Аер звычайны

Шаблон:Таксон Ае́р звыча́йны, Аiр, Аер (Acorus calamus) — від прыбярэжных, водных і балотных шматгадовых траў з манатыпнага сямейства Acoraceae, тыпавы від роду Аер.

Назва

Навуковая назва віду літаральна значыць «аер трысняговы». Слова Шаблон:Lang-la перакладаецца як «чарот, трыснёг, сцябло», яно сугучна з Шаблон:Lang-grc з такім жа сэнсам. Грэчаскае слова паходзіць ад Шаблон:Lang-x-ie (р. скл. k̂l̥hₓmós)(у Пакорнага: Шаблон:Lang-x-ie), якое ў іншых інда-еўрапейскіх мовах дала: Шаблон:Lang-la «сцябло, саломіна, салома», Шаблон:Lang-be (з Шаблон:Lang-x-slav), Шаблон:Lang-ang (> Шаблон:Lang-en) і інш., з іншым пашырэннем кораня: Шаблон:Lang-saШаблон:IAST «сцябло, колас». Словы са значэннем «палачка для пісьма» ў многіх іншых мовах былі запазычаныя непасрэдна са (старажытна)грэчаскай, напр. Шаблон:Lang-sa Шаблон:IAST ці Шаблон:Lang-ar (qálam). Спрадвечнае лацінскае слова для паняцця «чарот, трыснёг» (h)arundo.

Назвы на розных мовах:

• на беларускай: я́ер, плюшнік, плюшня́, явар, аір, аер, ірны корань, шувар, ярай, касатар, ярай, яір, аэр, калмус, явер, авер, агір, арэй.
• на рускай: аир, аир болотный, гавиар, игир, ир, ирный корень, касатик, касатник, косатик, лепёха, лепёшник, пищалка, татарник, татарский сабельник, татарское зелье, явр.
• на украінскай: аїр, татарське зілля, лепеха, шувар.
• на англійскай: calamus, flagroot, myrtle-flag, sweet calamus, sweet-flag, sweetroot.
• на французскай: acore calame, acore odorant, acore vrai.
• у іншых мовах: нямецкая — Kalmus, італьянская — calamo, іспанская — cálamo aromático, calamís.
• на санскрыце — vacha.

Аер — усходнеславянскае запазычанне з асманскай мовы (aǵir).

Распаўсюджанне і экалогія

Меркаваная радзіма гэтага віду — Індыя і Кітай, але ўжо ў старажытнасці з дапамогай чалавека расліна распаўсюдзілася ва ўсёй Азіі.

Сучасны арэал віду выразна дзеліцца на чатыры зоны:

• азіяцкая — Індыя і Паўднёва-Усходняя Азія;
• сібірская — Усурыйскі край, поўдзень Сібіры і Далёкі Усход;
• еўрапейская — Еўропа і еўрапейская частка Расіі;
• амерыканская — Бразілія, паўднёвая частка Канады і ЗША.

Зараз расліну культывуюць у Заходняй Еўропе, Кітаі, Індыі, М’янме, Інданэзіі, Бразіліі.

Аер расце ў плыткіх месцах, па берагах ціхіх заток і павольных рэк, азёр, у канавах, на закінутых прыбярэжных, забалочаных лугах.

Пашыраны па ўсёй Беларусі па берагах рэк, азёр, старыц, на балотах утварае зараснікі.

Біялагічнае апісанне

Шматгадовая трава з прамастаячым, неразгалінаваным, трохгранным, вострарабровым кветканосным сцяблом, з жалабком па адным рабры; ва ўмовах Беларусі і еўрапейскай часткі Расіі дарослыя расліны маюць вышыню ад 50 да 120 см.

