Прагляд зыходнага тэксту старонкі Цёрн

{{значэнні|Шыпшына (значэнні)}}
{{Таксон
 | name              = Цёрн
 | image file        = Prunus spinosa .jpg
 | image title       = 
 | image descr       = 
 | regnum            = Расліны
 | parent            = Prunus2
 | rang              = Від
 | latin             = Prunus spinosa
 | author            = [[L.]]
 | syn               = 
 | typus             = 
 | wikispecies       = Prunus spinosa
 | commons           = Category:Prunus spinosa
 | range map = Prunus spinosa range.svg
 | itis = 24802
 | ncbi = 114937
 | eol               = 632461
 | grin              = 30116
 | ipni              = 730297-1
 | tpl = tro-27800136
}}
'''Цёрн'''<ref name="Киселевский">{{Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь|106}}</ref>, '''Сліва калючая''', '''Жасцёр''', '''Шыпшына'''<ref>[[Міхаіл Мікалаевіч Ганчарык|Ганчарык М. М.]] Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927</ref>, '''Цярніна'''<ref name="Інбелкульт">{{кніга
|загаловак      = Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў
|спасылка       = http://www.slounik.org/bnt08/l19
|месца          = Мінск
|выдавецтва     = Інбелкульт
|год            = 1926
|том            = Вып. 8
|старонак       = 80
}}</ref> (''Prúnus spinósa'') — невялікі калючы [[куст]]; [[Біялагічны від|від]] роду {{bt-bellat|сліва|Prunus}} сямейства {{bt-bellat|Ружавыя|Rosaceae}}<ref name="ДПЯ">{{кніга
|аўтар          = Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.
|частка         = Тёрн
|загаловак      = Дикорастущие плоды, ягоды и их применение
|месца          = Мн
|выдавецтва     = Ураджай
|год            = 1975
|старонкі       = 100-102
|старонак       = 200
|тыраж          = 130 000
}}</ref>.

Распаўсюджаны па ўсёй [[Еўропа|Еўропе]], у [[Заходняя Азія|Заходняй Азіі]] і [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]]. Вельмі зменлівы і стварае гібрыды з іншымі слівамі. Мяркуецца, што сумесь гэтага віду з {{bt-bellat|Алыча{{!}}алычой|Prunus cerasifera}} стала продкам {{bt-bellat|Сліва дамашняя{{!}}дамашняй слівы|Prunus domestica}}. Цёрн — расліна, якая выкарыстоўваецца ў [[фітатэрапія|фітатэрапіі]], мае ядомыя плады, адыгрывае важную ролю для [[навакольнае асяроддзе|навакольнага асяроддзя]], выкарыстоўваецца таксама ў біятэхнічных пасадках. Гэта [[Меданосныя расліны|меданос]] і крыніца цвёрдай [[драўніна|драўніны]], якая, асабліва раней, мела разнастайныя прымяненні. Утварае густыя, калючыя зараснікі, якія з’яўляюцца сховішчам для многіх відаў жывёл.

== Этымалогія ==

Родавая навуковая назва ''Prunus'' выкарыстоўвалася ўжо ў антычнасці (напрыклад, [[Пліній Старэйшы|Плініем Старэйшым]]) для апісання сліў. Відавая навуковая назва ''spinosa'' азначае «калючы» і паходзіць ад [[Лацінская мова|лацінскага]] слова ''spina'' (=шып, калючка)<ref name=rejewski>{{кніга|аўтар=Marian Rejewski|загаловак=Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich|выдавецтва=KiW|месца=Warszawa|год=1996|isbn=83-05-12868-7}}</ref>.

Беларускае слова «цёрн» узыходзіць да {{lang-x-slav|*tьrnъ}} («калючка»)<ref>{{кніга|аўтар=Derksen R.|загаловак=Etymological dictionary of the Slavic inherited lexicon|месца=Leiden — Boston|выдавецтва=Brill|год=2008|pages=505}}</ref>.

== Батанічнае апісанне ==
{{Біяфота|Illustration Prunus spinosa1.jpg|left|ш=250|{{Бат.іл.|Тамэ}}|color=lightgreen}}

=== Марфалогія ===

Галінасты [[куст]] вышынёй 3,5—4,5 м, радзей нізкарослае [[Дрэва|дрэўца]] не вышэй за 8 м<ref name=szafer>{{Кніга|аўтар=Władysław Szafer, Pawłowski B. (red.)|загаловак=Flora Polska. Tom VII|выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Naukowe|месца=Kraków|год=1955|старонкі=279-281}}</ref>, прычым па звестках некаторых аўтараў, высокія экзэмпляры гэта, верагодна, гібрыды з іншымі слівамі{{R|kvetena}}.

=== Парасткі ===

Мае шырокаяйкападобную [[Крона дрэва|крону]], цёмна-шэрую [[Кара (біялогія)|кару]] і шмат калючак. Маладыя [[Парастак|парасткі]] мякка апушаны, прычым апушэнне знікае з узростам<ref name="ДПЯ"/>. Аднагадовыя парасткі гладкія і карычневыя (з цяністага боку — аліўкава-зялёныя<ref name=godet2>{{Кніга|аўтар=Jean-Denis Godet|загаловак=Pędy i paki|выдавецтва=MULTICO Oficyna Wydawnicza|месца=Warszawa|год=1998|старонкі=308|isbn=83-7073-143-0}}</ref>), больш старыя — цёмна-карычневыя і бліскучыя, са шматлікімі дробнымі светлымі кропкамі. Канцы кароткіх парасткаў ператвораныя ў моцныя і доўгія {{нп3|Калючкі (батаніка)|шыпы|ru|Колючки}}<ref name="ДПЯ"/>. Адгалінаванні другога шэрага разгорнутыя пад прамым або нават тупым вуглом. Вегетатыўныя [[Пупышка|пупышкі]] дробныя (да 2 мм), востраяйкападобныя, акружаныя шарападобнымі кветкавымі пупышкамі. Лускавінкі пупышак чырвона-карычневыя, звычайна раснічастыя або апушаныя{{R|godet2}}. Пупышкі пасаджаныя па адной або па 2-3 побач (шэрагам){{R|szafer}}, прычым, як правіла, крайнія — кветкавыя<ref name=swiejkowski>{{Кніга|аўтар=Leonidas Świejkowski|загаловак=Rośliny lecznicze i przemysłowe|выдавецтва=Wydawnictwo Rynku Wewnętrznego Libra|месца=Warszawa|год=1990|старонкі=329|isbn=83-85005-41-2}}</ref>. Кара на старых ствалах — чорна-фіялетавая і злёгку парэпаная<ref name=johnson>{{Кніга|аўтар=Owen Johnson|загаловак=Drzewa|выдавецтва=Multico Oficyna Wydawnicza|год=2009|серыя=Przewodnik Collinsa|старонкі=340|isbn=978-83-7073-643-9}}</ref> вузкімі палосамі<ref name=reicholf>{{Кніга|аўтар=Josef H. Reichholf, Günter Steinbach|загаловак=Wielka encyklopedia drzewa krzewy|выдавецтва=Muza SA|месца=Warszawa|год=1995|старонкі=124|isbn=83-7079-440-8}}</ref>.

=== Карані ===

Разрастаючыся і пашыраючыся пры дапамозе шматлікіх<ref name="ДПЯ"/> [[Каранёвыя атожылкі|каранёвых атожылкаў]], цёрн утварае густыя калючыя і цяжкапраходныя зараснікі.

=== Лісце ===

[[Ліст|Лісце]] {{нп3|Філатаксіс|размешчана||Phyllotaxis}} чаргова, расце на хвосціках даўжынёй 0,7-1,5 см (ад вяршыні часта чырвонага колеру<ref name=godet>{{Кніга|аўтар=Jean-Denis Godet|загаловак=Drzewa i krzewy|выдавецтва=MULTICO Oficyna Wydawnicza|месца=Warszawa|год=1997|старонкі=116, 204, 205|isbn=83-7073156-2}}</ref>), ля аснавання якіх знаходзяцца вузкія, пакрытыя валасінкамі [[прылісткі]] з залозавымі зубкамі на краі даўжынёй каля 5 мм. Ліставая пласцінка даўгаватая або даўгавата-зваротнаяйкападобная, зубчаста-пальчатая, цёмна-зялёная, матавая, скурыстая, даўжынёй ад 1,5 да 6,5 см (часцей ад 2 да 4 см) і шырынёй ад 1 да 2,8 см, ля аснавання клінаватая, гародчата-пільчатая, зубчыкі залозавыя.

Маладое лісце з абодвух бакоў апушанае, пазней зверху голае, матавае, з ніжняга боку злёгку апушана, у асноўным па жылках<ref name=kvetena>{{Кніга|аўтар=Slavomil Hejný, Bohumil Křísa (red.)|загаловак=Květena České Republiky 3|выдавецтва=Academia|месца=Praha|год=2003|старонкі=438-439|isbn=80-200-1090-4}}</ref>{{r|szafer}}. Зверху цёмна-, знізу бледна-зялёнае{{r|godet}}.

Лісце вельмі зменлівае, нават у межах адной расліны — адрозніваецца лісце на кароткіх і доўгіх парастках і шыпах<ref name=borkowski>{{cite web|url=http://borkowski.iss.uw.edu.pl/publications/doktorat/BiometriaTarniny_v1.1.pdf|title=Taksonomiczne i geograficzne zróżnicowanie tarniny (Prunus spinosa L.) w świetle badań z użyciem automatycznej biometrii i eksploracyjnej analizy danych|author=Wojciech Borkowski|date=2001|work=Praca doktorska wykonana w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego|language=pl|access-date=2011-07-15}}{{Недаступная спасылка}}</ref>.

{{Фотарадок|Kolcovy trn.jpg|ш1=158|Prunus spinosa.001 - Serra de Enciña de Lastra.JPG|ш2=200|Prunus spinosa leaf kz1.jpg|ш3=205|тэкст=Злева направа: Шып, лісце, ліст з прылісткам|color=lightgreen}}

=== Кветкі ===

[[Кветка|Кветкі]] адзіночныя, радзей па 2<ref name="ДПЯ"/>, зусім рэдка па 3-5, часцей за ўсё згрупаваны на канцах парасткаў<ref name=seneta>{{Кніга|аўтар=Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski|загаловак=Dendrologia|выдавецтва=Wydawnictwo Naukowe PWN|месца=Warszawa|год=1997|старонкі=296-297|isbn=83-01-12099-1}}</ref>, растуць на кароткіх голых [[кветаножка]]х (5-8 мм даўжынёй). Кветкі дробныя, 1,2—1,8 см у дыяметры, раскрываюцца паасобку або парамі ранняй вясной, калі лісця яшчэ няма<ref name="ДПЯ"/>. {{нп3|Кветаложа||ru|Цветоложе}} ўвагнутае, выслана сакраторнай тканкай [[Нектарнікі|нектарніка]]<ref name=lipinski>{{Кніга|аўтар=Mieczysław Lipiński|загаловак=Pożytki pszczele|выдавецтва=Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=2010|старонкі=128|isbn=978-83-09-99024-6}}</ref>, [[чашалісцік]]аў пяць, трохвугольна-яйкападобных{{R|reicholf}}, па краі раснічастых. [[Вяночак]] белы або зеленаваты, з пяццю доўгімі тупымі [[Пялёстак|пялёсткамі]] 6-8 см даўжынёй. 20 [[Тычынка|тычынак]] завершаны на канцы жоўтымі або чырвонымі пыльнікамі, [[песцік]] адзін, нізкі і голы{{R|reicholf}}, [[завязь]] верхняя. Цвіценне вельмі багатае, у красавіку-маі<ref name="ДПЯ"/>.

