗША]].

Зараз расліну культывуюць у [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропе]], [[Кітай|Кітаі]], [[Індыя|Індыі]], [[М’янма|М’янме]], [[Інданезія|Інданэзіі]], [[Бразілія|Бразіліі]]<ref name="GRIN" />.

Аер расце ў плыткіх месцах, па берагах ціхіх заток і павольных рэк, азёр, у канавах, на закінутых прыбярэжных, забалочаных [[луг]]ах<ref name="ЛР"/><ref name="Жигар" />.

Пашыраны па ўсёй [[Беларусь|Беларусі]] па берагах рэк, азёр, [[старыца|старыц]], на балотах утварае зараснікі.

== Біялагічнае апісанне ==

{{Фотакалонка|Illustration Acorus calamus0 clean.jpg|Illustration Acorus calamus0 clean fragment.jpg|Illustration Acorus calamus0 clean fragment2.jpg|align=left|ш=180|border=0|тэкст=Аер звычайны. {{Бат.іл.|3}}|color=lightgreen}}

[[Шматгадовыя расліны|Шматгадовая трава]]<ref name="ЛР"/> з прамастаячым, неразгалінаваным, трохгранным, вострарабровым [[кветканос]]ным [[сцябло]]м, з жалабком па адным рабры; ва ўмовах [[Беларусь|Беларусі]] і [[Еўрапейская частка Расіі|еўрапейскай часткі Расіі]] дарослыя расліны маюць вышыню ад 50 да 120 см<ref name="Губанов">{{кніга |аўтар = Губанов И. А., Новиков В. С., Тихомиров В. Н.|частка = |загаловак = Определитель высших растений средней полосы европейской части СССР: Пособие для учителей|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = М.|выдавецтва = Просвещение|год = 1981|том = |старонкі = 82|старонак = 237|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref><ref name="ЛО">{{кніга |аўтар = |частка = |загаловак = Иллюстрированный определитель растений Ленинградской области|арыгінал = |спасылка = |адказны = Под редакцией А. Л. Буданцева и [[Генадзь Паўлавіч Якаўлеў|Г. П. Яковлева]]|выданне = |месца = М.|выдавецтва = Товарищество научных изданий КМК|год = 2006|том = |старонкі = 737—739|старонак = 799|серыя = |isbn = 5-87317-260-9|тыраж = 700}}</ref><ref name="ЭДСР">[http://flower.onego.ru/voda/acorus.html Аир обыкновенный в Энциклопедии декоративных садовых растений] {{ref-ru}} {{V|18|5|2009}}</ref>.

[[Карэнішча]] пляската-цыліндрычнае, губчатае, тоўстае, гарызантальнае, звілістае, паўзучае, дыяметрам да 3 см, даўжынёй да 1,5 м, звонку буравата- або зелянява-жоўтае, усярэдзіне белае, знізу пасаджана шматлікімі шнурападобнымі каранямі<ref name="ЛР"/> даўжынёй да 50 см, размешчанымі ў адзін рад зігзагападобна, зверху пакрыта рэшткамі ліставых [[похва, батаніка|похваў]]<ref name="ЛР"/>. Карэнішчы размешчаны амаль у паверхні глебы, радзей на глыбіні да 10 см. [[Смак]] карэнішча горка-пякучы, даўкі, рэзкі; [[пах]] моцны, прыемна рэзкі<ref name="ЛР"/>.
{{Біяфота|Acorus-calamus-foliage.jpg|Лісце аера звычайнага. {{нп3|Камуна Одэр|Одэр|ru|Оддер (коммуна)}}, [[Данія]]}}
[[Лісце]] доўгае, вузкалінейнае, ярка-зялёнае, мясістае, мечападобнае, чарговае, шырынёй 2-5 і даўжынёй 60-120 см, з аднаго боку жалабковае, з другога — з вострым рубам, лісты размешчаны на верхавінах і бакавых адгалінаваннях карэнішчаў. Яны зрастаюцца адзін з адным, акружаючы галоўнае сцябло, так што [[суквецце]] як бы выходзіць з сярэдзіны ліста.