Карэнішча пляската-цыліндрычнае, губчатае, тоўстае, гарызантальнае, звілістае, паўзучае, дыяметрам да 3 см, даўжынёй да 1,5 м, звонку буравата- або зелянява-жоўтае, усярэдзіне белае, знізу пасаджана шматлікімі шнурападобнымі каранямі даўжынёй да 50 см, размешчанымі ў адзін рад зігзагападобна, зверху пакрыта рэшткамі ліставых похваў. Карэнішчы размешчаны амаль у паверхні глебы, радзей на глыбіні да 10 см. Смак карэнішча горка-пякучы, даўкі, рэзкі; пах моцны, прыемна рэзкі. Шаблон:Біяфота Лісце доўгае, вузкалінейнае, ярка-зялёнае, мясістае, мечападобнае, чарговае, шырынёй 2-5 і даўжынёй 60-120 см, з аднаго боку жалабковае, з другога — з вострым рубам, лісты размешчаны на верхавінах і бакавых адгалінаваннях карэнішчаў. Яны зрастаюцца адзін з адным, акружаючы галоўнае сцябло, так што суквецце як бы выходзіць з сярэдзіны ліста.

Кветкі двухполыя, дробныя, зеленавата-жоўтыя. Калякветнік шасціліставы, просты, правільны. Кветкі сабраны ў цыліндрычныя катахі даўжынёй ад 4 да 12 см і да 1 см у дыяметры (пры плодзе — да 2 см); шчыльна прыціснутыя адзін да аднаго на мясістай восі пачаткаў. Ад асновы катаха адыходзіць доўгі (да 50 см) прыкветак. Завязь верхняя, трохгнёздавая. Тычынак шэсць, песцік адзін. У кветках спачатку спеюць рыльцы, а пыльнікі раскрываюцца толькі пасля таго, як рыльцы губляюць здольнасць успрымаць пылок. У еўрапейскай частцы Расіі квітнее ў чэрвені — ліпені.

Формула кветкі: Шаблон:Nobr.

Плады — шматнасенныя скурыстыя, сухія (сухаватыя) даўгаватыя ягады чырвонага ці зялёнага колеру.

На тэрыторыі Расіі і Заходняй Еўропы гэты від размнажаецца толькі вегетатыўна — кавалкамі ломкага карэнішча, якія ўтвараюцца пры крыгаходзе і разліве рэк і плаваюць у вадзе, пакуль не прыб’юцца да берага і не прарастуць. Расліна тут не плоданосіць, бо для гэтых рэгіёнаў яна занасная, і насякомыя, якія маглі б яе апыляць, тут не жывуць.

Цвіце ў маі — чэрвені.

Класіфікацыя

Таксанамічнае становішча

Аер звычайны ўваходзіць у род Шаблон:Bt-bellat манатыпнага сямейства Шаблон:Bt-bellat манатыпнага парадку Шаблон:Bt-bellat Шаблон:Табліца12112

Адрозніваюць некалькі разнавіднасцяў аеру звычайнага:

• Шаблон:Bt — дыплоідныя расліны, распаўсюджаныя ў Паўночнай Амерыцы, Усходняй Еўропе і Азіі;
• Шаблон:Bt — тэтраплоідныя расліны, сустракаюцца ва Усходняй Азіі, Расіі, Казахстане, Усходняй Сібіры, на Далёкім Усходзе, у Кітаі, Японіі і на Тайвані;
• Шаблон:Bt — трыплоідныя стэрыльныя расліны, якія распаўсюдзіліся з Азіі і рассяліліся ў многіх раёнах Еўропы.

Гісторыя

Радзіма — Цэнтральная Азія.

На Блізкім Усходзе аерам пачалі гандляваць каля 4000 гадоў таму. З Усходу ў высушаным выглядзе ён трапіў у Старажытную Грэцыю і Рым.

Паводле адной з версій, у Еўропу аер завезлі арабскія і фінікійскія купцы. Распаўсюджанне аеру таксама звязвалі з тым, што ён расце па берагах вадаёмаў, прыдатных для піцця, таму качэўнікі і гандляры, фарсіруючы водныя перашкоды, раскідвалі яго карэнішчы.

Больш распаўсюджаная версія — што гэтая заслуга належыць татарам, якія нібыта вазілі з сабой карэнішчы аеру, адмыслова засяляючы ім вадаёмы, у якіх паілі сваіх коней. Лічылася, што аер расце толькі ў «здаровай» вадзе ці нават што карані аеру могуць чысціць вадаёмы і ваду, і з такіх вадаёмаў можна піць, не рызыкуючы захварэць. Палякі таму і называюць аер «татарак».