Формула кветкі: [[Файл:Male_and_female_sign.svg|16x16пкс]]<math>\ast K_{(5)}\; C_{5}\; A_{20}\; G_{\underline1}\;</math><ref name="Яковлев">{{кніга|аўтар=[[Генадзь Паўлавіч Якаўлеў|Яковлев Г. П.]], Челомбитько В. А.|загаловак=Ботаника: Учебник для вузов|адказны=Под ред. Р. В. Камелина|месца=СПб.|выдавецтва=Спецлит, изд-во СПХФА|год=2003|старонкі=435|старонак=647|isbn=5-299-00237-8|тыраж=5000}}</ref>.

{{Фотарадок|Schlehe1.jpg|ш1=200|Prunus spinosa B.jpg|ш2=200|Schlehe im Regen 2841.jpg|ш3=128|тэкст=Злева направа: Куст у час цвіцення, кветкі, кветка|color=lightgreen}}

=== Плады ===

[[Плод|Плады]] — сакавітыя аднанасенныя [[Касцянка|аднакасцянкі]], падобныя на сліву, растуць на ўзнятых кароткіх хвосціках{{r|reicholf}}. Плады круглявыя або круглява-канічныя, дыяметрам ад 1 да 1,5 см{{r|kvetena}} (у падвідаў і гібрыдаў больш, да 3 см{{r|kvetena}}{{r|szafer}}). Яны маюць чорна-сіні колер з шызым васковым налётам<ref name="ДПЯ"/>. Мякаць дрэнна аддзяляецца ад костачкі, мае зялёны колер і даўка-кіслы ці нават гаркаваты смак<ref name="ДПЯ"/>. Плады спеюць позна, у жніўні-верасні<ref name="ДПЯ"/>. Плоданасіць пачынае праз 2-3 гады<ref name="ДПЯ"/>.

[[Костачка]] пляскатая, яйкападобнай ці эліптычнай формы, маршчыністая, дасягае каля 1 см у даўжыню і 0,5 см у таўшчыню, яна пакрыта бародаўкамі і падоўжнымі рэбрамі{{r|szafer}}.

{{Фотарадок|Closeup of blackthorn aka sloe aka prunus spinosa sweden 20050924.jpg|ш1=180|BlackthornFruit.jpg|ш2=205|Prsp 001 php.jpg|ш3=205|тэкст=Злева направа: Плады сярод лісця, плады на галінках, насенне|color=lightgreen}}

== Арэал ==

[[Месцапражыванне]] віду ўключае ў сябе шырокія вобласці [[Еўропа|Еўропы]] (без [[Ісландыя|Ісландыі]], паўночнай часткі [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскага Паўвострава]] і паўночнай [[Расія|Расіі]]), [[Малая Азія|Малую Азію]], раён [[Каўказ]]а, [[Іран]] і паўночную [[Афрыка|Афрыку]] (у гарах [[Горная сістэма Атлас|Атлас]]{{R|reicholf}}<ref name="bio">{{кніга|загаловак=Биологический энциклопедический словарь|адказны=Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.|выданне=2-е изд., исправл.|месца=М.|выдавецтва=Советская энциклопедия|год=1989|старонкі=637|старонак=864|isbn=5-85270-002-9|тыраж=150&nbsp;600}}{{ref-ru}}</ref>). Ізаляваныя месцаабітанні ёсць у [[Ізраіль|Ізраілі]] і ў раёне возера [[Балхаш]]{{R|kvetena}}. У цэнтральнай Еўропе з’явіўся, верагодна, каля 3000-2000 гадоў да н.э. — прынамсі з таго часу вядомы знаходкі насення ў шматлікіх раскопках эпохі [[неаліт]]у{{R|reicholf}}.

Паўночная мяжа праходзіць ад 68°, на [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскім паўвостраве]] праз паўднёва-заходнюю [[Фінляндыя|Фінляндыю]], праз паўднёвую частку [[Латвія|Латвіі]]. У Беларусі праз [[Віцебская вобласць|Віцебскую]] вобласць. У Расіі праз [[Пскоўская вобласць|Пскоўскую]], [[Смаленская вобласць|Смаленскую]], [[Маскоўская вобласць|Маскоўскую]], [[Уладзімірская вобласць|Уладзімірскую вобласці]], паўднёвую частку [[Татарстан]]а.

На тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] адзіны дзікарослы від роду {{bt-bellat|сліва|Prunus}}<ref>[http://hbc.bas-net.by/plantae/allplantras.php?aaafam=-+%F1%E5%EC%E5%E9%F1%F2%E2%EE+-&gen=Prunus База Растения Беларуси]</ref>, трапляецца на палянах, узлесках і ярах, занесены ў [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|Чырвоную кнігу]].

У [[Польшча|Польшчы]] гэта звычайны від практычна для ўсёй тэрыторыі. Радзей сустракаецца ў паўночна-заходняй і, яшчэ радзей, у паўночна-ўсходняй частках краіны. Акрамя таго, не расце на большых вышынях у гарах. У [[Татры|Татрах]] сустракаецца на вышынях да 1100 м [[Вышыня над узроўнем мора|н. у. м.]] (на {{нп3|Бочань|Бочані|pl|Boczań}})<ref name=pawlowski>{{Кніга|аўтар=Bogumił Pawłowski|загаловак=Flora Tatr Tom 1|выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Naukowe|месца=Warszawa|год=1956|старонкі=519}}</ref>, у [[Яварнікі|Яварніках]] дасягае каля 930 м н. у. м.{{R|kvetena}}

Далей на поўдні расце да [[Субальпійскі пояс|субальпійскага пояса]] да 1500—1600 м н. у. м. (напрыклад, на [[Каўказ]]е<ref name="ДПЯ"/>. У [[Крым]]у і на [[Каўказ]]е сустракаецца да вышыні 1200—1600 метраў над узроўнем мора<ref name="ДикСССР">{{ДзікСССР|аўтар=Соколов С. Я.|частка=Род 33. Prunus — Слива|том=3|стар=695|ref=Малеев}}</ref>. Распаўсюджаны ў [[Закарпацкая вобласць|Закарпацці]], [[Карпаты|Карпатах]], [[Расточча|Расточчы]] — [[Аполле (рэгіён, Украіна)|Аполлі]], а ў заходнім [[Палессе|Палессі]] і паўночным [[Лесастэп]]е, [[Стэп]]е і [[Крым]]у замяняецца {{bt-bellat||Prunus stepposa}}.

Расце звычайна густымі зараснікамі па [[Лес|ўзлесках]], на лесасеках, у [[Куст|хмызняках]], [[балка|ярах (лагчынах)]], [[даліна]]х [[Рака|рэк]] пераважна ў [[лесастэп]]е і ў кудзерках кустоў у [[стэп]]е.

== Біялогія ==

Марозаўстойлівая, святлалюбная расліна.

=== Развіццё ===
{{Біяфота|XN Priocnemis sp.jpg|right|ш=250|Кветкі цёрну, якія апыляе [[Дарожныя восы|дарожная аса]] з роду {{bt-bellat||Priocnemis}}|color=lightgreen}}
{{нп3|Фанерафіты|Фанерафіт|pl|Fanerofity}}. Цвіце вельмі багата, але кароткі час, у красавіку і маі (далей на поўдзень у сакавіку{{r|kvetena}}), перад з’яўленнем лісця. Кветкі духмяныя і выдзяляюць [[Нектар (цукрысты сок)|нектар]]. Прыцягваюць розных насякомых-апыляльнікаў, удзел якіх у [[апыленне|апыленні]] вельмі важны (сітуацыя з абмежаваным доступам насякомых да кветак аказвае значны ўплыў на колькасць завязей і пладоў)<ref name=jacobs>{{Кніга|аўтар=Jacobs JH, Clark SJ, Denholm I, Goulson D, Stoate C, Osborne JL|загаловак=Pollination biology of fruit-bearing hedgerow plants and the role of flower-visiting insects in fruit-set|часопіс=Ann Bot.|нумар=104 (7)|старонкі=1397-1404|мова=en|data=2009|pmid=19770165}}</ref>. Плады спеюць у верасні<ref name=grochowski>{{кніга|аўтар=Wiesław Grochowski|загаловак=Uboczna produkcja leśna|выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Naukowe|месца=Warszawa|год=1990|isbn=83-01-09535-0}}</ref> і доўга застаюцца на галінах<ref name=bugala>{{кніга|аўтар=Bugała Władysław |загаловак=Drzewa i krzewy dla terenów zieleni |год=1991 |старонкі=344 |выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |месца=Warszawa |isbn = 83-09-00013-8}}</ref>.

=== Хімічны састаў ===

Плады цёрну ў свежым стане ўтрымліваюць да 30,1 % {{нп3|Сухая маса|сухой масы|pl|Sucha masa}} (у самой мякаці ўтрымліваецца да 83 % вады{{r|ziemianski}}), 8,7-9,3 % [[Вугляводы|вугляводаў]] ([[глюкоза]] і [[фруктоза]], 0,73 % [[Пекцінавыя рэчывы|пекціну]]), 2,5-2,6 % [[Арганічныя кіслоты|арганічных кіслот]] (у тым ліку [[Яблычная кіслата|яблычнай]]<ref name="ДПЯ"/>), 2,4 % [[Харчовыя валокны|харчовых валокнаў]], 1,5 % [[Бялкі|бялку]], 1,0-1,3 % {{нп3|Мінеральныя солі|мінеральных солей|uk|Мінеральні солі}}{{r|grochowski}}{{r|ziemianski}}, акрамя гэтага [[флаваноіды]] ([[антацыяны]]<ref name=lamer>{{кніга|аўтар=Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedwerok|загаловак=Fitoterapia i leki roślinne|выдавецтва=Wydawnictwo Lekarskie PZWL|месца=Warszawa|год=2007|старонкі=67|isbn=978-83-200-3401-1}}</ref> і {{нп3|кемферол|||Kaempferol}}<ref name=volak>{{кніга|аўтар=Jan Volák, Jiří Stodola|загаловак=Rośliny lecznicze|выдавецтва=Polska Oficyna Wydawnicza BGW|месца=Warszawa|год=1983|старонкі=244|isbn=83-7066-389-3}}</ref>), [[дубільныя рэчывы]]<ref name="ДПЯ"/> (1,7 %<ref name=gumowska>{{кніга|аўтар=Irena Gumowska|загаловак=Kuchnia pod chmurką|выдавецтва=Wydawnictwo PTTK Kraj|месца=Warszawa|data=1988|старонкі=50}}</ref>) і [[Стэрыны|стэролы]]<ref name=antkowiak>{{кніга|аўтар=Lidia Antkowiak|загаловак=Rośliny lecznicze|выдавецтва=Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu|месца=Poznań|год=1998|старонкі=122|isbn=83-7160-146-8}}</ref>, а таксама выражаныя ў мг на 100 гр: 32 [[Кальцый|кальцыю]], 25 [[фосфар]]у, 1,9 [[жалеза]]<ref name=ziemianski>{{кніга|аўтар=Michał Ziemiański|загаловак=Słownik towaroznawczy artykułów żywnościowych|выдавецтва=Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego |месца=Warszawa|год=1957 |старонкі=488-489}}</ref>.

