Цёрн

Шаблон:Значэнні Шаблон:Таксон Цёрн, Сліва калючая, Жасцёр, Шыпшына, Цярніна (Prúnus spinósa) — невялікі калючы куст; від роду Шаблон:Bt-bellat сямейства Шаблон:Bt-bellat.

Распаўсюджаны па ўсёй Еўропе, у Заходняй Азіі і Паўночнай Афрыцы. Вельмі зменлівы і стварае гібрыды з іншымі слівамі. Мяркуецца, што сумесь гэтага віду з Шаблон:Bt-bellat стала продкам Шаблон:Bt-bellat. Цёрн — расліна, якая выкарыстоўваецца ў фітатэрапіі, мае ядомыя плады, адыгрывае важную ролю для навакольнага асяроддзя, выкарыстоўваецца таксама ў біятэхнічных пасадках. Гэта меданос і крыніца цвёрдай драўніны, якая, асабліва раней, мела разнастайныя прымяненні. Утварае густыя, калючыя зараснікі, якія з’яўляюцца сховішчам для многіх відаў жывёл.

Этымалогія

Родавая навуковая назва Prunus выкарыстоўвалася ўжо ў антычнасці (напрыклад, Плініем Старэйшым) для апісання сліў. Відавая навуковая назва spinosa азначае «калючы» і паходзіць ад лацінскага слова spina (=шып, калючка).

Беларускае слова «цёрн» узыходзіць да Шаблон:Lang-x-slav («калючка»).

Батанічнае апісанне

Марфалогія

Галінасты куст вышынёй 3,5—4,5 м, радзей нізкарослае дрэўца не вышэй за 8 м, прычым па звестках некаторых аўтараў, высокія экзэмпляры гэта, верагодна, гібрыды з іншымі сліваміШаблон:R.

Парасткі

Мае шырокаяйкападобную крону, цёмна-шэрую кару і шмат калючак. Маладыя парасткі мякка апушаны, прычым апушэнне знікае з узростам. Аднагадовыя парасткі гладкія і карычневыя (з цяністага боку — аліўкава-зялёныя), больш старыя — цёмна-карычневыя і бліскучыя, са шматлікімі дробнымі светлымі кропкамі. Канцы кароткіх парасткаў ператвораныя ў моцныя і доўгія Шаблон:Нп3. Адгалінаванні другога шэрага разгорнутыя пад прамым або нават тупым вуглом. Вегетатыўныя пупышкі дробныя (да 2 мм), востраяйкападобныя, акружаныя шарападобнымі кветкавымі пупышкамі. Лускавінкі пупышак чырвона-карычневыя, звычайна раснічастыя або апушаныяШаблон:R. Пупышкі пасаджаныя па адной або па 2-3 побач (шэрагам)Шаблон:R, прычым, як правіла, крайнія — кветкавыя. Кара на старых ствалах — чорна-фіялетавая і злёгку парэпаная вузкімі палосамі.

Карані

Разрастаючыся і пашыраючыся пры дапамозе шматлікіх каранёвых атожылкаў, цёрн утварае густыя калючыя і цяжкапраходныя зараснікі.

Лісце

Лісце Шаблон:Нп3 чаргова, расце на хвосціках даўжынёй 0,7-1,5 см (ад вяршыні часта чырвонага колеру), ля аснавання якіх знаходзяцца вузкія, пакрытыя валасінкамі прылісткі з залозавымі зубкамі на краі даўжынёй каля 5 мм. Ліставая пласцінка даўгаватая або даўгавата-зваротнаяйкападобная, зубчаста-пальчатая, цёмна-зялёная, матавая, скурыстая, даўжынёй ад 1,5 да 6,5 см (часцей ад 2 да 4 см) і шырынёй ад 1 да 2,8 см, ля аснавання клінаватая, гародчата-пільчатая, зубчыкі залозавыя.

Маладое лісце з абодвух бакоў апушанае, пазней зверху голае, матавае, з ніжняга боку злёгку апушана, у асноўным па жылкахШаблон:R. Зверху цёмна-, знізу бледна-зялёнаеШаблон:R.

Лісце вельмі зменлівае, нават у межах адной расліны — адрозніваецца лісце на кароткіх і доўгіх парастках і шыпах.