[[Кветка|Кветкі]] двухполыя, дробныя, зеленавата-жоўтыя<ref name="ЛР"/>. [[Калякветнік]] шасціліставы, просты, правільны. Кветкі сабраны ў цыліндрычныя [[катах]]і даўжынёй ад 4 да 12 см і да 1 см у дыяметры (пры плодзе — да 2 см); шчыльна прыціснутыя адзін да аднаго на мясістай восі пачаткаў. Ад асновы катаха адыходзіць доўгі (да 50 см) [[прыкветак]]. [[Завязь]] верхняя, трохгнёздавая. [[Тычынка|Тычынак]] шэсць, [[песцік]] адзін. У кветках спачатку спеюць [[рыльцы]], а [[пыльнік]]і раскрываюцца толькі пасля таго, як рыльцы губляюць здольнасць успрымаць [[пылок]]. У еўрапейскай частцы Расіі квітнее ў чэрвені — ліпені<ref name="ИОРСР">{{кніга|аўтар=Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н.|загаловак=Иллюстрированный определитель растений Средней России|месца=М.|выдавецтва=Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований|год=2002|том=1|старонкі=407|isbn=5-87317-091-6}}</ref>.

[[Формула кветкі]]: {{Nobr|<math>\ast P_{3+3} \; A_6 \; G_{(\underline3)}</math>}}<ref name="Barabanov">
{{кніга|аўтар=Барабанов Е. И.|загаловак=Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений|месца=М.|выдавецтва=Издательский центр «Академия»|год=2006|старонкі=374|старонак=448|isbn=5-7695-2656-4}}</ref>.

[[Плод|Плады]] — [[насенне|шматнасенныя]] скурыстыя, сухія (сухаватыя) даўгаватыя [[ягада|ягады]]<ref name="ЛР"/> чырвонага ці зялёнага колеру.

На тэрыторыі [[Расія|Расіі]] і [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропы]] гэты від размнажаецца толькі [[Вегетатыўнае размнажэнне|вегетатыўна]]<ref name="ЛО"/> — кавалкамі ломкага карэнішча, якія ўтвараюцца пры [[крыгаход]]зе і разліве рэк і плаваюць у вадзе, пакуль не прыб’юцца да берага і не прарастуць. Расліна тут не плоданосіць, бо для гэтых рэгіёнаў яна занасная, і [[насякомыя]], якія маглі б яе [[апыленне|апыляць]], тут не жывуць<ref name="Жигар">{{кніга |аўтар = Николайчук Л. В., Жигар М. П.|частка = |загаловак = Целебные растения: Лекарственные свойства. Кулинарные рецепты. Применение в косметике|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = 2-е изд., стереотип|месца = Х.|выдавецтва = Прапор|год = 1992|том = |старонкі = 27—29|старонак = 239|серыя = |isbn = 5-7766-0516-4|тыраж = 100 000}}</ref>.

Цвіце ў [[май|маі]] — [[чэрвень|чэрвені]]<ref name="ЛР"/>.

== Класіфікацыя ==

=== Таксанамічнае становішча ===

Аер звычайны ўваходзіць у род {{bt-bellat|Аер|Acorus}} манатыпнага сямейства {{bt-bellat|Аерныя|Acoraceae}} манатыпнага [[атрад|парадку]] {{bt-bellat|Аеракветныя|Acorales}}
{{Табліца12112
|a=аддзел [[Кветкавыя|Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя]]
|b1=парадак [[Аеракветныя]]
|b2=яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін
|c=сямейства [[Аерныя]]
|d=род [[Аер]]
|e1=яшчэ пяць відаў, з якіх найбольш вядомы {{bt-bellat||Acorus gramineus}}
|e2=від <span style="font-weight:900; font-size:135%">Аер звычайны
|bgcolor=#BDDCCB
|color=#235421
}}

Адрозніваюць некалькі [[разнавіднасць|разнавіднасцяў]] аеру звычайнага<ref name="CoL2">[http://eol.org/pages/1123481/names/related_names Flagroot — ''Acorus calamus'' — Related names — Encyclopedia of Life]</ref>:

* {{bt|Acorus calamus|var=americanus|[[Raf.]]}} — [[Плоіднасць|дыплоідныя]] расліны, распаўсюджаныя ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]], [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропе]] і [[Азія|Азіі]];
* {{bt|Acorus calamus|var=angustatus|[[Besser]]}} — тэтраплоідныя расліны, сустракаюцца ва [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]], [[Расія|Расіі]], [[Казахстан]]е, [[Усходняя Сібір|Усходняй Сібіры]], на [[Далёкі Усход|Далёкім Усходзе]], у [[Кітай|Кітаі]], [[Японія|Японіі]] і на [[Тайвань|Тайвані]];
* {{bt|Acorus calamus|var=calamus|aut1=[[L.]]}} — трыплоідныя стэрыльныя расліны, якія распаўсюдзіліся з [[Азія|Азіі]] і рассяліліся ў многіх раёнах [[Еўропа|Еўропы]].

== Гісторыя ==

Радзіма — [[Цэнтральная Азія]].