Утрыманне [[Аскарбінавая кіслата|вітаміну С]] каля 12-19 мг%<ref name=grochowski2>{{кніга|аўтар=Wiesław Grochowski|загаловак=Jadalne owoce leśne |выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=1986|isbn=83-09-00021-9}}</ref>. Энергетычная каштоўнасць 100 г — 54 ккал{{r|ziemianski}}. З-за высокага ўтрымання кіслаты і [[Дубільныя рэчывы|дубільных рэчывоў]] плады могуць мець такі даўкі смак, што ў свежым стане будуць амаль неядомымі. Пасля [[Даспельванне|прамаражвання]] пладоў, колькасць кіслот і дубільных рэчываў у іх значна памяншаецца, а [[глюкоза]] часткова раскладваецца ў [[Фруктоза|фруктозу]], што робіць іх саладзейшымі {{r|grochowski}}{{r|grochowski2}}. Ядры таксама ўключаюць значныя колькасці [[Алеі|алеяў]]{{r|grochowski2}}. Кара і карані ўтрымліваюць [[дубільныя рэчывы]] i {{нп3|Камфара|камфарны алей|ru|Камфора}}{{r|reicholf}}, а кара на старых парастках — [[таніны]]<ref name=future>{{cite web|url=http://www.pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Prunus%20spinosa|title=Prunus spinosa – L.|work=Plants For A Future|lang=en|access-date=2011-07-05}}</ref>.

=== Таксічныя ўласцівасці ===
{{Біяфота|Терн КР03.JPG|right|ш=250|Ягады цёрну|color=lightgreen}}
Насенне ўтрымлівае цыянагенныя гліказіды — {{нп3|амігдалін||ru|Амигдалин}}<ref name=hrynkiewicz>{{кніга|аўтар=Hrynkiewicz-Sudnik Jerzy, Sękowski Bolesław, Wilczkiewicz Mieczysław |загаловак=Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych |месца=Warszawa |год=2001 |выдавецтва=Wydawnictwo Naukowe PWN |старонкі=350–351 |isbn = 83-01-13434-8}}</ref>, {{нп3|пруназін||ru|Пруназин}}<ref name=wyk>{{кніга|аўтар=van Wyk Ben-Erik, Wink Michael |загаловак=Rośliny lecznicze świata |год=2008 |выдавецтва=MedPharm Polska |месца=Wrocław |strony=257 |isbn = 83-60466-51-3}}</ref> і {{нп3|самбунігрын||pl|Sambunigryna}}<ref name=kumaras>{{кніга|аўтар=Y. Kumarasamya, P. J. Cox, M. Jaspars, L. Nahar, S. D. Sarker|загаловак=Cyanogenic glycosids from Prunus spinosa (Rosaceae) |часопіс=Biochemical Systematics and Ecology|нумар=31, 9|старонкі=1063-1065 |мова=en|спасылка=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305197803000632 |doi=10.1016/S0305-1978(03)00063-2}}</ref>. У невялікіх колькасцях гліказіды ёсць таксама ў кветках{{r|volak}}. У выніку ферментнага [[гідроліз]]у з іх утвараецца моцна таксічная [[сінільная кіслата]] з {{нп3|бензойны альдэгід|бензойным альдэгідам|ru|Бензойный альдегид}}, які мае характэрны пах марцыпанаў{{r|wyk}}.

Сярод усіх слівавых, якія культывуюць у [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]], цёрн мае самае высокае ўтрыманне сінільнай кіслаты ў насенні, пачынаючы ад 3 да 6 %<ref name=mowszowicz>{{кніга|аўтар=Jakub Mowszowicz|загаловак=Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych|выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |месца=Warszawa| год=1982|старонкі=225|isbn=83-09-00660-8}}</ref>. Вядомыя выпадкі з’яўлення сімптомаў атручвання сінільнай кіслатой у [[Свойская свіння|свіней]], якія з’ядалі насенне цёрну{{r|mowszowicz}}. У выпадку спажывання чалавекам сінільная кіслата можа прывесці да смерці ў дозе 1 мг на 1 кг масы цела.

[[Смяротная доза|Смяротная доза (LD<sub>50</sub>)]], разлічаная для мышэй, гэта 3,7 мг/кг<ref name = Oxford>{{cite web|url=http://ptcl.chem.ox.ac.uk/MSDS/HY/hydrogen_cyanide.html|title=Safety data for hydrogen cyanide|author=Safety Officer in Physical Chemistry at Oxford University|date=2010|publisher=The Physical and Theoretical Chemistry Laboratory, Oxford University|język=en|data dostępu=2011-04-10|access-date=10 сакавіка 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20020211054154/http://physchem.ox.ac.uk/MSDS/HY/hydrogen_cyanide.html|archive-date=11 лютага 2002|url-status=dead}}</ref>. Смерць адбываецца ў выніку гіпаксіі з-за паралічу дыхання і энзіматычнага блоку<ref name=hanneberg>{{кніга|аўтар=Maria Hanneberg, Elżbieta Skrzydlewska|загаловак=Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami|выдавецтва=Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich|месца=Warszawa|год=1984|старонкі=119|isbn=83-200-0419-5}}</ref>{{r|future}}.

=== Пагроза для здароўя людзей ===

Акрамя атрутнасці насення, апісанай вышэй, шыпы цёрну могуць наносіць балючыя траўмы паверхні цела. Доўгія (да 6 см) і тонкія іголкі глыбока пранікаюць у скуру і абломваюцца, пакідаюцы верхавінку ўнутры цела. Клінічнымі даследаваннямі пацверджана, што нават калі пацыенты сцвярджалі, што вынялі шып поўнасцю, яго фрагменты заставаліся ў тканках, вызываючы хранічныя запаленчыя станы, у тым ліку [[бурсіт]]ы. У такіх выпадках патрабуецца хірургічнае лячэнне, часам на дастаткова вялікай ранавай плошчы, таму што фрагменты могуць мігрыраваць у тканках. Асаблівыя цяжкасці ствараюць сітуацыі, калі людзі не памятаюць сам факт уколу шыпамі цёрну<ref name=kelly>{{кніга|аўтар=J. J. Kelly|загаловак=Blackthorn inflammation|часопіс=Journal of Bone and Joint Surgery|нумар=48 B, 3|старонкі=474-477|год=1966|спасылка=http://web.jbjs.org.uk/cgi/reprint/48-B/3/474.pdf}}</ref><ref name=sharma>{{кніга|аўтар=Himanshu Sharma|загаловак=A report of 18 blackthorn injuries of the upper limb|часопіс=Injury|нумар=35, 9|старонкі=930-935|мова=en|год=2004|спасылка=http://www.injuryjournal.com/article/S0020-1383%2803%2900454-6/abstract}}</ref>.

=== Генетыка ===
Цёрн — гэта [[Плоіднасць|тэтраплоід]] (2n=4x). Стандартны гаплаідальны лік [[храмасома|храмасом]] x=8, гаплаідальны лік храмасом n=16 (2n=32)<ref name=janick>{{кніга|аўтар=Jules Janick, Robert E. Paull|загаловак=The encyclopedia of fruit & nuts|выдавецтва=CABI|месца=Oxfordshire|data=2008|старонкі=698}}</ref>. Дыферэнцыянаванне [[гаплатып]]у значна большае ў паўднёвай частцы арэала цёрну — што выразна паказвае на ўчасткі гэтага віду ў [[плейстацэн]]е<ref name=mohanty>{{кніга|аўтар=Mohanty A, Martín JP, Aguinagalde I|загаловак=Population genetic analysis of European Prunus spinosa (Rosaceae) using chloroplast DNA markers|часопіс=Am J Bot.|том=89 (8)|старонкі=1223-1228|мова=en|год=2002|pmid=21665722}}</ref>. Высокі {{нп3|Полімарфізм, генетыка|полімарфізм|pl|Polimorfizm (genetyka)}} {{нп3|Пластом|пластомнай ДНК|ru|Пластом}} у гэтага віду значна ўскладняе правядзенне з ім [[Філагенетыка|філагенетычных]] даследаванняў<ref name=mohanty2>{{кніга|аўтар=Mohanty A, Martín JP, Aguinagalde I|загаловак=Chloroplast DNA diversity within and among populations of the allotetraploid Prunus spinosa L. |часопіс=Theoretical and Applied Genetics|том=100, 8|старонкі=1304-1310|мова=en|data=1999|doi=10.1007/s001220051439|спасылка=http://www.springerlink.com/content/33fncex9kmjv827b/}}</ref>.

== Экалогія ==

=== Месцапражыванні ===
Цёрн непатрабавальная расліна, расце на самых розных глебах — пясчаных, гліністых і камяністых. Часам вырастае на грудах камянёў па ўскраінах палёў{{r|seneta}}. Ён аддае перавагу вапнавым глебам і з’яўляецца індыкатарным відам{{r|hrynkiewicz}}. Цёрн вельмі ўстойлівы да [[засуха|засухі]]<ref name=bialobok>{{кніга|аўтар=Białobok S., Hellwig Z. (red.) |загаловак=Drzewoznawstwo|выдавецтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=1955|старонкі=356}}</ref> і марозу{{r|bugala}} (адносіцца да 4 {{нп3|Зоны марозаўстойлівасці|зоны марозаўстойлівасці|ru|Зоны морозостойкости}}{{r|future}}). Высокія патрабаванні мае толькі да колькасці святла — аптымальна расце і багата пладаносіць пад прамымі сонечнымі прамянямі{{r|bugala}}, аднак нядрэнна сябе адчувае і ў паўцені{{r|future}}. У [[Класіфікацыя расліннасці|класіфікацыі]] [[Фітацэноз|раслінных згуртаванняў]] Цэнтральнай Еўропы з’яўляецца {{нп3|Характэрны від|характэрным відам|pl|Gatunek charakterystyczny}} для класа (Cl.) ''[[Rhamno-Prunetea]]''<ref name=matuszkiewicz>{{кніга|аўтар=Matuszkiewicz Władysław |загаловак= Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski |год=2006 |выдавецтва= Wyd. Naukowe PWN |месца= Warszawa |isbn = 83-01-14439-4}}</ref>. Часам расце ў светлых лясах і зарасніках з удзелам [[дуб]]оў і [[чарнаклён]]у{{r|borkowski}}. Расце на лясных узлесках і стварае зараснікі на палях. На закінутых [[паша]]х і землях сельскагаспадарчага прызначэння з’яўляецца адным з першых відаў-піянераў{{r|godet}}{{r|godet2}}. У населеных пунктах, на ўзбочынах і схілах расце як [[Сінантропныя арганізмы|сінантропны від]]{{r|borkowski}}. У адпаведных умовах — экспансійны від{{r|seneta}}, часта ўтварае масівы, аднавідавыя {{нп3|Раслінная агрэгацыя|агрэгацыі|pl|Agregacja roślinna}}. Зараснікі таксама з’яўляюцца ў месцах росту {{нп3|Ксератэрмны травастой|цеплалюбных травастояў|pl|Murawa kserotermiczna}}<ref>[http://savesteppe.org/ru/archives/4872 Степи в Польше? Они есть, но нуждаются в срочном спасении] {{ref-ru}}</ref> і на {{нп3|Акраек|акрайках|pl|Okrajek}}, выступаючы пагрозай іх існаванню. Таксама сустракаюцца ў [[запаведнік]]ах {{нп3|Стэпавая расліннасць|стэпавай|pl|Roślinność stepowa}} і скальнай расліннасці{{r|kvetena}}.

У выпадку выгарання ў час пажараў цярноўнік хутка аднаўляецца за кошт шматлікага галінавання [[Каранёвыя атожылкі|каранёвых атожылкаў]]{{r|future}}.