Кветкі

Кветкі адзіночныя, радзей па 2, зусім рэдка па 3-5, часцей за ўсё згрупаваны на канцах парасткаў, растуць на кароткіх голых кветаножках (5-8 мм даўжынёй). Кветкі дробныя, 1,2—1,8 см у дыяметры, раскрываюцца паасобку або парамі ранняй вясной, калі лісця яшчэ няма. Шаблон:Нп3 ўвагнутае, выслана сакраторнай тканкай нектарніка, чашалісцікаў пяць, трохвугольна-яйкападобныхШаблон:R, па краі раснічастых. Вяночак белы або зеленаваты, з пяццю доўгімі тупымі пялёсткамі 6-8 см даўжынёй. 20 тычынак завершаны на канцы жоўтымі або чырвонымі пыльнікамі, песцік адзін, нізкі і голыШаблон:R, завязь верхняя. Цвіценне вельмі багатае, у красавіку-маі.

Формула кветкі: $\ast K_{(5)}{C}_5{A}_{20}{G}_{\underset{\_}{1}}$.

Плады

Плады — сакавітыя аднанасенныя аднакасцянкі, падобныя на сліву, растуць на ўзнятых кароткіх хвосцікахШаблон:R. Плады круглявыя або круглява-канічныя, дыяметрам ад 1 да 1,5 смШаблон:R (у падвідаў і гібрыдаў больш, да 3 смШаблон:RШаблон:R). Яны маюць чорна-сіні колер з шызым васковым налётам. Мякаць дрэнна аддзяляецца ад костачкі, мае зялёны колер і даўка-кіслы ці нават гаркаваты смак. Плады спеюць позна, у жніўні-верасні. Плоданасіць пачынае праз 2-3 гады.

Костачка пляскатая, яйкападобнай ці эліптычнай формы, маршчыністая, дасягае каля 1 см у даўжыню і 0,5 см у таўшчыню, яна пакрыта бародаўкамі і падоўжнымі рэбраміШаблон:R.

Арэал

Месцапражыванне віду ўключае ў сябе шырокія вобласці Еўропы (без Ісландыі, паўночнай часткі Скандынаўскага Паўвострава і паўночнай Расіі), Малую Азію, раён Каўказа, Іран і паўночную Афрыку (у гарах АтласШаблон:R). Ізаляваныя месцаабітанні ёсць у Ізраілі і ў раёне возера БалхашШаблон:R. У цэнтральнай Еўропе з’явіўся, верагодна, каля 3000-2000 гадоў да н.э. — прынамсі з таго часу вядомы знаходкі насення ў шматлікіх раскопках эпохі неалітуШаблон:R.

Паўночная мяжа праходзіць ад 68°, на Скандынаўскім паўвостраве праз паўднёва-заходнюю Фінляндыю, праз паўднёвую частку Латвіі. У Беларусі праз Віцебскую вобласць. У Расіі праз Пскоўскую, Смаленскую, Маскоўскую, Уладзімірскую вобласці, паўднёвую частку Татарстана.

На тэрыторыі Беларусі адзіны дзікарослы від роду Шаблон:Bt-bellat, трапляецца на палянах, узлесках і ярах, занесены ў Чырвоную кнігу.

У Польшчы гэта звычайны від практычна для ўсёй тэрыторыі. Радзей сустракаецца ў паўночна-заходняй і, яшчэ радзей, у паўночна-ўсходняй частках краіны. Акрамя таго, не расце на большых вышынях у гарах. У Татрах сустракаецца на вышынях да 1100 м н. у. м. (на Шаблон:Нп3), у Яварніках дасягае каля 930 м н. у. м.Шаблон:R

Далей на поўдні расце да субальпійскага пояса да 1500—1600 м н. у. м. (напрыклад, на Каўказе. У Крыму і на Каўказе сустракаецца да вышыні 1200—1600 метраў над узроўнем мора. Распаўсюджаны ў Закарпацці, Карпатах, Расточчы — Аполлі, а ў заходнім Палессі і паўночным Лесастэпе, Стэпе і Крыму замяняецца Шаблон:Bt-bellat.

Расце звычайна густымі зараснікамі па ўзлесках, на лесасеках, у хмызняках, ярах (лагчынах), далінах рэк пераважна ў лесастэпе і ў кудзерках кустоў у стэпе.

Біялогія

Марозаўстойлівая, святлалюбная расліна.