Паступова аер распаўсюджваўся з усходу на захад Еўропы. У XV — XVI стагоддзях аер яшчэ не рос у Заходняй Еўропе.

У Сярэднявеччы духмяны корань прывозілі праз Турцыю ў Еўропу толькі ў зацукраваным выглядзе як усходнія прысмакі з ВКЛ, Маскоўскай дзяржавы, Асманскай імперыі, і таямніцу гэтай «пахкай палачкі» туркі старанна хавалі.

Еўрапейскія энцыклапедыі XVI стагоддзя паведамлялі, што найбольш аеру паходзіць менавіта з Белай Русі. Нарыхтоўка карэння захоўвала на беларускіх землях сваё значэнне яшчэ ў XIX стагоддзі.

Усё ж у 1574 годзе аўстрыйскаму паслу ў Турцыі ўдалося даслаць Шаблон:Нп3, дырэктару Венскага батанічнага саду, пасылку з духмянымі карэнішчамі аеру, прыдатнымі для пасадкі. Аказалася, што для Усходняй Еўропы гэта зусім не экзатычная расліна, а звычайная, вядомая пад назвай «татарская трава» або «татарскае зелле». З XVI стагоддзя аер як лекавую расліну сталі разводзіць у Заходняй Еўропе. У Паўночнай Амерыцы расліна з’явілася ў 1783 годзе.

Раслінная сыравіна

Хімічны склад

У карэнішчах аеру звычайнага ўтрымліваецца каля 5 % эфірнага алею, у склад якога ўваходзіць рад сесквітэрпенаў — азарон, β-пінен (1 %), β-каламен (10 %), каламенон, каламендыёл, ізакаламендыёл, сесквітэрпенавы спірт каламеол, а таксама D-камфен (7 %), D-камфара (8,7 %), барнеёл (3 %), эўгенол, метылэўгенол, карыяфілен, элемен, куркумен, праазулен, акарон, ізаакарон, акаламон, каларэн, неакарон, воцатная і валяр’янавая кіслоты, фітанцыды і іншыя рэчывы. Утрыманне эфірнага алею ў дыплоідных раслінах складае ў сярэднім 2,2 %, у трыплоідных — 3,1 %, у тэтраплоідных — 6,8 %.

Асноўным кампанентам эфірнага алею з’яўляецца азарон, вытворнае фенілпрапану. Ён існуе ў выглядзе двух ізамераў: β-азарон (цыс) і α-азарон (транс), звычайна іх сумарная колькасць у эфірным алеі складае каля 10 %. Тым не менш эфірны алей асобных разнавіднасцяў аеру змяшчае да 75 % β-азарон. Алей, атрыманы з трыплоідных і асабліва тэтраплоідных раслін, утрымлівае да 90 % β-азарону. Эфірны алей дыплоіднай разнавіднасці Шаблон:Bt практычна пазбаўлены β-азарону.

Акрамя эфірнага алею, у карэнішчах аеру знойдзены спецыфічны для расліны горкі гліказід акарын, горыч акарэцін, а таксама гліказід люцэніён, алкалоід каламін, дубільныя рэчывы — катэхінавыя таніны, смолы, слізь, акоравая кіслата, аскарбінавая (да 150 мг%) і пальміцінавая кіслоты, крухмал (да 20 %), халін, вітаміны, ёд (1, 2-1,9 мг%). Носьбітам паху з’яўляецца азарынавы альдэгід.

Фармакалагічныя ўласцівасці

Рэчывы, якія змяшчаюцца ў карэнішчах расліны, галоўным чынам эфірны алей і горкі гліказід акарын, уздзейнічаючы на заканчэнні смакавых рэцэптараў, павышаюць апетыт, паляпшаюць страваванне, узмацняюць вылучэнне страўнікавага соку. Карэнішчы аеру аказваюць таксама супрацьзапаленчае, раназагойнае, болесуцішальнае, заспакаяльнае дзеянні. Аер танізуе сэрца, умацоўвае сасуды мозгу і тым самым паляпшае памяць, узмацняе зрок.