=== Міжвідавыя адносіны ===

[[Файл:Spra-2011-05-01.ogv|thumb|250px|Вусень {{bt-bellat||Phigalia pilosaria}} харчуецца на лісці цёрну]]
{{Біяфота|Sleedoorn Prunus spinosa Hyponomeuta rupsen.jpg|right|ш=250|Вусень {{bt-bellat||Hyponomeuta malinella}} на цёрне|color=lightgreen}}

За выключэннем выпадкаў, калі цярноўнік пашыраецца на далікатныя ксератэрмныя экасістэмы і акрайкі, сельскагаспадарчыя землі і таму падобнае, яго зараснікі каштоўныя для навакольнага асяроддзя, бо ўтвараюць непраходныя для чалавека і буйных жывёл абшары, якія становяцца домам і кармавой пляцоўкай для шматлікіх птушак і дробных жывёл. [[Фітацэналогія|Фітацэнолагі]] лічаць цёрн [[Класіфікацыя расліннасці|характэрным відам]] для зараснікаў [[Класіфікацыя расліннасці|сінтаксону]] {{нп3|Rubo fruticosi-Prunetum spinosae||pl|Rubo fruticosi-Prunetum spinosae}}<ref>Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14439-5.</ref>.

У цёрне сярод іншых любяць гнездавацца {{bt-bellat|Жулан{{!}}жуланы|Lanius collurio}}<ref name=popielarz>{{Cite web|url=http://www.e-lipinki.pl/artykul,53,Dzierzba__ptak_ciernistych_krzewow.html|title=Dzierzba – ptak ciernistych krzewów|author=Piotr Popielarz|work=eLipinki.pl|lang=pl|access-date=2011-07-05|archive-url=https://archive.today/20120729014051/http://www.e-lipinki.pl/artykul,53,Dzierzba__ptak_ciernistych_krzewow.html|archive-date=29 ліпеня 2012|url-status=dead}}</ref>, акрамя гэтага {{bt-bellat|Сініцавыя{{!}}сініцы|Paridae}} і {{bt-bellat|Валасянкавыя{{!}}валасянкі|Sylviidae}}<ref name=schlehe>{{Cite web|url=http://www.bund-sh.de/Envolution/upload/dl/sonstiges/schlehe.pdf|title=Die Schlehe (Prunus spinosa)|publisher=Bund Schleswig-Holstein (via archive.org)|lang=de|access-date=2011-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20071007181905/http://www.bund-sh.de/Envolution/upload/dl/sonstiges/schlehe.pdf|archive-date=7 кастрычніка 2007}}</ref>. Плады адыгрываюць важную ролю ў рацыёне птушак, тым больш важна, што яны доўга даступныя{{r|grochowski}}. Імі жывяцца каля 20 відаў птушак{{r|schlehe}}. На калючках цёрну {{bt-bellat|саракушавыя|Laniidae}} часта наколваюць дробных жывёл або насякомых, ствараючы такім чынам запасы на будучыню{{r|seneta}}. Гэтая расліна таксама важны від для пражывання і харчавання вялікага спіса [[Беспазваночныя|беспазваночных]] і [[Грыбы|грыбоў]]<ref name=bioinfo>{{Cite web|url=http://www.bioinfo.org.uk/html/Prunus_spinosa.htm |title=Prunus spinosa L. (Blackthorn, Sloe)|author=Malcolm Storey|work=BioInfo (UK)|lang=en|access-date=2011-07-05}}</ref> (віды, якія сваім існаваннем значна шкодзяць цёрну, пералічаны ў раздзеле [[#Хваробы і шкоднікі|Хваробы і шкоднікі]]). На лісці цёрну харчуюцца вусені каля 135 відаў [[Матылі|матылькоў]]<ref name=hosts>{{Cite web|url=http://www.nhm.ac.uk/research-curation/research/projects/hostplants/|title=HOSTS – a Database of the World's Lepidopteran Hostplants|publisher=The Natural History Museum, London|lang=en|access-date=2011-07-07}}</ref>, прычым расліна мае выключна важнае значэнне для {{bt-bellat||Satyrium pruni}} і {{bt-bellat|хвастатка бярозавая{{!}}хвастаткі бярозавай |Thecla betulae}}{{r|future}}, акрамя гэтага аб’ядаецца вусенямі {{bt-bellat|Залатагузка{{!}}залатагузкі|Euproctis chrysorrhoea}}, {{bt-bellat||Noctua comes}}, {{bt-bellat||Noctua janthina}}, {{bt-bellat||Xestia triangulum}}, {{bt-bellat||Peribatodes rhomboidaria}}{{r|hosts}}. На лісці харчуюцца таксама лічынкі розных відаў [[Перапончатакрылыя|перапончатакрылых]] і [[Жукі|жукоў]]{{r|bioinfo}}. У час цвіцення кветкі вабяць між іншых {{bt-bellat||Lucilia caesar}}, {{bt-bellat||Anaglyptus mysticus}}, каля 20 відаў {{нп3|Адзінкавыя пчолы|адзінкавых пчол|pl|Pszczoły samotnice}}{{r|schlehe}}.

== Таксанамія ==

Цёрн — гэта адзін з 12 відаў, якія ўключаны ў {{нп3|Секцыя, біялогія|секцыю|pl|Sekcja (biologia)}} ''Prunus'' у падродзе ''Prunus'' роду {{bt-bellat|Сліва|Prunus}} сямейства {{bt-bellat|Ружавыя{{!}}Ружавых|Rosaceae}}<ref name=grin>{{GRIN|30116}}</ref>. Найбольш цесна з ім звязаныя такія віды слівы, як {{bt-bellat|алыча|Prunus cerasifera}}, {{bt-bellat||Prunus coccomilia}}, {{bt-bellat||Prunus curdica}}, {{bt-bellat||Prunus insititia}}, {{bt-bellat||Prunus salicina}}, {{bt-bellat||Prunus ussuriensis}} і гібрыдныя віды з той жа групы: {{bt-bellat|| domestica}} і {{bt-bellat||Prunus × gigantea}}<ref name=kruss>{{кніга|аўтар=Gerd Krüssmann|загаловак=Manual of Cultivated Broad-Leaved Trees and Shrubs: Pru-Z|выдавецтва=Timber Press in cooperation with the American Horticultural Society|месца=Portland, Oregon|год=1986|isbn=9780881920062}}</ref>. Верагодна, цёрн узнік у выніку [[Плоіднасць|поліплаідызацыі]] дыплаідальнага таксона, які быў агульным продкам з {{bt-bellat|Алыча{{!}}алычой|Prunus cerasifera}}{{r|borkowski}}.

Цёрн — дастаткова зменлівы знешне від. Асобнікі моцна адрозніваюцца вышынёй, памерамі лісця, кветак і пладоў, ступенню апушэння і таўшчынёй і колькасцю шыпоў. Раней зменлівасць апісвалі як розніцу паміж формамі, але хутчэй за ўсё яна вынікае з розных чыннікаў знешняга ўплыву на асобную расліну{{r|szafer}}. Для месцаў, адкрытых моцным вятрам і з актыўным выпасам жывёлы, характэрны рост карлікавых форм расліны, амаль поўнасцю прыціснутых да зямлі{{r|reicholf}}. [[Біяметрыя|Біяметрычныя]] і генетычныя аналізы не выяўляюць выразных градыентаў зменнасці цёрну ў межах арэала{{r|borkowski}}<ref name="mohanty1">{{кніга|аўтар=Mohanty A, Martín JP, Gonzales LM, Aguinagalde I|загаловак=Association Between Chloroplast DNA and Mitochondrial DNA Haplotypes in Prunus spinosa L. (Rosaceae) Populations across Europe|часопіс=Annals of Botany|выдавецтва=Oxford Journals|нумар=92, 6|старонкі=749-755|мова=en|год=2003|спасылка=http://aob.oxfordjournals.org/content/92/6/749.full|doi=10.1093/aob/mcg198}}</ref>. Гэта тлумачыцца тым, што актыўнае распаўсюджанне насення млекакормячымі і птушкамі на вялікія адлегласці памяншае генетычную зменлівасць паміж папуляцыямі{{r|mohanty1}}.

=== Падвіды ===

Некаторыя падвіды цёрну<ref name=kuhn>{{кніга|аўтар=František Kühn |частка=Alte Pflaumen, lebende Zeugen mittelalterlichen Obstbaust |загаловак=Frühe Nutzung pflanzlicher Ressourcen:
internationales Symposium Duderstadt, 12.-15.5.1994 | выдавецтва=LIT Verlag | месца=Münster |год=1999}}</ref>:

* subsp. ''spinosa'' — {{нп3|намінатыўны падвід||uk|Номінативний підвид}}, шыпы голыя{{r|kuhn}},
* subsp. ''megalocarpa'' Dom. — моцныя калючыя кусты, з большым лісцем і пладамі, чым тыповы падвід{{r|kvetena}} (шыпы голыя, плады болей 15 мм у дыяметры, костачка болей 10 мм{{r|kuhn}}),
* subsp. ''ovoideoglobosa'' Dom. — слаба калючыя кусты, плады вялікія (болей 15 мм у дыяметры) і сферычныя, голыя сцёблы, костачка больш 11 мм у даўжыні{{r|kuhn}}{{r|kvetena}},
* subsp. ''fechtneri'' Dom. — слаба калючыя кусты, плады дробныя (дыяметр 15 мм) і авальныя, шыпы голыя{{r|kuhn}}{{r|kvetena}},
* subsp. ''moravica'' Dom. — слаба калючыя кусты або зусім без шыпоў{{r|kvetena}}, плады сферычныя, шыпы голыя{{r|kuhn}},
* subsp. ''dasyphylla'' Schur — на думку некаторых спецыялістаў варыянтам {{bt-bellat||Prunus domestica insititia}}{{r|kvetena}}, шыпы апушаныя, костачка толькі злёгку маршчыністая або гладкая, плод сярэдні, каля 15 мм у дыяметры або крыху меней{{r|kuhn}},
* subsp. ''cerasina'' Hrabět. — таксон з характарыстыкамі, прамежкавымі паміж тыповым падвідам і subsp. ''dasyphylla'', раней атаясамліваўся з ''Prunus fruticans''{{r|kvetena}}, шыпы апушаныя, костачка часта гладкая, плод сферычны, у дыяметры болей 15 мм{{r|kuhn}}.