Развіццё

Шаблон:Біяфота Шаблон:Нп3. Цвіце вельмі багата, але кароткі час, у красавіку і маі (далей на поўдзень у сакавікуШаблон:R), перад з’яўленнем лісця. Кветкі духмяныя і выдзяляюць нектар. Прыцягваюць розных насякомых-апыляльнікаў, удзел якіх у апыленні вельмі важны (сітуацыя з абмежаваным доступам насякомых да кветак аказвае значны ўплыў на колькасць завязей і пладоў). Плады спеюць у верасні і доўга застаюцца на галінах.

Хімічны састаў

Плады цёрну ў свежым стане ўтрымліваюць да 30,1 % Шаблон:Нп3 (у самой мякаці ўтрымліваецца да 83 % вадыШаблон:R), 8,7-9,3 % вугляводаў (глюкоза і фруктоза, 0,73 % пекціну), 2,5-2,6 % арганічных кіслот (у тым ліку яблычнай), 2,4 % харчовых валокнаў, 1,5 % бялку, 1,0-1,3 % Шаблон:Нп3Шаблон:RШаблон:R, акрамя гэтага флаваноіды (антацыяны і Шаблон:Нп3), дубільныя рэчывы (1,7 %) і стэролы, а таксама выражаныя ў мг на 100 гр: 32 кальцыю, 25 фосфару, 1,9 жалеза.

Утрыманне вітаміну С каля 12-19 мг%. Энергетычная каштоўнасць 100 г — 54 ккалШаблон:R. З-за высокага ўтрымання кіслаты і дубільных рэчывоў плады могуць мець такі даўкі смак, што ў свежым стане будуць амаль неядомымі. Пасля прамаражвання пладоў, колькасць кіслот і дубільных рэчываў у іх значна памяншаецца, а глюкоза часткова раскладваецца ў фруктозу, што робіць іх саладзейшымі Шаблон:RШаблон:R. Ядры таксама ўключаюць значныя колькасці алеяўШаблон:R. Кара і карані ўтрымліваюць дубільныя рэчывы i Шаблон:Нп3Шаблон:R, а кара на старых парастках — таніны.

Таксічныя ўласцівасці

Шаблон:Біяфота Насенне ўтрымлівае цыянагенныя гліказіды — Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3 і Шаблон:Нп3. У невялікіх колькасцях гліказіды ёсць таксама ў кветкахШаблон:R. У выніку ферментнага гідролізу з іх утвараецца моцна таксічная сінільная кіслата з Шаблон:Нп3, які мае характэрны пах марцыпанаўШаблон:R.

Сярод усіх слівавых, якія культывуюць у Цэнтральнай Еўропе, цёрн мае самае высокае ўтрыманне сінільнай кіслаты ў насенні, пачынаючы ад 3 да 6 %. Вядомыя выпадкі з’яўлення сімптомаў атручвання сінільнай кіслатой у свіней, якія з’ядалі насенне цёрнуШаблон:R. У выпадку спажывання чалавекам сінільная кіслата можа прывесці да смерці ў дозе 1 мг на 1 кг масы цела.

Смяротная доза (LD₅₀), разлічаная для мышэй, гэта 3,7 мг/кг. Смерць адбываецца ў выніку гіпаксіі з-за паралічу дыхання і энзіматычнага блокуШаблон:R.

Пагроза для здароўя людзей

Акрамя атрутнасці насення, апісанай вышэй, шыпы цёрну могуць наносіць балючыя траўмы паверхні цела. Доўгія (да 6 см) і тонкія іголкі глыбока пранікаюць у скуру і абломваюцца, пакідаюцы верхавінку ўнутры цела. Клінічнымі даследаваннямі пацверджана, што нават калі пацыенты сцвярджалі, што вынялі шып поўнасцю, яго фрагменты заставаліся ў тканках, вызываючы хранічныя запаленчыя станы, у тым ліку бурсіты. У такіх выпадках патрабуецца хірургічнае лячэнне, часам на дастаткова вялікай ранавай плошчы, таму што фрагменты могуць мігрыраваць у тканках. Асаблівыя цяжкасці ствараюць сітуацыі, калі людзі не памятаюць сам факт уколу шыпамі цёрну.

Генетыка

Цёрн — гэта тэтраплоід (2n=4x). Стандартны гаплаідальны лік храмасом x=8, гаплаідальны лік храмасом n=16 (2n=32). Дыферэнцыянаванне гаплатыпу значна большае ў паўднёвай частцы арэала цёрну — што выразна паказвае на ўчасткі гэтага віду ў плейстацэне. Высокі Шаблон:Нп3 Шаблон:Нп3 у гэтага віду значна ўскладняе правядзенне з ім філагенетычных даследаванняў.