Эксперыментальна даказана, што прэпараты аеру аказваюць некаторае спазмалітычнае дзеянне і, за кошт утрымання ў карэнішчах расліны тэрпеноідаў (праазулен, азарон), валодаюць бактэрыястатычнымі і супрацьзапаленчымі ўласцівасцямі. Галенавыя формы аеру спрыяльна ўздзейнічаюць на тонус жоўцевага пузыра, павышаюць жоўцевыдзяленне і дыўрэз. Ёсць звесткі пра заспакаяльнае дзеянне карэнішчаў расліны і пра слабы абязбольвальны эфект.

Збор сыравіны

У лекавых мэтах выкарыстоўваюцца карэнішчы аеру (Шаблон:Lang-la), якія нарыхтоўваюць увосень — у пачатку зімы, калі зніжаецца ўзровень вады, ці вясной.

Найлепшыя якасці маюць карэнішчы двух-трохгадовых раслін (утрымліваюць да 4,8 % эфірных алеяў, дубільныя рэчывы), якія нарыхтоўваюць з верасня да глыбокай восені, сушаць і захоўваюць у сухім памяшканні, скрынях або мяшках.

Сабраныя карэнішчы мыюць у халоднай вадзе, карані і лісце абразаюць, правяльваюць на паветры некалькі дзён. Пасля чаго доўгія карэнішчы разразаюць на кавалкі даўжынёй 15-20 см, тоўстыя — расшчапляюць уздоўж і сушаць пад навесам, расклаўшы ў адзін пласт. Можна прымяніць і цеплавую сушку, але пры тэмпературы не вышэй 25-30 °C, бо эфірны алей, які змяшчаецца ў карэнішчах, пры вышэйшай тэмпературы знікае, ад чаго якасць сыравіны зніжаецца.

Добра высушаныя кавалкі карэнішчаў павінны не гнуцца, а ламацца. На зломе маюць бялёса-ружовы колер (зрэдку з жоўтым або зеленаватым адценнем). Тэрмін прыдатнасці сыравіны — 2-3 гады.

Значэнне і ўжыванне

Як спецыя Аер звычайны быў вядомы яшчэ старажытным персам і яўрэям, а як лекавы сродак — старажытнагрэчаскім і старажытнарымскім лекарам.

Гіпакрат пісаў пра лекі з ірнага кораня (аеру). Старажытнагрэчаскі лекар Дыяскарыд рэкамендаваў прымяняць гэтую расліну пры захворваннях печані, селязёнкі, дыхальных шляхоў, а таксама як мачагонны і танізавальны сродак. Старажытнарымскі навуковец і лекар Пліній Старэйшы апісаў у сваіх працах аер і лекі з яго. Авіцэна рэкамендаваў яго ў якасці мачагоннага сродку, як ачышчальнае пры захворваннях печані і страўніка.

Зараснікі аеру служаць прытулкам для вадаплаўных птушак. Андатра і хахуля сілкуюцца карэнішчамі, а качкі — насеннем (там, дзе яно ўтвараецца і выспявае) аеру звычайнага.

Паштовая марка Беларусі

У афіцыйнай медыцыне

Карэнішчы — лекавая сыравіна, уключаная ў I—XI выданні расійскіх фармакапей. Уваходзіць у склад прэпаратаў вікаір, вікалін і ілімецін.

Важны лекавы сродак, як унутраны (узбуджае апетыт, дапамагае ад захворванняў страўніка, пячонкі), так і вонкавы (узмацняе цыбуліны валасоў, дапамагае пры рэўматызме).

У навуковай медыцыне спіртавыя экстракты і эфірны алей выкарыстоўваюць для паляпшэння стрававання і ўзбуджэння апетыту, пры страўнікава-кішачных захворваннях, пры хваробах печані, жоўцевага пузыра, селязёнкі і нырак, як адхарквальны, танізуючы і бактэрыцыдны сродак. Ужываюць таксама як складовую частку збору для дзіцячых ваннаў пры рахіце і дыятэзе. Адвары карэнішчаў ужываюць у якасці араматычнай горычы для падвышэння апетыту і паляпшэння стрававання, як танізавальнае для прыгнечанай цэнтральнай нервовай сістэмы, часам пры хваробах нырак, печані і мачавога пузыра. Ужываюць пры жаўтусе, малярыі, для паласкання поласці роту, пры зубным болі. Настоі і адвары эфектыўныя пры прамыванні гнойных ран і фурункулаў.