=== Формы ===
* [[f.]] ''plena'' [[West.]] — з белымі махрыстымі кветкамі
* f. ''purpurea'' [[Andre]] — з ружовымі кветкамі і пурпурным лісцем
* f. ''typica'' [[Medw.]] — з голым лісцем і кветаножкамі
* f. ''puberula'' [[Medw.]] — кветаножкі і ніжняя частка лісця апушаны<ref name="ДикСССР" />

=== Гібрыды ===

У цёрну шмат [[Плоіднасць|тэтраплоідных]] гібрыдаў з іншымі відамі. Іх правільнае найменне — гібрыдны цёрн. Цёрн утварае цяжкія для аналізу [[гібрыд]]ы з падвідам {{bt-bellat|Сліва дамашняя{{!}}слівы дамашняй|Prunus domestica}} {{bt-bellat|Цернасліва{{!}}цернаслівай|Prunus domestica insititia}} (=''Prunus ×fruticans'' Weihe) і з {{bt-bellat|Алыча{{!}}алычой|Prunus cerasifera}} (=''Prunus ×media'' Kov.{{r|borkowski}}){{r|seneta}}, якія сустракаюцца ў прыродзе на [[Каўказскія горы|Каўказе]]<ref name=kozlowska>{{кніга|аўтар=Aniela Kozłowska|загаловак=Pochodzenie drzew owocowych|выдавецтва=Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych|месца=Warszawa|год=1951|старонкі=44-45}}</ref>. Сярод тамтэйшых лясоў і зараснікаў некаторыя асобнікі цёрну вырастаюць у многаяруснае дрэва з вялікімі яркімі яйкападобнымі пладамі{{r|kozlowska}}. Лічыцца, што нават асобнікі з кветкамі рознай ступені ружовасці могуць прадстаўляць сабой гібрыды алычы{{r|seneta}}. У рэшце рэшт, лічыцца таксама, што гексаплоідная {{bt-bellat|сліва дамашняя|Prunus domestica}} ўтварылася ў выніку [[Плоіднасць|поліплаідызацыі]] гібрыда алычы і цёрну<ref name=khos>{{кніга|аўтар=Korous Khoshbakht|загаловак=Agrobiodiversity of plant genetic resources in Savadkouh/Iran with emphasis on plant uses and socioeconomic aspects|выдавецтва=kassel university press|месца=Kassel|год=2006|старонкі=34}}</ref>. У {{нп3|Селекцыя раслін|селекцыі|ru|Селекция растений}} выкарыстоўваюцца таксама гібрыды з {{bt-bellat||Prunus tomentosa}}{{r|janick}}, {{bt-bellat||Prunus domestica italica}}{{r|kozlowska}} і інш.

Таксанамічныя праблемы стварае [[таксон]], які, верагодна, з’яўляецца гібрыдам цёрну і {{bt-bellat|Цернасліва{{!}}цернаслівы|Prunus domestica insititia}} і апісваецца як ''Prunus ×fruticans'' Weihe або ''Prunus spinosa'' var. ''macrocarpa'' Wallr.<ref name=grin1>{{GRIN|104747}}</ref> (некаторыя аўтары ставяць пад сумненне яго паходжанне{{r|kvetena}}). ''Prunus ×fruticans'' як правіла вышэйшы за тыповыя асобнікі ''P. spinosa'' (перавышае 3 метры), з менш калючымі галінамі, буйнейшымі і саладзейшымі пладамі, у якіх мякаць лягчэй аддзяляецца ад костачкі з вострымі канцамі. У межах гэтага таксона апісаны два падвіды: subsp. ''ligerina '' (Lloyd) Domin з голымі шыпамі і subsp. ''amelanchierflora'' (Paillot) Domin з апушанымі шыпамі{{r|kvetena}}. Паводле ''[[Flora Europaea]]'' гэты таксон з-за зменлівасці і ўзаемнага падабенства на бацькоўскія віды немагчыма вызначыць і адрозніць на падставе адных марфалагічных крытэрыяў<ref name=tutin>{{кніга|аўтар=G.T Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters, D.A. Webb|загаловак=Flora Europaea|выдавецтва=Cambridge University Press|месца=Cambridge|год=1981|старонкі=78|isbn=052106662X}}</ref>.

=== Сарты ===

Вядомы розныя [[Сорт|сарты]] цёрну{{r|johnson}}{{r|reicholf}}:
* 'Purpurea' — з пурпурным лісцем і ружовымі кветкамі
* 'Plena' — з кветкамі, якія маюць падвойны рад пялёсткаў у калякветніку
* 'Variegata' — з белым жылкаваннем лісця
Вядомы таксама сорт 'Rosea', які з’явіўся ў выніку гібрыда цёрну і [[Алыча|алычы]] (''P. cerasifera'' 'Nigra'){{r|borkowski}}.

У Сярэдняй паласе Расіі вырошчваюць [[цёрн 'Абрикосовый']] (гібрыд цёрну з [[Алыча|алычой]]) і формы цёрну духмянага (гібрыды з кітайска-амерыканскай слівай 'Тока') '10-17', '16-9', '83'. Плады ў іх практычна без даўкасці, духмяныя. Зімаўстойлівасць на ўзроўні цёрну<ref>{{Cite web|url=http://sadisibiri.ru/eremin-sliva-abricos.html|title=Академик Г. В. Ерёмин о проблемах косточковых культур|publisher=Сады Сибири|access-date=2014-05-23|archive-date=18 мая 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518224601/http://sadisibiri.ru/eremin-sliva-abricos.html|url-status=dead}}</ref>.

== Развядзенне ==
{{Біяфота|Blackthorn thicket, Eglinton.JPG|right|ш=250|Зараснік цёрну без лісця|color=lightgreen}}
{{Біяфота|Schlehe-001.jpg|right|ш=250|Зараснік цёрну ў кветках|color=lightgreen}}
{{Біяфота|Prunus spinosa 001.jpg|right|ш=250|Зараснік цёрну летам|color=lightgreen}}
Часам высаджваецца ў біятэхнічных пасадках, рэдка як дэкаратыўная расліна або ў садах. Нават там, дзе часам высаджваюць для атрымання пладоў (у некаторых раёнах [[Расія|Расіі]]), асноўнай крыніцай ураджаю з’яўляюцца, як правіла, дзікія папуляцыі{{r|khos}}.

=== Патрабаванні ===

Цёрн добра расце на любой глебе, акрамя забалочаных і кіслых участкаў. Лепш за ўсё развіваецца на добра пранікальных паверхнях{{r|future}} і ў сонечных месцах<ref name=sarwa>{{кніга|аўтар=Andrzej Sarwa|загаловак=Szlachetne i dzikie drzewa, krzewy i pnącza owocowe|выдавецтва=Książka i Wiedza|месца=Warszawa|год=2000|старонкі=250-252|isbn=83-0513153-X}}</ref>.

=== Размнажэнне ===

Костачкі для сяўбы атрымліваюць з пладоў да іх поўнага паспявання, у канцы жніўня — пачатку верасня. Насенне закладваюць у глебу на глыбіню 2-3 см восенню, або, пры зборы ў лістападзе, ранняй вясной. Усходы з’яўляюцца чарговай вясной{{r|lipinski}}{{r|hrynkiewicz}}. Вельмі зручны і просты спосаб развядзення — гэта пасадка [[Каранёвыя атожылкі|каранёвымі]] атожылкамі{{r|sarwa}}.

=== Догляд ===

Кусты цёрну не патрабуюць абрэзкі, калі толькі няма патрэбы сфармаваць крону ў дэкаратыўных мэтах. Вакол дрэва трэба рэгулярна выдаляць шматлікія [[каранёвыя атожылкі]], калі толькі не стаіць мэта атрымаць густы і шчыльны зараснік. У выпадку вырошчвання культурных сартоў трэба праполваць прыствольны ўчастак і кожныя некалькі гадоў угнойваць натуральнымі ўгнаеннямі — [[Гной (угнаенне)|гноем]] або {{нп3|Кампосты|кампостам|ru|Компосты}}{{r|sarwa}}.

=== Знішчэнне ===

З-за лёгкасці, з якой цёрн утварае [[каранёвыя атожылкі]] і новыя парасткі пасля абразання, гэты від вельмі цяжка выдаліць адтуль, дзе непажадана яго вырастанне. Яго кантроль ажыццяўляецца ў мэтах абароны багатых нелясных фларыстычных згуртаванняў, у асаблівасці {{нп3|Ксератэрмны травастой|цеплалюбных травастояў|pl|Murawa kserotermiczna}}, на якіх цёрн з’яўляецца экспансіўным відам (за выключэннем паўночнай часткі яго арэала). Для таго, каб эфектыўна выкараніць гэты від, неабходна знішчаць яго на працягу вегетацыйнага сезона. Менш эфектыўная, але бяспечная для спадарожных відаў флоры і фаўны, зрэзка праводзіцца ў асенне-зімовы перыяд. Пасля выдалення куста даводзіцца некалькі наступных гадоў сачыць за гэтым месцам і своечасова выдаляць новыя парасткі, якія з’яўляюцца з глебы. Пры знішчэнні зараснікаў цёрну варта выкопваць пні, калі гэта не перашкаджае існаванню іншых відаў. Акрамя таго можна выкарыстоўваць [[пестыцыды]] ([[арбарыцыды]])<ref name=management>{{cite web|url=http://www.life-heliantheme.eu/fileadmin/Life/Heliantheme/Management_Festuco_Brometea.pdf|title=Management of Natura 2000 habitats Semi-natural dry grasslands (Festuco- Brometalia) 6210|date=2008|work=Technical Report 12/24|publisher=The European Commission|pages=21-23|lang=en|access-date=2011-07-08}}</ref>.

== Хваробы і шкоднікі ==
{{Біяфота|Taphrina pruni gall on Blackthorn.JPG|right|ш=250|Дэфармаваныя плады, пашкоджаныя {{bt-bellat|Тафрынія слівавая{{!}}тафрыніяй слівавай|Taphrina pruni}}|color=lightgreen}}

Цёрн падвяргаецца ўздзеянню такіх шкоднікаў слівовых, як {{bt-bellat||Cydia funebrana}}, {{bt-bellat||Aculus fockeui}}, {{bt-bellat||Hoplocampa minuta}}, {{bt-bellat|паўлінава вока малое|Saturnia pavonia}}, {{bt-bellat||Peribatodes rhomboidaria}}, {{bt-bellat||Lomographa bimaculata}}, {{bt-bellat||Hemithea aestivaria}}, {{bt-bellat||Epirrita christyi}}, {{bt-bellat||Epirrita dilutata}}, {{bt-bellat||Eupithecia exiguata}}, {{bt-bellat||Pasiphila rectangulata}}, {{bt-bellat||Opisthograptis luteolata}}, {{bt-bellat|пядзенік чубаты|Colotois pennaria}}, {{bt-bellat|залатагузка|Euproctis chrysorrhoea}}, {{bt-bellat|жаўтагузка|Euproctis similis}}, {{bt-bellat||Nola cucullatella}}, {{bt-bellat||Noctua comes}}, {{bt-bellat||Noctua janthina}}, {{bt-bellat||Xestia triangulum}}, {{bt-bellat||Satyrium pruni}}, {{bt-bellat|хвастатка бярозавая|Thecla betulae}}, {{bt-bellat||Scythropia crataegella}} і {{bt-bellat||Coleophora anatipennella}} і {{bt-bellat||Hoplocampa flava}}. Мёртвая драўніна дае харчаванне лічынкам віду {{bt-bellat||Esperia oliviella}}.

Пры неабходнасці цёрн апырскваюць {{нп3|Сродкі аховы раслін|хімічнымі прэпаратамі|pl|Środki ochrony roślin}}{{r|sarwa}}.

Сярод захворванняў, якія выклікаюць патагенныя грыбы, можна згадаць {{нп3|маніліёз||ru|Монилиоз}} (нішчыць кветкі і парасткі), лісце хварэе на {{нп3|клястэраспарыёз||uz|Klyasterosporioz}} і [[кокамікоз]]. {{нп3|Кішэнькі сліў|Пашкоджванне пладоў|pl|Torbiel śliwek}} вызывае від грыбоў {{bt-bellat|тафрынія слівавая|Taphrina pruni}}. У выпадку грыбковых захворванняў прымяняюцца хімічныя сродкі, а пры вірусных пашкоджаннях неабходна выразаць хворыя расліны і спальваць іх. Сярод апошніх самыя частыя — [[стужачная мазаіка слівы]] і {{нп3|воспа слівы|воспа слівы (шарка)|uk|Шарка слив}}{{r|sarwa}}.