Экалогія

Месцапражыванні

Цёрн непатрабавальная расліна, расце на самых розных глебах — пясчаных, гліністых і камяністых. Часам вырастае на грудах камянёў па ўскраінах палёўШаблон:R. Ён аддае перавагу вапнавым глебам і з’яўляецца індыкатарным відамШаблон:R. Цёрн вельмі ўстойлівы да засухі і марозуШаблон:R (адносіцца да 4 Шаблон:Нп3Шаблон:R). Высокія патрабаванні мае толькі да колькасці святла — аптымальна расце і багата пладаносіць пад прамымі сонечнымі прамяняміШаблон:R, аднак нядрэнна сябе адчувае і ў паўценіШаблон:R. У класіфікацыі раслінных згуртаванняў Цэнтральнай Еўропы з’яўляецца Шаблон:Нп3 для класа (Cl.) Rhamno-Prunetea. Часам расце ў светлых лясах і зарасніках з удзелам дубоў і чарнаклёнуШаблон:R. Расце на лясных узлесках і стварае зараснікі на палях. На закінутых пашах і землях сельскагаспадарчага прызначэння з’яўляецца адным з першых відаў-піянераўШаблон:RШаблон:R. У населеных пунктах, на ўзбочынах і схілах расце як сінантропны відШаблон:R. У адпаведных умовах — экспансійны відШаблон:R, часта ўтварае масівы, аднавідавыя Шаблон:Нп3. Зараснікі таксама з’яўляюцца ў месцах росту Шаблон:Нп3 і на Шаблон:Нп3, выступаючы пагрозай іх існаванню. Таксама сустракаюцца ў запаведніках Шаблон:Нп3 і скальнай расліннасціШаблон:R.

У выпадку выгарання ў час пажараў цярноўнік хутка аднаўляецца за кошт шматлікага галінавання каранёвых атожылкаўШаблон:R.

Міжвідавыя адносіны

Файл:Spra-2011-05-01.ogv Шаблон:Біяфота

За выключэннем выпадкаў, калі цярноўнік пашыраецца на далікатныя ксератэрмныя экасістэмы і акрайкі, сельскагаспадарчыя землі і таму падобнае, яго зараснікі каштоўныя для навакольнага асяроддзя, бо ўтвараюць непраходныя для чалавека і буйных жывёл абшары, якія становяцца домам і кармавой пляцоўкай для шматлікіх птушак і дробных жывёл. Фітацэнолагі лічаць цёрн характэрным відам для зараснікаў сінтаксону Шаблон:Нп3.

У цёрне сярод іншых любяць гнездавацца Шаблон:Bt-bellat, акрамя гэтага Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat. Плады адыгрываюць важную ролю ў рацыёне птушак, тым больш важна, што яны доўга даступныяШаблон:R. Імі жывяцца каля 20 відаў птушакШаблон:R. На калючках цёрну Шаблон:Bt-bellat часта наколваюць дробных жывёл або насякомых, ствараючы такім чынам запасы на будучынюШаблон:R. Гэтая расліна таксама важны від для пражывання і харчавання вялікага спіса беспазваночных і грыбоў (віды, якія сваім існаваннем значна шкодзяць цёрну, пералічаны ў раздзеле Хваробы і шкоднікі). На лісці цёрну харчуюцца вусені каля 135 відаў матылькоў, прычым расліна мае выключна важнае значэнне для Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellatШаблон:R, акрамя гэтага аб’ядаецца вусенямі Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellatШаблон:R. На лісці харчуюцца таксама лічынкі розных відаў перапончатакрылых і жукоўШаблон:R. У час цвіцення кветкі вабяць між іншых Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, каля 20 відаў Шаблон:Нп3Шаблон:R.

Таксанамія

Цёрн — гэта адзін з 12 відаў, якія ўключаны ў Шаблон:Нп3 Prunus у падродзе Prunus роду Шаблон:Bt-bellat сямейства Шаблон:Bt-bellat. Найбольш цесна з ім звязаныя такія віды слівы, як Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і гібрыдныя віды з той жа групы: Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat. Верагодна, цёрн узнік у выніку поліплаідызацыі дыплаідальнага таксона, які быў агульным продкам з Шаблон:Bt-bellatШаблон:R.