На [[Блізкі Усход|Блізкім Усходзе]] аерам пачалі гандляваць каля 4000 гадоў таму<ref name="ЖР">''Грудзинская И. А.'' Семейство аронниковые… (см. раздел [[#Літаратура|Литература]]).</ref>. З Усходу ў высушаным выглядзе ён трапіў у [[Старажытная Грэцыя|Старажытную Грэцыю]] і [[Старажытны Рым|Рым]].

Паводле адной з версій, у [[Еўропа|Еўропу]] аер завезлі [[арабы|арабскія]] і [[фінікійцы|фінікійскія]] купцы. Распаўсюджанне аеру таксама звязвалі з тым, што ён расце па берагах вадаёмаў, прыдатных для піцця, таму качэўнікі і гандляры, фарсіруючы водныя перашкоды, раскідвалі яго карэнішчы.

Больш распаўсюджаная версія — што гэтая заслуга належыць [[татары|татарам]], якія нібыта вазілі з сабой карэнішчы аеру, адмыслова засяляючы ім вадаёмы<ref name="Телятьев">{{кніга |аўтар = Телятьев В. В.|загаловак = Полезные растения Центральной Сибири|спасылка = |адказны = |выданне = 3-е изд., испр. и доп|месца = Иркутск|выдавецтва = Вост.-Сиб. кн. изд-во|год = 1985|старонкі = 54—55|старонак = 384|isbn =}}</ref>, у якіх паілі сваіх коней. Лічылася, што аер расце толькі ў «здаровай» вадзе ці нават што карані аеру могуць чысціць вадаёмы і ваду, і з такіх вадаёмаў можна піць, не рызыкуючы захварэць. [[Палякі]] таму і называюць аер «татарак».

Паступова аер распаўсюджваўся з усходу на захад Еўропы. У [[15 стагоддзе|XV]] — [[16 стагоддзе|XVI]] стагоддзях аер яшчэ не рос у [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропе]].

У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] духмяны корань прывозілі праз [[Турцыя|Турцыю]] ў Еўропу толькі ў зацукраваным выглядзе як [[усходнія прысмакі]] з [[ВКЛ]], [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]], і таямніцу гэтай «пахкай палачкі» туркі старанна хавалі.

Еўрапейскія энцыклапедыі XVI стагоддзя паведамлялі, што найбольш аеру паходзіць менавіта з Белай Русі. Нарыхтоўка карэння захоўвала на беларускіх землях сваё значэнне яшчэ ў [[XIX стагоддзе|XIX стагоддзі]].

Усё ж у 1574 годзе аўстрыйскаму паслу ў Турцыі ўдалося даслаць {{нп3|Карл Клузіус|К. Клузіусу|ru|Клузиус, Карл}}, дырэктару Венскага батанічнага саду, пасылку з духмянымі карэнішчамі аеру, прыдатнымі для пасадкі. Аказалася, што для [[Усходняя Еўропа|Усходняй Еўропы]] гэта зусім не экзатычная расліна, а звычайная, вядомая пад назвай «татарская трава» або «татарскае зелле». З [[16 стагоддзе|XVI стагоддзя]] аер як лекавую расліну сталі разводзіць у [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропе]]. У [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]] расліна з’явілася ў 1783 годзе<ref name="Путырский" />.

== Раслінная сыравіна ==
{{біяфота|Acorus calamus seeds.jpg|Насенне}}

=== Хімічны склад ===
У карэнішчах аеру звычайнага ўтрымліваецца каля 5 % [[Эфірныя алеі|эфірнага алею]], у склад якога ўваходзіць рад [[сесквітэрпены|сесквітэрпенаў]] — [[азарон]], [[пінен|β-пінен]] (1 %), [[каламен|β-каламен]] (10 %), [[каламенон]], [[каламендыёл]], [[ізакаламендыёл]], [[сесквітэрпенавы спірт]] [[каламеол]], а таксама [[камфен|D-камфен]] (7 %), [[камфара|D-камфара]] (8,7 %), [[барнеёл]] (3 %), [[эўгенол]], [[метылэўгенол]], [[карыяфілен]], [[элемен]], [[куркумен]], [[праазулен]], [[акарон]], [[ізаакарон]], [[акаламон]], [[каларэн]], [[неакарон]], [[воцатная кіслата|воцатная]] і [[Валяр’янавая кіслата|валяр’янавая]] кіслоты, [[фітанцыды]] і іншыя рэчывы. Утрыманне эфірнага алею ў дыплоідных раслінах складае ў сярэднім 2,2 %, у трыплоідных — 3,1 %, у тэтраплоідных — 6,8 %<ref name="Турова">{{кніга |аўтар = Турова А. Д., Сапожникова Э. Н.|частка = |загаловак = Лекарственные растения СССР и их применение|арыгінал = |спасылка = |адказны= |выданне = 4-е изд., стереотип|месца = М.|выдавецтва = Медицина|год = 1984|том = |старонкі = 179—181|старонак = 304|серыя = |isbn = |тыраж = 100 000}}</ref><ref name="Муравьёва">{{кніга |аўтар = Муравьёва А. Д., Самылина И. А., Яковлев Г. П.|частка = |загаловак = Фармакогнозия: Учебник|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = 4-е изд., перераб. и доп|месца = М.|выдавецтва = Медицина|год = 2002|том = |старонкі = 244—246|старонак = 656|серыя = |isbn = 5-225-04417-9|тыраж = }}</ref>.