Найбольш часта выкарыстоўваюць расліну ў складзе комплексных лекавых збораў (для падвышэння апетыту, страўнікавых і іншых) і лячэбнай гарбаты.

У народнай медыцыне

У карэйскай медыцыне — як танізавальны і араматычны страўнікавы сродак, а таксама пры дыстаніі, страце памяці, паслабленні зроку, хранічным гастрыце, болях у жываце, успушаным жываце, зніжэнні апетыту, нястраўнасці, кардыянеўрозе, рэўматычным артрыце, а ў выглядзе парашка — пры фурункулёзе і ранках.

У кітайскай медыцыне — пры эпілепсіі, рэўматызме, як гарачкапаніжальнае і бактэрыцыднае пры халеры; для паляпшэння і абвастрэння слыху.

У індыйскай — як бактэрыцыдны сродак, які забівае сухотныя палачкі.

У тыбетскай — як эфектыўны сродак пры язвах у горле і гастраэнтэрытах.

У балгарскай народнай медыцыне — пры малакроўі, як сродак, што рэгулюе менструацыі, пры захворванні нырак, печані і жоўцевага пузыра, пры істэрыі і страўнікавых коліках.

У еўрапейскай народнай медыцыне дыяпазон прымянення прэпаратаў аеру звычайнага вельмі шырокі:

• Парашок з карэнішчаў выкарыстоўваюць пры пякотцы, цынзе, для гаення ран, якія гнаяцца, язваў, пры болях у суставах, вадзянцы, прастудных захворваннях (макротным удушшы), запаленні нырачных лаханак, падчас эпідэмій як прафілактычны сродак ад халеры і тыфу.
• Жвуць карэнішча пры пякотцы, зубным болі, для прафілактыкі грыпу, умацавання дзясен, засцярогі зубоў ад разбурэння, пры гэтым узмацняецца ванітавы рэфлекс, што раней выкарыстоўвалі тыя, хто хацеў кінуць курыць.
• Адвары і настойкі карэнішча ўжываюць пры артрытах, хваробах печані, нырак, страўнікава-кішачнага тракта і жоўцевага пузыра, выкарыстоўваюць як болесуцішальны, раназагойны сродак, дэзінфектар, бактэрыцыдны сродак для паласкання роту і ўмацавання валасоў, пры пякотцы, анеміі, падагры, алергіі, рахіце і малярыі; як антысептычны і адхарквальны сродак пры абсцэсах і запаленні лёгкіх; хваробах нервовай сістэмы, якія суправаджаюцца курчамі; пры рэўматызме шаруюць хворыя суставы; пры жаночых захворваннях робяць спрынцаванні адварам ці сядзячыя ванны.
• Настой, адвар — пры ліхаманцы (замест кары хіннага дрэва), грыпе. Адвар з малаком даюць дзецям пры эпілепсіі.
• Сок — паляпшае зрок і памяць.

Даўней карэнішчы і мяккія сакавітыя сцёблы аеру звычайнага жавалі з прафілактычнай мэтай падчас эпідэмій халеры, сыпнога тыфу, грыпу.

У кулінарыі

З яго гатуюць гарбату, якая ўзбуджае апетыт, памяншае пякотку і паляпшае дзейнасць жоўцевага пузыра. У невялікіх колькасцях ужываюць пры падрыхтоўцы розных супоў, булёнаў, соусаў, капусты, смажанага мяса і бульбы, пры кансерваванні рыбы, дадаецца ў кампоты са свежых і сухіх яблыкаў, груш і рэвеню. Многія цэняць гэтую расліну пры падрыхтоўцы салодкіх страў, фруктовых супоў і фруктовых салатаў, араматызацыі кандытарскіх вырабаў, хлеба. Карэнішчы вараць у цукровым сіропе, зацукроўваюць для кандытарскіх вырабаў. Карэнішчы і эфірнае масла ўжываюць пры вытворчасці розных напояў, напрыклад, абсенту.