Цёрн — дастаткова зменлівы знешне від. Асобнікі моцна адрозніваюцца вышынёй, памерамі лісця, кветак і пладоў, ступенню апушэння і таўшчынёй і колькасцю шыпоў. Раней зменлівасць апісвалі як розніцу паміж формамі, але хутчэй за ўсё яна вынікае з розных чыннікаў знешняга ўплыву на асобную раслінуШаблон:R. Для месцаў, адкрытых моцным вятрам і з актыўным выпасам жывёлы, характэрны рост карлікавых форм расліны, амаль поўнасцю прыціснутых да зямліШаблон:R. Біяметрычныя і генетычныя аналізы не выяўляюць выразных градыентаў зменнасці цёрну ў межах арэалаШаблон:R. Гэта тлумачыцца тым, што актыўнае распаўсюджанне насення млекакормячымі і птушкамі на вялікія адлегласці памяншае генетычную зменлівасць паміж папуляцыяміШаблон:R.

Падвіды

Некаторыя падвіды цёрну:

• subsp. spinosa — Шаблон:Нп3, шыпы голыяШаблон:R,
• subsp. megalocarpa Dom. — моцныя калючыя кусты, з большым лісцем і пладамі, чым тыповы падвідШаблон:R (шыпы голыя, плады болей 15 мм у дыяметры, костачка болей 10 ммШаблон:R),
• subsp. ovoideoglobosa Dom. — слаба калючыя кусты, плады вялікія (болей 15 мм у дыяметры) і сферычныя, голыя сцёблы, костачка больш 11 мм у даўжыніШаблон:RШаблон:R,
• subsp. fechtneri Dom. — слаба калючыя кусты, плады дробныя (дыяметр 15 мм) і авальныя, шыпы голыяШаблон:RШаблон:R,
• subsp. moravica Dom. — слаба калючыя кусты або зусім без шыпоўШаблон:R, плады сферычныя, шыпы голыяШаблон:R,
• subsp. dasyphylla Schur — на думку некаторых спецыялістаў варыянтам Шаблон:Bt-bellatШаблон:R, шыпы апушаныя, костачка толькі злёгку маршчыністая або гладкая, плод сярэдні, каля 15 мм у дыяметры або крыху менейШаблон:R,
• subsp. cerasina Hrabět. — таксон з характарыстыкамі, прамежкавымі паміж тыповым падвідам і subsp. dasyphylla, раней атаясамліваўся з Prunus fruticansШаблон:R, шыпы апушаныя, костачка часта гладкая, плод сферычны, у дыяметры болей 15 ммШаблон:R.

Формы

• f. plena West. — з белымі махрыстымі кветкамі
• f. purpurea Andre — з ружовымі кветкамі і пурпурным лісцем
• f. typica Medw. — з голым лісцем і кветаножкамі
• f. puberula Medw. — кветаножкі і ніжняя частка лісця апушаны

Гібрыды

У цёрну шмат тэтраплоідных гібрыдаў з іншымі відамі. Іх правільнае найменне — гібрыдны цёрн. Цёрн утварае цяжкія для аналізу гібрыды з падвідам Шаблон:Bt-bellat Шаблон:Bt-bellat (=Prunus ×fruticans Weihe) і з Шаблон:Bt-bellat (=Prunus ×media Kov.Шаблон:R)Шаблон:R, якія сустракаюцца ў прыродзе на Каўказе. Сярод тамтэйшых лясоў і зараснікаў некаторыя асобнікі цёрну вырастаюць у многаяруснае дрэва з вялікімі яркімі яйкападобнымі пладаміШаблон:R. Лічыцца, што нават асобнікі з кветкамі рознай ступені ружовасці могуць прадстаўляць сабой гібрыды алычыШаблон:R. У рэшце рэшт, лічыцца таксама, што гексаплоідная Шаблон:Bt-bellat ўтварылася ў выніку поліплаідызацыі гібрыда алычы і цёрну. У Шаблон:Нп3 выкарыстоўваюцца таксама гібрыды з Шаблон:Bt-bellatШаблон:R, Шаблон:Bt-bellatШаблон:R і інш.