Асноўным кампанентам эфірнага алею з’яўляецца [[азарон]], вытворнае [[Фенілпрапаноіды|фенілпрапану]]. Ён існуе ў выглядзе двух [[ізамер]]аў: β-азарон (цыс) і α-азарон (транс), звычайна іх сумарная колькасць у эфірным алеі складае каля 10 %. Тым не менш эфірны алей асобных [[#Разнавіднасці|разнавіднасцяў аеру]] змяшчае да 75 % β-азарон. Алей, атрыманы з [[Плоіднасць|трыплоідных]] і асабліва [[Плоіднасць|тэтраплоідных]] раслін, утрымлівае да 90 % β-азарону. Эфірны алей [[Плоіднасць|дыплоіднай]] [[разнавіднасць|разнавіднасці]] {{bt|Acorus calamus|var=americanus|[[Raf.]]}} практычна пазбаўлены β-азарону.

Акрамя эфірнага алею, у карэнішчах аеру знойдзены спецыфічны для расліны горкі [[гліказід]] [[акарын]], [[горыч]] [[акарэцін]], а таксама гліказід [[люцэніён]], [[алкалоід]] [[каламін]], [[дубільныя рэчывы]] — [[Катэхіны|катэхінавыя]] [[таніны]], [[смолы]], [[слізь]], [[акоравая кіслата]], [[аскарбінавая кіслата|аскарбінавая]] (да 150 мг%) і [[пальміцінавая кіслата|пальміцінавая]] кіслоты, [[крухмал]] (да 20 %), [[халін]], [[вітаміны]], [[ёд]] (1, 2-1,9 мг%). Носьбітам паху з’яўляецца [[азарон|азарынавы]] [[альдэгід]]<ref name="Путырский" /><ref name="Мазнев">{{кніга |аўтар = Мазнев Н. И.|частка = |загаловак = Энциклопедия лекарственных растений|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = 3-е изд., испр. и доп|месца = М.|выдавецтва = Мартин|год = 2004|том = |старонкі = 59—60|старонак = 496|серыя = |isbn = 5-8475-0213-3|тыраж = 10 000}}</ref>.

=== Фармакалагічныя ўласцівасці ===
Рэчывы, якія змяшчаюцца ў карэнішчах расліны, галоўным чынам эфірны алей і горкі гліказід акарын, уздзейнічаючы на заканчэнні смакавых [[рэцэптар]]аў, павышаюць [[апетыт]], паляпшаюць [[страваванне]], узмацняюць вылучэнне [[страўнікавы сок|страўнікавага соку]]. Карэнішчы аеру аказваюць таксама супрацьзапаленчае, раназагойнае, болесуцішальнае, заспакаяльнае дзеянні. Аер танізуе [[сэрца]], умацоўвае [[крывяносныя сасуды|сасуды]] [[мозг]]у і тым самым паляпшае [[памяць]], узмацняе [[Зрокавая сістэма|зрок]]<ref name="ЛР"/><ref name="Путырский" />.

Эксперыментальна даказана, што [[Лекавыя сродкі|прэпараты]] аеру аказваюць некаторае спазмалітычнае дзеянне і, за кошт утрымання ў карэнішчах расліны тэрпеноідаў ([[праазулен]], [[азарон]]), валодаюць бактэрыястатычнымі і супрацьзапаленчымі ўласцівасцямі. [[Галенавыя прэпараты|Галенавыя формы]] аеру спрыяльна ўздзейнічаюць на [[тонус]] [[Жоўцевы пузыр|жоўцевага пузыра]], павышаюць [[жоўць чалавека|жоўцевыдзяленне]] і [[Дыўрэтыкі|дыўрэз]]. Ёсць звесткі пра заспакаяльнае дзеянне карэнішчаў расліны і пра слабы абязбольвальны эфект<ref name="Мазнев" />.