Праблемным момантам з’яўляецца значэнне цёрну ў распаўсюджанні вірусных хвароб, якія шкодзяць слівам, што растуць у садах<ref name=rankovic>{{кніга|аўтар=M. Rankovic, I. Dulic-Markovic|загаловак=Evaluation of Prunus spinosa L. as host of sharka and other viruses|часопіс=ISHS Acta Horticulturae 309: XV International Symposium on Fruit Tree Diseases|мова=en|спасылка=http://www.actahort.org/books/309/309_19.htm}}</ref>.

== Збор, перапрацоўка і захоўванне ==
Збіраюць плады, кветкі, лісце і карані.

Кветкі збіраюць асцярожна адразу пасля зацвітання<ref name="ДПЯ"/> і высушваюць<ref name=beldowska>{{кніга|аўтар=Bożena Bełdowska, Joanna Guzewska|загаловак=Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie|выдавецтва=Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych|месца=Warszawa|год=1987|старонкі=193-194|isbn=83-202-0489-5}}</ref> — яны вельмі далікатныя, лёгка крышацца і цямнеюць. Іх сушаць пры тэмпературы каля 35&nbsp;°C{{r|antkowiak}} або на сонцы<ref name=kiljanska>{{кніга|аўтар=Izabella Kiljańska, Hanna Mojkowska|загаловак=Zielnik polski|выдавецтва=Wydawnictwo Interpress|месца=Warszawa|год=1988|старонкі=343-345|isbn=83-223-2319-0}}</ref> пры добрым праветрыванні<ref name=herbapol>{{кніга|аўтар=Jadwiga Kwaśniewska, Krystyna Mikołajczyk|загаловак=Wszyscy zbieramy zioła|выдавецтва=Herbapol. Wydawnictwa Akcydensowe|месца=Warszawa|год=1983|старонкі=122}}</ref>. Гатовая сыравіна павінна быць добра высушанай, сметанковага або белага колеру і з тонкім водарам горкага міндаля. З 5 кг свежых кветак атрымліваецца 1 кг сухіх{{r|herbapol}}.

Плады збіраюць свежымі, але яшчэ цвёрдымі (у кастрычніку і лістападзе{{r|beldowska}}). Пры нарыхтоўцы зручна стрэсваць плады на разасланыя пад дрэвамі палотны{{r|herbapol}}. Сыравіну сартуюць, выдаляючы пашкоджаныя плады і прымешкі<ref name="ДПЯ"/>. Перабраныя чыстыя плады ссыпаюць у драўляныя [[дзежка|дзежкі]], затуляюць чыстай вільготнай [[тканіна]]й і захоўваюць у [[склеп|скляпах]] ці адпраўляюць на пункты перапрацоўкі<ref name="ДПЯ"/>. Сушаць плады на сонцы або пад [[палатка]]мі, у [[печ]]ах або [[сушылка]]х пры [[Тэмпература|тэмпературы]] 45-50°{{r|antkowiak}}. Высушаныя плады вельмі маршчыністыя, амаль чорныя, з даўкім, крыху кіслым смакам і без паху{{r|beldowska}}. Іх пакуюць у папяровыя [[Мяшок|мяшкі]] вагой па 25 або 50 кг і захоўваюць у сухіх халаднаватых памяшканнях. Для атрымання 1 кг сухіх трэба каля 3,5 кг свежых пладоў{{r|herbapol}}.

Для кулінарнага выкарыстання плады збіраюць у спелым стане з кастрычніка (тады яны маюць самую багатую пажыўнасць) да пачатку зімы. Пасля падмярзання яны становяцца мякчэйшымі і хутчэй псуюцца{{r|grochowski}}, таму пры зборы пасля замаразкаў патрабуюць неадкладнага спажывання або перапрацоўкі<ref name="bonenberg">{{кніга|аўтар=Krystyna Bonenberg|загаловак=Rośliny użyteczne człowiekowi|выдавецтва=Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych|месца=Warszawa|год=1988|старонкі=141|isbn=83-202-451-8}}</ref>.

Лісце збіраюць у сярэдзіне [[лета]], сушаць звычайным спосабам.

== Гаспадарчае значэнне і прымяненне ==

Харчовая, меданосная, [[лекавыя расліны|лекавая]], таніданосная, фарбавальная, [[Дэкаратыўныя расліны|дэкаратыўная]], фітамеліяратыўная расліна.

=== У кулінарыі ===
{{Біяфота|Frutos del otono.jpg|right|ш=250|Цёрн на вітрыне (унізе, у цэнтры) у іспанскай [[Мурсія (аўтаномная супольнасць)|Мурсіі]]|color=lightgreen}}

Плады з глыбокай даўніны ўжываліся ў ежу. Мякаць пладоў, нягледзячы на даўкі смак у свежым выглядзе, цэніцца за пажыўную каштоўнасць, смак і водар{{r|grochowski}}<ref name=mazerant>{{кніга|аўтар=Mazerant Anna|загаловак= Mała księga ziół |год=1990 |выдавецтва= Inst. Wyd. Zw. Zawodowych |месца= Warszawa |isbn = 83-202-0810-6}}</ref>.

Плады цёрну ўжываюць у [[Ежа|ежу]] свежымі, асабліва пасля [[Даспельванне#блетынг|прамаражвання]], якое робіць іх саладзейшымі{{r|grochowski}}{{r|mazerant}}, а таксама выкарыстоўваюць як каштоўны прадукт для розных спосабаў перапрацоўкі, вытворчасці [[Пладова-ягаднае віно|він]], [[Варэнне|варэння]], [[сок]]аў, [[сіроп]]аў, [[экстракт]]аў, [[лікёр]]аў, [[воцат]]у, [[мармелад]]у, {{нп3|Пасціла|пасцілы|ru|Пастила}}, [[Цукаты|цукатаў]]. Вырабы з цёрну маюць далікатны пах і пікантны смак{{r|grochowski}}.

Сваіх смакавых уласцівасцей цёрн не губляе нават пасля высушвання. Сухія плады і лісце ідуць на прыгатаванне [[Кампот|ўзвараў]], [[Кісель|кісялёў]] і для заварвання [[Гарбата|гарбаты]]{{r|khos}}<ref name=amer/><ref name=nsrw>Beach, Chandler B., ed. (1914). «Sloe». The New Student’s Reference Work. Chicago: F. E. Compton and Co.</ref>.

Віны, {{нп3|Наливка|наліўкі|ru|Наливка}} і [[Кандытарская прадукцыя|кандытарскія вырабы]] з цёрну адрозніваюцца высокімі смакавымі і {{нп3|Дыета|дыетычнымі|uk|Дієта}} ўласцівасцямі, тонкім прыемным [[водар]]ам.

Цёрн выкарыстоўваюць як у [[Харчовая прамысловасць|харчовай прамысловасці]], так і для [[Кансерваванне|хатняга кансервавання]].

Костачкі не ўжываюцца ў ежу з-за ўтрымання сінільнай кіслаты{{r|future}}.

==== Значэнне ў кухнях свету ====
{{Біяфота|Sloe Gin.jpg|right|ш=250|Дамашняя цярновая наліўка|color=lightgreen}}
Плады цёрну адыгрывалі істотную ролю ў гаспадарцы першабытных пасяленцаў Еўропы, яшчэ да распаўсюджвання тут у культуры пладовых дрэў з іншых частак свету<ref name=luczaj>{{кніга|аўтар=Łukasz Łuczaj|загаловак=Dzikie rośliny jadalne Polski|выдавецтва=Chemigrafia|месца=Krosno|год=2004|старонкі=220|isbn=83-904633-6-9}}</ref>.

Салодкія стравы з цёрну некалі падаваліся ў якасці дадатку да асноўных страў. У [[Французская кухня|Францыі]] з недаспелых пладоў рабілі {{нп3|Марынаванне|марынады|ru|Маринование}} ў [[Воцат|воцаце]]{{r|future}}{{r|luczaj}}, а са спелых — лікёр ''prunelle''{{r|borkowski}}. У [[Нямецкая кухня|Германіі]] плады, здробненыя з вадой, ужываліся для дыстыляцыі высокаградуснай [[гарэлка|гарэлкі]]{{r|luczaj}}. У [[Руская кухня|Расіі]] з цёрну рабілі не толькі гарэлку і іншыя алкагольныя напоі, але і воцатныя марынады, джэмы і жэле, а таксама фруктовыя сокі{{r|gumowska}}. У Польшчы плады дадавалі галоўным чынам у [[Пладова-ягаднае віно|віны]], у тым ліку як фарбавальнік, араматызатар і ўтрымальнік дубільных рэчываў, але і як галоўны кампанент таксама. Акрамя гэтага з цёрну рабілі [[гарэлка|гарэлку]] і {{нп3|Наліўка|наліўку|ru|Наливка}} ({{нп3|Цярноўка (напой)|цярноўку|pl|Tarninówka}}){{r|grochowski}}, сокі і сіропы{{r|gumowska}}. У Брытаніі з пладоў рабілі наліўку пад назвай «цярновы джын» ({{lang-en|sloe gin}}), а ў іспанскай [[Навара (аўтаномная супольнасць)|Навары]] рабілі дужа моцны лікёр [[пачаран]] ({{lang-es|pacharán}}){{r|borkowski}}. Цёрн дабаўлялі ў [[партвейн]] для больш рэзкага смаку і паху<ref name=amer>Rines, George Edwin, ed. (1920). «Sloe». Encyclopedia Americana.</ref><ref>Gilman, D. C.; Thurston, H. T.; Colby, F. M., eds. (1905). «Sloe». New International Encyclopedia (1st ed.). New York: Dodd, Mead.</ref>.

=== У медыцыне ===

У афіцыйнай медыцыне {{нп3|Лекавая раслінная сыравіна|лекавай сыравінай|uk|Лікарська рослинна сировина}} з’яўляюцца кветкі (''Flos Pruni spinose'') і плады (''Fructus Pruni spinose'') цёрну. Актыўнымі рэчывамі ў цёрне выступаюць дубільныя рэчывы, флаваноіды і цыянагенныя гліказіды. За антысептычнае, супрацьзапаленчае і запіральнае дзеянне<ref name="ДПЯ"/> адказваюць таніны{{r|wyk}}. Флаваноіды дзейнічаюць, у прыватнасці, як антыаксіданты, супрацьзапаленчае і памяншаюць пранікальнасць сценак крывяносных сасудаў{{r|lamer}}.

Адвар з кветак мае мачагонную і патагонную, слабільную, адхарквальную і антытаксічную ўласцівасці<ref name=krejca>{{кніга|аўтар=Jindřich Krejča, Jan Macků |загаловак=Atlas roślin leczniczych|выдавецтва=Zakł. Nar. im. Ossolińskich|месца=Warszawa |год=1989 |isbn = 83-04-03281-3}}</ref>, ён таксама памяншае пранікальнасць [[капіляр]]аў{{r|antkowiak}}. Кветкі цёрну карысныя і пры розных хваробах [[Печань|печані]]. Яны рэгулююць {{нп3|Перыстальтыка|перыстальтыку|ru|Перистальтика}} [[Кішэчнік|кішак]] і лічацца далікатным слабільным сродкам. Кветкі таксама можна заварваць як гарбату{{r|wyk}}. Вельмі малыя дозы цыянападобных гліказідаў у іх стымулююць [[Дыхальная сістэма чалавека|дыхальную сістэму]], [[страваванне]] і паляпшаюць самаадчуванне{{r|future}}.