Як замяняльнік імбіру, карыцы, мускатнага арэху карэнішчы ўжываюць для араматызацыі пудынгаў, пячэння, крэмаў. Ужываецца ў якасці рэзка-араматычнай расліны як заменнік лаўровага ліста.

Аер выкарыстоўвалі ў піваварстве заміж хмелю, дадавалі ў збіцень, рабілі папулярную настойку на гарэлцы — аераўку. Вясной беднякі ўжывалі ў ежу маладыя парасткі аеру без апрацоўкі. Аер, таксама як лісце клёна і дуба, выкарыстоўвалі пры выпечцы хлеба.

У Турцыі зацукраваныя карэнішчы аеру звычайнага — дарагі ласунак. У Польшчы лісце дадаюць у цеста для надання хлебу водару. У Індыі аерам запраўляюць мяса, птушку і рыбу.

У садаводстве

Для дэкаратыўнага садаводства быў выведзены шэраг сартоў, некаторыя з іх:

• Шаблон:Bt
• Шаблон:Bt
• Шаблон:Bt
• Шаблон:Bt — расліна з паласатым лісцем; вясной колер палосак ружовы, затым становіцца крэмавым. Гэты культывар таксама выкарыстоўваюць пры стварэнні бансай у якасці спадарожнай расліны.

Расліна валодае інсектыцыдным дзеяннем, што дазваляе выкарыстоўваць яго для дэкарыравання штучных вадаёмаў.

Агратэхніка

Расліна добра расце ў любых багністых месцах, у плыткай вадзе па краях сажалак, не патрабуючы якіх-небудзь асаблівых умоў. Размнажэнне — шляхам дзялення. Марозаўстойлівасць вельмі высокая. Часам трэба абмяжоўваць за моцнае распаўсюджванне расліны.

Іншае прымяненне

У некаторых мясцовасцях лісце расліны ўносяць у дом для водару і барацьбы з рознымі казуркамі. Духмянымі лісцем аеру высцілаюць падлогі, упрыгожваюць сцены памяшканняў.

У Кітаі кожны год пятага чысла пятага месяца пучкі лісця гэтай расліны кладуць каля ложкаў, а галінкі і кавалкі карэнішчаў змяшчаюць каля дзвярэй і вокнаў. Гэта, на думку кітайцаў, адпуджвае ўсякае зло, якое можа трапіць у дом.

Карэнішчы выкарыстоўваюць для абмыванняў і ваннаў. З іх робяць клёпкі для дзежак, бочак. На Каўказе выкарыстоўваюць для дублення скур.

Шаблон:Нп3 ўжываецца ў парфумернай (для араматызацыі туалетнага мыла, пудры, зубных эліксіраў, парашкоў і паст, крэмаў і памад), лікёра-гарэлачнай (для падрыхтоўкі горкіх гарэлак, лікёраў, піва, фруктовых эсэнцый) і рыбнай прамысловасці (для надання рыбе прыемнага водару і гаркавага прысмаку), кулінарнай і кандытарскай вытворчасці.

Аер у культуры

Уолт Уітмэн у зборнік вершаў «Шаблон:Нп3» (1860) уключыў Шаблон:Нп3 «Аер пахучы». Аер, які валодае стойкім духмяным пахам, сімвалізуе ў «Лісці травы» сталасць і жыццёвую сілу.

Літаратура

• Шаблон:Крыніцы/НашаЕжа
• Шаблон:Крыніцы/ЭПБ
• Шаблон:Кніга (У гэтым выданні род Аер аднесены да ароннікавых.)
• Шаблон:Кніга
• Шаблон:ІВРСР
• Морозюк С. С., Протопопова В. В. Альбом з ботаніки."Радянська школа", Київ, 1979 (IV кв.)
• Мамчур Ф. І. Довідник з фіто-терапії. «Здоров’я», Київ, 1986

Спасылкі

• Журнал «Провизор». Аир тростниковый (Аир обыкновенный) Шаблон:V Шаблон:Ref-ru
• Шаблон:ВТ-ЭСБЕ
• Шаблон:ВТ-ЭСБЕ Шаблон:V