{{біяфота|Acorus calamus2.jpg|left|Маладыя расліны}}

=== Збор сыравіны ===
У лекавых мэтах выкарыстоўваюцца карэнішчы аеру ({{lang-la|Rhizoma Calami}})<ref name="ЛР"/>, якія нарыхтоўваюць увосень — у пачатку зімы, калі зніжаецца ўзровень вады, ці вясной.

Найлепшыя якасці маюць карэнішчы двух-трохгадовых раслін (утрымліваюць да 4,8 % [[эфірныя алеі|эфірных алеяў]], [[дубільныя рэчывы]]), якія нарыхтоўваюць з [[верасень|верасня]] да глыбокай восені, сушаць і захоўваюць у сухім памяшканні, скрынях або мяшках.

Сабраныя карэнішчы мыюць у халоднай вадзе, карані і лісце абразаюць, правяльваюць на паветры некалькі дзён. Пасля чаго доўгія карэнішчы разразаюць на кавалкі даўжынёй 15-20 см, тоўстыя — расшчапляюць уздоўж і сушаць пад навесам, расклаўшы ў адзін пласт<ref name="ЛР"/>. Можна прымяніць і цеплавую сушку, але пры тэмпературы не вышэй 25-30&nbsp;°C, бо эфірны алей, які змяшчаецца ў карэнішчах, пры вышэйшай тэмпературы знікае, ад чаго якасць [[Лекавая раслінная сыравіна|сыравіны]] зніжаецца<ref name="Телятьев"/>.

Добра высушаныя кавалкі карэнішчаў павінны не гнуцца, а ламацца<ref name="ЛР"/>. На зломе маюць бялёса-ружовы колер (зрэдку з жоўтым або зеленаватым адценнем). Тэрмін прыдатнасці сыравіны — 2-3 гады.

== Значэнне і ўжыванне ==
Як спецыя Аер звычайны быў вядомы яшчэ старажытным [[персы|персам]] і [[яўрэі|яўрэям]], а як лекавы сродак — [[Старажытная Грэцыя|старажытнагрэчаскім]] і [[Старажытны Рым|старажытнарымскім]] лекарам.

[[Гіпакрат]] пісаў пра лекі з ірнага кораня (аеру). Старажытнагрэчаскі лекар [[Дыяскарыд]] рэкамендаваў прымяняць гэтую расліну пры захворваннях печані, [[селязёнка|селязёнкі]], дыхальных шляхоў, а таксама як мачагонны і танізавальны сродак. Старажытнарымскі навуковец і лекар [[Пліній Старэйшы]] апісаў у сваіх працах аер і лекі з яго. Авіцэна рэкамендаваў яго ў якасці мачагоннага сродку, як ачышчальнае пры захворваннях печані і страўніка<ref name="Путырский" />.

Зараснікі аеру служаць прытулкам для [[вадаплаўныя птушкі|вадаплаўных птушак]]. [[Андатра]] і [[хахуля]] сілкуюцца карэнішчамі, а [[качкі]] — насеннем (там, дзе яно ўтвараецца і выспявае) аеру звычайнага<ref>[http://plants.usda.gov/factsheet/pdf/fs_acca4.pdf USDA NRCS — Acorus calamus L. Plant Fact Sheet]{{ref-en}} {{v|19|5|2009}}</ref>.

[[Выява:1996. Stamp of Belarus 0165.jpg|250px|thumb|Паштовая марка Беларусі]]

=== У афіцыйнай медыцыне ===
Карэнішчы — [[Лекавая раслінная сыравіна|лекавая сыравіна]], уключаная ў I—XI выданні расійскіх [[Фармакапея|фармакапей]]. Уваходзіць у склад прэпаратаў [[вікаір]], [[вікалін]] і [[ілімецін]]<ref name="Муравьёва" />.

Важны лекавы сродак, як унутраны (узбуджае апетыт, дапамагае ад захворванняў [[страўнік]]а, [[пячонка|пячонкі]]), так і вонкавы (узмацняе [[цыбуліны валасоў]], дапамагае пры [[рэўматызм]]е).