Плады маюць лёгкае запіральнае і супрацьзапаленчае дзеянне{{r|krejca}}{{r|wyk}}. Выкарыстоўваецца ў выглядзе {{нп3|Адвар|адвару|ru|Отвар}} і (½ чайнай лыжкі сушаных пладоў на адну шклянку вады) для лячэння захворванняў страўнікава-кішачнага тракта<ref name="ДПЯ"/>, а таксама для паласкання<ref name="ДПЯ"/> рота і горла пры запаленні{{r|mazerant}}. Лячыць запаленне можа таксама [[гарбата]]й з сушаных пладоў або свежым сокам пладоў{{r|wyk}}.

З лісця раслін гатуюць {{нп3|Адвар|адвары|ru|Отвар}}, якія ўжываюцца пры захворваннях нырак<ref>{{Кніга|аўтар=Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.|загаловак=Дикорастущие плоды, ягоды и их применение|выдавецтва=Ураджай|год=1975|старонкі=100|старонак=200}}</ref>, яго таксама рэкамендуюць як мачагонны і слабільны сродак.

Плады, [[Кветка|кветкі]] і кару цёрну ўжываюць як кроваачышчальны сродак, асабліва пры скурных {{нп3|Сып|сыпах|ru|Сыпь}}, масавых [[фурункул]]ах.

Карані, кара і маладая драўніна маюць супрацьзапаленчыя і патагонныя ўласцівасці. Верхні слой кары цёрну рэкамендуюць прыкладваць пры рожыстых запаленнях [[Скура|скуры]]. {{нп3|Адвар|Адвары|ru|Отвар}} з [[Корань расліны|каранёў]] і лісця выкарыстоўваюць для паласкання рота пры захворванні [[Зубы|зубоў]] і [[Дзясны|дзясен]].

У [[Народная медыцына|народнай медыцыне]] плады цёрну выкарыстоўваюцца пры {{нп3|Захворванні страўніка|страўнікава-кішачных захворваннях|uk|Захворювання шлунка}}, а таксама як кроваачышчальны, дыетычны і супрацьзапаленчы сродак.

=== У пчалярстве ===

Цёрн — вясновы [[Меданосныя расліны|меданос]], што дае падтрымны ўзятак, [[Пчаліная абножка|пылок-абножку]] і трохі [[Нектар (цукрысты сок)|нектару]]<ref>{{кніга|аўтар=Абрикосов Х. Н. и др.|частка=Тёрн|загаловак=Словарь-справочник пчеловода|спасылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|адказны=Сост. Федосов Н. Ф.|месца=М.|выдавецтва=Сельхозгиз|год=1955|старонкі=362|archive-url=https://web.archive.org/web/20120107195254/http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|archive-date=7 студзеня 2012}}</ref><ref>Алексєєнко Ф. М.; Бабич І. А.; Дмитренко Л. І.; Мегедь О. Г.; Нестероводський В. А.; Савченко Я. М. (1966). У Кузьміна М. Ф.; Радько М. К. Виробнича енциклопедія бджільництва. Київ «Урожай». с. 441.</ref>. Меданоснасць расліны да 25 кг на гектар{{r|lipinski}}.

=== У прамысловасці ===
{{Біяфота|Assorted shillelagh.JPG|right|ш=250|Традыцыйныя [[Ірландыя|ірландскія]] кіі, якія пераважна робяцца з цярновых галін|color=lightgreen}}
[[Драўніна]] цёрну вельмі трывалая і цвёрдая, карычнева-чырванаватага колеру. Яна добра паддаецца паліроўцы. Драўніну цёрну выкарыстоўваюць пры вытворчасці дробных сталярных і такарных вырабаў.

З-за высокай цвёрдасці [[Драўніна|драўніны]] цёрну ён з’яўляецца дасканалым матэрыялам для вытворчасці {{нп3|Лёска, кій|лёсак|pl|Laska (kij)}}, {{нп3|Паліца, зброя|паліц|ru|Палица}}, [[Кій|кіёў]], дзяржанняў розных прылад і [[бізун]]оў<ref name="nsrw"/>.

У [[Ірландыя|Ірландыі]] з цёрну робяць традыцыйныя [[Шылела|дубінкі]]<ref name="chouinard">{{cite journal |last1=Chouinard B.A. |first1=Maxime |title=The stick is king: The Shillelagh Bata or the rediscovery of a living Irish martial tradition |url=https://web.archive.org/web/20120101000000*/http://www.freifechter.com/files/stick_edited.pdf |access-date=5 July 2011 }}</ref>. Такія дубінкі ў Брытанскай арміі — гэта частка вайсковага рыштунку сяржантаў {{нп3|Каралеўскі ірландскі полк, 1992|Каралеўскага ірландскага палка|ru|Королевский ирландский полк (1992)}}; традыцыя нашэння такой зброі таксама сустракаецца ў ірландскіх палках некаторых другіх краін [[Садружнасць нацый|Садружнасці нацый]].

Таксама з цёрну робяць {{нп3|альпінісцкія зачэпы||ru|Альпинистские кошки}}.

=== У лясной і садовай гаспадарцы ===
{{Біяфота|Berries in the hedge - geograph.org.uk - 967926.jpg|left|ш=250|[[Жывая агароджа]] з цярноўніку|color=lightgreen}}
Адмыслова высаджваюць кусты цярноўніку на адхонах, у ярах, па берагах рэк і каналаў, каб умацаваць іх{{r|szafer}}{{r|bugala}}. Акрамя гэтага цярноўнік лагодна ставіцца да прыморскіх умоў і можа выкарыстоўвацца для замацавання насыпаў і адхонаў на ўзбярэжжах{{r|future}}. Абараняе [[Глеба|глебу]] ад воднай і ветравой эрозіі{{r|seneta}}. На пашах дрэвы могуць высаджвацца, каб абараніць збожжавыя і травы ад згрызання дзікімі жывёламі<ref name=wieren>{{кніга|аўтар=Michiel F. WallisDeVries, Jan Pieter Bakker, S. E. van Wieren|загаловак=Grazing and conservation management|выдавецтва=Kluwer Academic Publishers|месца=Dordrecht|год=1998|серыя=Conservation Biology Series|старонкі=113|isbn=0-412-47520-0}}</ref>.

Выкарыстоўваецца цярноўнік і ў якасці дэкаратыўных [[Жывая агароджа|жывых агароджаў]]. У яго зарасніках ствараюцца добрыя ўмовы для жыцця і харчавання дробных птушак і млекакормячых{{r|szafer}}{{r|bugala}}.

Цёрн служыць выдатнай {{нп3|Прышчэпка, батаніка|прышчэпай|ru|Прививка (ботаника)}} для кустовых форм персіка, абрыкоса і сліў, гэта — зіма- і засухаўстойлівы від<ref>{{Cite web|url=http://gribysedobnye.ru/ternovnik.html|title=Терновник (торон, слива колючая, тёрн, дерябник)}}</ref>. Таксама выкарыстоўваецца ў {{нп3|селекцыя раслін|селекцыі раслін|ru|Селекция растений}} для стварэння ўстойлівых сартоў сліў праз {{нп3|скрыжаванне (біялогія)|скрыжаванне|pl|Krzyżowanie}} з імі і, радзей, для атрымання ўласна пладоў цёрну{{r|szafer}}.

Цёрн лічыцца адным з найбольш каштоўных відаў для фарміравання кустоў і лясных участкаў на абочынах з-за экалагічнай важнасці, але адначасова гэта адзін з самых недаацэненых відаў, ён практычна не сустракаецца ў [[Лясны гадавальнік|лясных гадавальніках]]{{r|bugala}}.

=== Іншае ===
{{Біяфота|Aerozol pod teznia.JPG|right|ш=250|З правага боку відаць сцяну з цёрну ў [[Градзірня (вытворчасць солі)|градзірні]], па якой сцякае саляны раствор|color=lightgreen}}

Цярновыя костачкі знаходзяць яшчэ ў [[Дагістарычныя палевыя паселішчы ў Альпах|дагістарычных палевых паселішчах у Альпах]]<ref name=amer/>. Сведчанне даўняга выкарыстання цёрну чалавекам — знакаміты выпадак адкрыцця ў 1991 годзе ў [[Эцтальскія Альпы|Эцтальскіх Альпах]] найстарэйшай у Еўропе 5300-гадовай муміі чалавека, названага {{нп3|Эцы||ru|Эци}}, у якога ў страўніку знайшлі рэшткі цёрну<ref name=tg>{{ cite web |url=http://www.livescience.com/24666-otzi-iceman-mummy-life-death.html |title=Mummy Melodrama: Top 9 Secrets About Otzi the Iceman |author=Tia Ghose |publisher=LiveScience |date=November 8, 2012 |access-date=November 10, 2012}}&nbsp;<span style="color:darkred;">(to locate, click ahead to part 4)</span></ref>.

Пазней цярноўнік высаджвалі, каб абазначыць межы зямельных уладанняў. У Брытаніі і Паўночнай Еўропе цярновыя агароджы садзілі, каб абмежаваць рух буйной рагатай жывёлы<ref>Alice M. Coats, ''Garden Shrubs and Their Histories'' (1964) 1992, ''s.v.'' «Prunus».</ref>.

Цвіценне цярноўніку можа быць звязана са святкаваннем старажытнага кельцкага свята {{нп3|Імболк||ru|Имболк}}<ref>{{Cite book|last1 = Aveni|first1 = Anthony F.|title = The Book of the Year: A Brief History of Our Seasonal Holidays|url = https://archive.org/details/bookofyearbriefh0000aven|year = 2004|publisher = Oxford University Press, USA|isbn = 0-19-517154-3|page = [https://archive.org/details/bookofyearbriefh0000aven/page/38 38]}}</ref>.

У сярэдневяковых [[Скрыпторый|скрыпторыях]] выкарыстоўвалі [[чарніла]], прыгатаванае ў тым ліку і з кары цёрну. Парасткі цёрну вымочвалі і варылі, потым змешвалі з [[віно]]м і зноў гатавалі. З часам гэты рэцэпт выйшаў з ужытку, бо такое чарніла было не вельмі ўстойлівым да святла<ref name=madaus>{{cite web|url=http://www.madaus.de/Schlehe.1572.0.html|title=Schlehe|work=Madaus|publisher=RottaPharm Gruppe|lang=de|access-date=2011-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20121102073913/http://www.madaus.de/Schlehe.1572.0.html|archive-date=2 лістапада 2012|url-status=dead}}</ref>. {{нп3|Рашы|Шлома Іцхакі|ru|Раши}}, вядомы каментатар [[Талмуд]]а і [[Танах]]а часоў [[Высокае Сярэднявечча|Высокага Сярэднявечча]], таксама пісаў, што [[Жывіца, батаніка|жывіца]] цёрну (які ён называе ''{{lang-fr|Prunellier}}'') была інгрэдыентам у вытворчасці {{нп3|Жалезістае чарніла|чарніла для манускрыптаў|ru|Железистые чернила}}<ref>''[[Талмуд|Talmud Bavli]], Tractate Shabbat 23a''</ref>.

«Цярновы чарвяк», які быў за {{нп3|Рыбалоўны кручок|рыбалоўнага кручка|en|Fishing bait}}, згадваецца ў творы {{нп3|Джуліяна Бернерс|Джуліяны Бернерс|ru|Бернерс, Джулиана}} [[15 стагоддзе|XV стагодддзя]] «The Treatyse of Fishing with an Angle»<ref>[http://www.farreaches.org/compendium/treatise/onetreatise.html ''The Treatyse of Fishing with an Angle''] (attributed to Dame {{нп3|Джуліяна Бернерс|Juliana Berners|ru|Бернерс, Джулиана}} in the 15th century)</ref>.