У навуковай медыцыне [[спірт]]авыя [[экстракт]]ы і эфірны алей выкарыстоўваюць для паляпшэння стрававання і ўзбуджэння апетыту, пры страўнікава-кішачных захворваннях, пры хваробах [[печань|печані]], жоўцевага пузыра, [[селязёнка|селязёнкі]] і [[Нырка|нырак]], як адхарквальны, танізуючы і бактэрыцыдны сродак. Ужываюць таксама як складовую частку [[Лекавы збор|збору]] для дзіцячых [[Ванны, медыцынскія|ваннаў]] пры [[рахіт|рахіце]] і [[дыятэз]]е. [[Адвары]] карэнішчаў ужываюць у якасці араматычнай горычы для падвышэння апетыту і паляпшэння [[Страваванне|стрававання]], як танізавальнае для прыгнечанай [[Цэнтральная нервовая сістэма|цэнтральнай нервовай сістэмы]], часам пры хваробах нырак, печані і [[мачавы пузыр|мачавога пузыра]]. Ужываюць пры [[гепатыт|жаўтусе]], [[малярыя|малярыі]], для паласкання поласці роту, пры зубным болі<ref name="ЛР"/><ref name="ЛО" /><ref name="Телятьев" /><ref name="Мазнев" />. Настоі і адвары эфектыўныя пры прамыванні [[гной]]ных [[Рана|ран]] і [[фурункул]]аў.

Найбольш часта выкарыстоўваюць расліну ў складзе комплексных лекавых збораў (для падвышэння апетыту, страўнікавых і іншых) і лячэбнай гарбаты<ref name="Мазнев" />.

=== У народнай медыцыне ===
{{біяфота|Acorus calamus1.jpg|Суквецце}}

У карэйскай медыцыне — як танізавальны і араматычны страўнікавы сродак, а таксама пры [[Дыстанія|дыстаніі]]<ref name="ЛР"/>, страце памяці, паслабленні зроку, хранічным [[гастрыт|гастрыце]], болях у жываце, успушаным жываце, зніжэнні апетыту, нястраўнасці, [[кардыянеўроз]]е, рэўматычным [[артрыт|артрыце]], а ў выглядзе [[Парашок (лекавая форма)|парашка]] — пры [[фурункулёз]]е і ранках<ref name="Дудченко">Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0.</ref>.

У [[Традыцыйная кітайская медыцына|кітайскай медыцыне]] — пры [[эпілепсія|эпілепсіі]], [[рэўматызм]]е, як гарачкапаніжальнае і бактэрыцыднае пры [[халера|халеры]]; для паляпшэння і абвастрэння [[слых]]у.

У індыйскай — як бактэрыцыдны сродак, які забівае [[сухоты|сухотныя палачкі]].

У [[тыбет]]скай — як эфектыўны сродак пры [[язва]]х у горле і [[гастраэнтэрыт]]ах.

У балгарскай народнай медыцыне — пры [[анемія|малакроўі]], як сродак, што рэгулюе [[менструацыя|менструацыі]], пры захворванні нырак, печані і жоўцевага пузыра, пры [[істэрыя|істэрыі]] і страўнікавых [[коліка]]х.

У еўрапейскай народнай медыцыне дыяпазон прымянення прэпаратаў аеру звычайнага вельмі шырокі<ref name="Путырский" /><ref name="Жигар" />:

* Парашок з карэнішчаў выкарыстоўваюць пры пякотцы, [[цынга|цынзе]], для гаення ран, якія гнаяцца, язваў, пры болях у [[сустаў|суставах]], [[вадзянка|вадзянцы]], [[Вострая рэспіраторная вірусная інфекцыя|прастудных захворваннях]] (макротным [[удушша|удушшы]]), запаленні нырачных лаханак, падчас [[эпідэмія|эпідэмій]] як прафілактычны сродак ад халеры і [[тыф]]у.
* Жвуць карэнішча пры пякотцы, [[зубны боль|зубным болі]], для прафілактыкі [[грып]]у, умацавання [[Дзясны|дзясен]], засцярогі зубоў ад разбурэння, пры гэтым узмацняецца [[Ваніты|ванітавы рэфлекс]], што раней выкарыстоўвалі тыя, хто хацеў кінуць [[Тытунекурэнне|курыць]].
* Адвары і настойкі карэнішча ўжываюць пры [[артрыт]]ах, хваробах печані, нырак, страўнікава-кішачнага тракта і жоўцевага пузыра, выкарыстоўваюць як болесуцішальны, раназагойны сродак, дэзінфектар, бактэрыцыдны сродак для паласкання роту і ўмацавання валасоў, пры пякотцы, [[анемія|анеміі]], [[падагра|падагры]], [[алергія|алергіі]], [[рахіт|рахіце]] і [[малярыя|малярыі]]; як антысептычны і адхарквальны сродак пры [[абсцэс]]ах і [[пнеўманія|запаленні лёгкіх]]; хваробах нервовай сістэмы, якія суправаджаюцца [[Спазма|курчамі]]; пры [[рэўматызм]]е шаруюць хворыя суставы; пры жаночых захворваннях робяць спрынцаванні адварам ці сядзячыя ванны<ref name="ЛР"/>.
* Настой, адвар — пры [[ліхаманка|ліхаманцы]] (замест кары [[Хіннае дрэва|хіннага дрэва]]), [[грып]]е. Адвар з малаком даюць дзецям пры [[эпілепсія|эпілепсіі]].
* Сок — паляпшае зрок і памяць.

Даўней карэнішчы і мяккія сакавітыя сцёблы аеру звычайнага жавалі з прафілактычнай мэтай падчас эпідэмій [[халера|халеры]], [[сыпны тыф|сыпнога тыфу]], грыпу<ref name="Турова" />.

=== У кулінарыі ===

З яго гатуюць [[гарбата|гарбату]], якая ўзбуджае апетыт, памяншае [[пякотка|пякотку]] і паляпшае дзейнасць [[жоўцевы пузыр|жоўцевага пузыра]]. У невялікіх колькасцях ужываюць пры падрыхтоўцы розных [[суп]]оў, [[булён]]аў, [[соус]]аў, капусты, смажанага мяса і бульбы, пры кансерваванні рыбы, дадаецца ў [[кампот]]ы са свежых і сухіх [[яблык]]аў, [[груша|груш]] і [[рэвень|рэвеню]]. Многія цэняць гэтую расліну пры падрыхтоўцы салодкіх страў, фруктовых супоў і фруктовых [[Салата (страва)|салатаў]], [[араматызатары|араматызацыі]] кандытарскіх вырабаў, хлеба. Карэнішчы вараць у [[цукар|цукровым]] [[сіроп]]е, зацукроўваюць для кандытарскіх вырабаў. Карэнішчы і эфірнае масла ўжываюць пры вытворчасці розных напояў, напрыклад, абсенту<ref name="Путырский" /><ref name="Жигар" />.

Як замяняльнік [[імбір]]у, [[карыца|карыцы]], [[мускатны арэх|мускатнага арэху]] карэнішчы ўжываюць для араматызацыі [[пудынг]]аў, [[Пячэнне|пячэння]], [[крэм]]аў<ref name="Телятьев" />. Ужываецца ў якасці рэзка-араматычнай расліны як заменнік [[лаўровы ліст|лаўровага ліста]]<ref name="Телятьев" />.

Аер выкарыстоўвалі ў піваварстве заміж [[хмель|хмелю]], дадавалі ў [[збіцень]], рабілі папулярную настойку на [[гарэлка|гарэлцы]] — аераўку. Вясной беднякі ўжывалі ў ежу маладыя парасткі аеру без апрацоўкі. Аер, таксама як лісце [[клён]]а і [[дуб]]а, выкарыстоўвалі пры выпечцы [[хлеб]]а.

У [[Турцыя|Турцыі]] зацукраваныя карэнішчы аеру звычайнага — дарагі ласунак. У [[Польшча|Польшчы]] лісце дадаюць у цеста для надання хлебу водару. У [[Індыя|Індыі]] аерам запраўляюць мяса, птушку і рыбу.

=== У садаводстве ===
Для [[дэкаратыўнае садоўніцтва|дэкаратыўнага садаводства]] быў выведзены шэраг [[сорт|сартоў]], некаторыя з іх:

* {{bt|Acorus calamus|cv=Albovariegatus|}}
* {{bt|Acorus calamus|cv=Aureovariegatus}}
* {{bt|Acorus calamus|cv=Purpureus}}
* {{bt|Acorus calamus|cv=Variegatus}} — расліна з паласатым лісцем; вясной колер палосак ружовы, затым становіцца крэмавым. Гэты культывар таксама выкарыстоўваюць пры стварэнні [[бансай]] у якасці спадарожнай расліны<ref name="bot">{{кніга|аўтар=|частка=|загаловак=Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с [[Англійская мова|англ.]]|арыгінал=Botanica|спасылка=|адказны=ред. Д. Григорьев и др|выданне=|месца=М.|выдавецтва=Könemann|год=2006 (русское издание)|том=|старонкі=54|старонак=1020|серыя=|isbn=3-8331-1621-8|тыраж=}}</ref>.

Расліна валодае [[Інсектыцыды|інсектыцыдным дзеяннем]], што дазваляе выкарыстоўваць яго для дэкарыравання штучных [[вадаём]]аў.

==== Агратэхніка ====
Расліна добра расце ў любых багністых месцах, у плыткай вадзе па краях [[сажалка|сажалак]], не патрабуючы якіх-небудзь асаблівых умоў. Размнажэнне — шляхам дзялення. Марозаўстойлівасць вельмі высокая. Часам трэба абмяжоўваць за моцнае распаўсюджванне расліны<ref name="bot"/>.

=== Іншае прымяненне ===
У некаторых мясцовасцях лісце расліны ўносяць у дом для водару і барацьбы з рознымі казуркамі. Духмянымі лісцем аеру высцілаюць падлогі, упрыгожваюць сцены памяшканняў<ref name="Мазнев" />.