Згодна з [[Ян Кшыштаф Клюк|Янам Кшыштафам Клюкам]], дабаўленне пладоў цёрну ў бочку з сапсаваным віном эфектыўна яго паляпшае, а [[сыр]], загорнуты ў кару цёрну, мае больш працяглы тэрмін ужывання<ref name=kluk>{{кніга|аўтар=Krzysztof Kluk |загаловак=Dykcyyonarz roślinny. T. II|месца=Warszawa|год=1808|старонкі=240}}</ref>.

Вязкі цёрну з’яўляюцца асноўным матэрыялам для будавання [[Градзірня (вытворчасць солі)|градзірань]], імі запаўняюць драўляную канструкцыю, у якой з {{нп3|Расол, мінеральная вада|расолу|pl|Solanka (woda mineralna)}} ўтвараецца [[аэразоль]]<ref name=affelt>{{cite web|url=http://gilbert.aq.upm.es/sedhc/biblioteca_digital/Congresos/CIHC1/CIHC1_015.pdf|title=Wooden masterwork of saline in Ciechocinek, Poland|author=Waldemar Affelt|date=2003|work=Proceedings of the First International Congress on Construction History, Madrid, 20th-24th January 2003, ed. S. Huerta, Madrid: I. Juan de Herrera, SEdHC, ETSAM, A. E. Benvenuto, COAM, F. Dragados|lang=en|access-date=2011-07-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20110907193752/http://gilbert.aq.upm.es/sedhc/biblioteca_digital/Congresos/CIHC1/CIHC1_015.pdf|archive-date=7 верасня 2011|url-status=dead}}</ref>.

З цёрну атрымліваюцца выдатныя [[дровы]], якія гараць павольна з добрым жарам і мала дымяць<ref>The Scout Association 1999. ''The Burning Properties of Wood'', London, U.K. [http://www.scoutbase.org.uk/library/hqdocs/facts/pdfs/fs315001.pdf] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20121223202805/http://www.scoutbase.org.uk/library/hqdocs/facts/pdfs/fs315001.pdf|date=23 снежня 2012}}</ref>.

[[Насенне]] цёрну ўтрымлівае тлусты [[Алеі|алей]] (да 37 %), [[Гліказіды|глюказід]] [[амігдалін]] і можа служыць сыравінай для атрымання тлустага і міндальнага [[Эфірныя алеі|эфірнага алею]]. З костачак здабываюць [[актываваны вугаль]].

У касметыцы мякаць пладоў выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі звязальных масак для твару{{r|future}}.

Кара і драўніна цёрну ўтрымліваюць [[таніны]] (да 8 %){{r|future}} і выкарыстоўваюцца для [[Дубленне|дублення]] [[Кушнерства|скур]]. Пры змешванні кары з {{нп3|Сульфат медзі(II)|медным купарвасам|ru|Сульфат меди(II)}} атрымліваюць чорную [[Фарбы|фарбу]] і якаснае чорнае [[чарніла]], а пры змешванні са [[Шчолачы|шчолачамі]] — жоўтую фарбу. Лісце дае зялёную фарбу, а плады ад цёмна-шэрай да зялёнай{{r|future}}. [[Сок]] пладоў выкарыстоўваюць для маркіроўкі {{нп3|Тэкстыльнае палатно|палатна|ru|Текстильное полотно}}, бо ён практычна нязмыўны{{r|khos}}.

== У культуры і вераваннях ==
{{Біяфота|Schlehen Keramik 01.jpg|right|ш=250|Керамічная талерка з выявай цёрну|color=lightgreen}}
У сувязі з распаўсюджанасцю, здольнасцю ўтвараць моцныя зараснікі, пышнае цвіценне і характэрныя даўкія плады цёрн лёгка пазнаць, ён адыгрывае важную ролю ў народнай культуры. З-за сваіх характарыстык рэдка меў станоўчы і спрыяльны вобраз, хоць у {{нп3|Кельцкая міфалогія|кельцкай міфалогіі|ru|Кельтская мифология}} лічыўся святой раслінай{{r|borkowski}}.

У [[Славянская міфалогія|культуры славян]] кусты цёрну высаджвалі на магілах самазабойцаў, каб яны не пужалі жывых. На цярновых вогнішчах палілі вядзьмарак. Людзі верылі, што цярновым калом можна забіць {{нп3|Мара, дэман|стварэнняў начных жахаў|ru|Мара (демон)}}, у тым ліку [[вампір]]аў{{r|ziolkowska}}.

У сувязі са згадваннем цёрну як матэрыялу для [[цярновы вянок|пакутніцкага вянка]] [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]], у хрысціянскай культуры расліна была звязана з [[Сатана|Сатаной]].

У часы {{нп3|Паляванне на ведзьмаў|палявання на ведзьмаў|ru|Охота на ведьм}} у Англіі цёрн лічыўся раслінай, якая выкарыстоўваецца для рытуальнага вядзьмарства, таму з яго складвалі вогнішчы, на якіх {{нп3|Спаленне|спальвалі ведзьмаў|ru|Сожжение}}{{r|borkowski}}. З іншага боку, у [[Познань|Познані]] існуе легенда, згодна з якой Бог дараваў цярноўніку незлічоныя беласнежныя кветкі, каб ён мог даказаць сваю невінаватасць і зняць абвінавачванне, што з яго быў створаны цярновы вянок{{r|madaus}}.

У [[Балгары|балгараў]] да XIX стагоддзя існавала павер’е, што плады цёрну або цярновая галінка, пакладзеная ў рот пры пахаванні, абароніць зубы ад выпадзення<ref name=ziolkowska>{{кніга|аўтар=Maria Ziółkowska|загаловак=Gawędy o drzewach|выдавецтва=Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza|месца=Warszawa|год=1983|старонкі=257|isbn=83-205-3485-2}}</ref>.

=== У літаратуры і фальклоры ===
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 1em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:23em; max-width: 25%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |
''Квiтнее цёрн падобна кветкам слiвы,''<br />
''Хто зблытае — пазнае шмат бяды,''<br />
''Прыгожы белы цвет i сэрцу мiлы,''<br />
''Ды даўкiя i кволыя плады.''<br />
|-
| style="text-align: left;" | ''Анатоль Балуценка. «Асенні сум»''<ref>[http://ab24b.narod.ru/f10_3.htm Анатоль Балуценка. «Асенні сум»]</ref>
|}
Польскія сяляне кажуць: «Цёрн цвіце — будзе халодна» ({{lang-pl|Tarnina kwitnie – będzie zimno}}), гэта звязана з тым, што час цвіцення цёрну супадае з пахаладаннем, якое часта прыходзіць у маі{{r|kiljanska}}.

=== У геральдыцы ===

<gallery mode="packed">
Файл:Wappen Dranske.png|Цёрн на гербе нямецкай камуны {{нп3|Дранске||ru|Дранске}}
Файл:Escut d'Arenys de Mar.svg|Цёрн на гербе іспанскага муніцыпалітэта {{нп3|Арэньс-дэ-Мар||ru|Ареньс-де-Мар}}
</gallery>

=== У філатэліі ===

<gallery mode="packed">
Файл:2004. Stamp of Belarus 0532.jpg|Паштовая марка Беларусі 2004 года
</gallery>

=== У мастацтве ===

Цёрн на сваіх палотнах малявалі {{нп3|Уільям Гаральд Дадлі||en|William Harold Dudley}}<ref>[http://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=192205 The Pear, the Sloe and Spring] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20151001102041/http://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=192205 |date=1 кастрычніка 2015 }} {{ref-en}}</ref>, {{нп3|Альфрэд Джэймс Манінгс||ru|Маннингс, Альфред Джеймс}}<ref>[http://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=202965 Exmoor, Blackthorne] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20151007133240/http://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=202965 |date=7 кастрычніка 2015 }} {{ref-en}}</ref>, {{нп3|Уільям Сцюарт Макджордж||ru|Макджордж, Уильям Стюарт}}<ref>[http://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=198440 Sloe Blossom] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150912214940/http://www.the-athenaeum.org/art/detail.php?ID=198440 |date=12 верасня 2015 }} {{ref-en}}</ref> і інш.

<gallery mode="packed">
Файл:William Stewart MacGeorge. Sloe Blossom.jpg|{{нп3|Уільям Сцюарт Макджордж||ru|Макджордж, Уильям Стюарт}}. «Цвіценне цёрну»
</gallery>

{{Зноскі}}

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|том=17|старонкі=110}}
* {{кніга|загаловак=Биологический энциклопедический словарь|адказны=Гл. ред. М. С. Гиляров; Редкол.: А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.|выданне=2-е изд., исправл.|месца=М.|выдавецтва=Советская энциклопедия|год=1989|старонкі=637|старонак=864|isbn=5-85270-002-9|тыраж=150&nbsp;600}}
* {{ІВРСР|частка=757. ''Prunus spinosa'' L. (incl. ''P. stepposa'' Kotov.) — Слива колючая, или Тёрн|том=2|стар=393}}
* ''{{нп3|Уладзімір Іванавіч Чопік|В.&nbsp;И.&nbsp;Чопик|uk|Чопик Володимир Іванович}}, {{нп3|Любоў Рыгораўна Дудчанка|Л.&nbsp;Г.&nbsp;Дудченко|uk|Дудченко Любов Григорівна}}, [[Ала Мікалаеўна Краснова|А.&nbsp;М.&nbsp;Краснова]];'' «{{нп3|Дзікарослыя карысныя расліны Украіны, даведнік|Дикорастущие полезные растения Украины|uk|Дикорослі корисні рослини України (довідник)}}» Справочник; Киев, {{нп3|Навукова думка||uk|Наукова думка}}, 1983. {{ref-ru}}
* {{кніга |аўтар=[[Юхім Якаўлевіч Елін|Єлін Ю. Я.]], {{нп3|Марыя Якаўлеўна Зярова|Зерова М. Я.|ru|Зерова Марія Яківна}}, [[Уладзімір Іванавіч Лушпа|Лушпа В. І.]], [[Святлана Іванаўна Шабарава|Шабарова С. І.]] |загаловак=Дари лісів.  |месца = Київ|выдавецтва=Урожай|год=1979 |старонак = 440}}

== Спасылкі ==
{{Чырвоная кніга Беларусі|Расліна|57|III}}
* {{З ВСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00078/71700.htm|title=Тёрн}} {{v|16|1|2010}}
* {{cite web|url=http://www.sadincentr.ru/publications/p24/default.aspx|title=Слива знакомая и незнакомая|author=Воробьев Б.|publisher=Информационный садовый центр|access-date=2013-10-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20131016003723/http://www.sadincentr.ru/publications/p24/default.aspx|archive-date=16 кастрычніка 2013|url-status=dead}}

{{Слівы}}
{{Бібліяінфармацыя}}

{{Добры артыкул|Біялогія}}
{{Артыкул года|2017}}

[[Катэгорыя:Дэкаратыўныя расліны]]
[[Катэгорыя:Кусты]]
[[Катэгорыя:Меданосныя расліны]]
[[Катэгорыя:Сліва]]
[[Катэгорыя:Харчовыя расліны]]
[[Катэгорыя:Расліны ў Бібліі]]
[[Катэгорыя:Расліны на марках]]