У [[Кітай|Кітаі]] кожны год пятага чысла пятага месяца пучкі лісця гэтай расліны кладуць каля ложкаў, а галінкі і кавалкі карэнішчаў змяшчаюць каля дзвярэй і вокнаў. Гэта, на думку кітайцаў, адпуджвае ўсякае зло, якое можа трапіць у дом.

Карэнішчы выкарыстоўваюць для абмыванняў і ваннаў. З іх робяць [[Клёпка|клёпкі]] для дзежак, [[бочка|бочак]]. На [[Каўказ]]е выкарыстоўваюць для [[Дубленне|дублення]] скур.

{{нп3|Аерны алей|Эфірны алей карэнішчаў аеру|uk|Аїрна олія}} ўжываецца ў [[парфумерная прамысловасць|парфумернай]] (для араматызацыі туалетнага [[мыла]], [[пудра|пудры]], зубных [[Эліксір, лекавая форма|эліксіраў]], [[Зубны парашок|парашкоў]] і [[Зубная паста|паст]], [[Крэм, касметыка|крэмаў]] і [[Памада|памад]]), [[лікёра-гарэлачная прамысловасць|лікёра-гарэлачнай]] (для падрыхтоўкі горкіх [[гарэлка|гарэлак]], [[лікёр]]аў, [[піва]], фруктовых [[эсэнцыя, рэчыва|эсэнцый]]) і [[рыбная прамысловасць|рыбнай прамысловасці]] (для надання рыбе прыемнага водару і гаркавага прысмаку), кулінарнай і кандытарскай вытворчасці.

== Аер у культуры ==
 [[Уолт Уітмэн]] у зборнік вершаў «{{нп3|Лісце травы, зборнік|Лісце травы|ru|Листья травы (сборник)}}» (1860) уключыў {{нп3|Літаратурны цыкл|цыкл|ru|Литературный цикл}} «Аер пахучы». Аер, які валодае стойкім духмяным пахам, сімвалізуе ў «Лісці травы» сталасць і жыццёвую сілу<ref>[http://poetry.myriads.ru/%D3%E8%F2%EC%E5%ED+%D3%EE%EB%F2/734/4.htm Уолт Уитмен. Стихотворения и поэмы — Из цикла «Аир благовонный»] {{v|18|5|2009}}</ref>.

{{Зноскі}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/НашаЕжа|Белы|Аер}}
* {{Крыніцы/ЭПБ|1|Аер|Калініна З. А.|41}}
* {{кніга|аўтар=Грудзинская И. А.|частка=Семейство аронниковые, или ароидные (Araceae)|загаловак=Жизнь растений. В 6-ти т.|арыгінал=|спасылка=|адказны=Гл. ред. [[Армен Лявонавіч Тахтаджан|А. Л. Тахтаджян]]|выданне=|месца=М.|выдавецтва=Просвещение|год=1981|том=6. Цветковые растения. / Под ред. [[Армен Лявонавіч Тахтаджан|А. Л. Тахтаджяна]]|старонкі=466—493|старонак=543|серыя=|isbn=|тыраж=300 000}} (У гэтым выданні род Аер аднесены да ароннікавых.)
* {{кніга |аўтар = |частка = |загаловак = Лекарственные растения луга|арыгінал= |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = М.|выдавецтва = Изобразительное искусство|год = 1993|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |тыраж =}}
* {{ІВРСР|частка=303. ''Acorus calamus'' L. — Аир обыкновенный, или тростниковый|том=1|стар=407}}
* Морозюк С. С., Протопопова В. В. ''Альбом з ботаніки''."Радянська школа", Київ, 1979 (IV кв.)
* Мамчур Ф. І. ''Довідник з фіто-терапії''. «Здоров’я», Київ, 1986

== Спасылкі ==
* [http://www.provisor.com.ua/archive/2002/N8/art_34.htm Журнал «Провизор». Аир тростниковый (Аир обыкновенный)] {{V|18|5|2009}} {{ref-ru}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Аир, растение}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ир, растение}} {{V|13|5|2009}}

{{Спецыі}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Аерныя]]
[[Катэгорыя:Дэкаратыўныя садовыя расліны]]
[[Катэгорыя:Флора Еўразіі]]
[[Катэгорыя:Флора Паўночнай Амерыкі]]
[[Катэгорыя:Спецыі]]
[[Катэгорыя:Лекавыя расліны]]
[[Катэгорыя:Расліны, апісаныя ў 1753 годзе]]
[[Катэгорыя:Расліны на марках]]