Таксанамічныя праблемы стварае таксон, які, верагодна, з’яўляецца гібрыдам цёрну і Шаблон:Bt-bellat і апісваецца як Prunus ×fruticans Weihe або Prunus spinosa var. macrocarpa Wallr. (некаторыя аўтары ставяць пад сумненне яго паходжаннеШаблон:R). Prunus ×fruticans як правіла вышэйшы за тыповыя асобнікі P. spinosa (перавышае 3 метры), з менш калючымі галінамі, буйнейшымі і саладзейшымі пладамі, у якіх мякаць лягчэй аддзяляецца ад костачкі з вострымі канцамі. У межах гэтага таксона апісаны два падвіды: subsp. ligerina (Lloyd) Domin з голымі шыпамі і subsp. amelanchierflora (Paillot) Domin з апушанымі шыпаміШаблон:R. Паводле Flora Europaea гэты таксон з-за зменлівасці і ўзаемнага падабенства на бацькоўскія віды немагчыма вызначыць і адрозніць на падставе адных марфалагічных крытэрыяў.

Сарты

Вядомы розныя сарты цёрнуШаблон:RШаблон:R:

• 'Purpurea' — з пурпурным лісцем і ружовымі кветкамі
• 'Plena' — з кветкамі, якія маюць падвойны рад пялёсткаў у калякветніку
• 'Variegata' — з белым жылкаваннем лісця

Вядомы таксама сорт 'Rosea', які з’явіўся ў выніку гібрыда цёрну і алычы (P. cerasifera 'Nigra')Шаблон:R.

У Сярэдняй паласе Расіі вырошчваюць цёрн 'Абрикосовый' (гібрыд цёрну з алычой) і формы цёрну духмянага (гібрыды з кітайска-амерыканскай слівай 'Тока') '10-17', '16-9', '83'. Плады ў іх практычна без даўкасці, духмяныя. Зімаўстойлівасць на ўзроўні цёрну.

Развядзенне

Шаблон:Біяфота Шаблон:Біяфота Шаблон:Біяфота Часам высаджваецца ў біятэхнічных пасадках, рэдка як дэкаратыўная расліна або ў садах. Нават там, дзе часам высаджваюць для атрымання пладоў (у некаторых раёнах Расіі), асноўнай крыніцай ураджаю з’яўляюцца, як правіла, дзікія папуляцыіШаблон:R.

Патрабаванні

Цёрн добра расце на любой глебе, акрамя забалочаных і кіслых участкаў. Лепш за ўсё развіваецца на добра пранікальных паверхняхШаблон:R і ў сонечных месцах.

Размнажэнне

Костачкі для сяўбы атрымліваюць з пладоў да іх поўнага паспявання, у канцы жніўня — пачатку верасня. Насенне закладваюць у глебу на глыбіню 2-3 см восенню, або, пры зборы ў лістападзе, ранняй вясной. Усходы з’яўляюцца чарговай вяснойШаблон:RШаблон:R. Вельмі зручны і просты спосаб развядзення — гэта пасадка каранёвымі атожылкаміШаблон:R.

Догляд

Кусты цёрну не патрабуюць абрэзкі, калі толькі няма патрэбы сфармаваць крону ў дэкаратыўных мэтах. Вакол дрэва трэба рэгулярна выдаляць шматлікія каранёвыя атожылкі, калі толькі не стаіць мэта атрымаць густы і шчыльны зараснік. У выпадку вырошчвання культурных сартоў трэба праполваць прыствольны ўчастак і кожныя некалькі гадоў угнойваць натуральнымі ўгнаеннямі — гноем або Шаблон:Нп3Шаблон:R.

Знішчэнне

З-за лёгкасці, з якой цёрн утварае каранёвыя атожылкі і новыя парасткі пасля абразання, гэты від вельмі цяжка выдаліць адтуль, дзе непажадана яго вырастанне. Яго кантроль ажыццяўляецца ў мэтах абароны багатых нелясных фларыстычных згуртаванняў, у асаблівасці Шаблон:Нп3, на якіх цёрн з’яўляецца экспансіўным відам (за выключэннем паўночнай часткі яго арэала). Для таго, каб эфектыўна выкараніць гэты від, неабходна знішчаць яго на працягу вегетацыйнага сезона. Менш эфектыўная, але бяспечная для спадарожных відаў флоры і фаўны, зрэзка праводзіцца ў асенне-зімовы перыяд. Пасля выдалення куста даводзіцца некалькі наступных гадоў сачыць за гэтым месцам і своечасова выдаляць новыя парасткі, якія з’яўляюцца з глебы. Пры знішчэнні зараснікаў цёрну варта выкопваць пні, калі гэта не перашкаджае існаванню іншых відаў. Акрамя таго можна выкарыстоўваць пестыцыды (арбарыцыды).

Хваробы і шкоднікі

Цёрн падвяргаецца ўздзеянню такіх шкоднікаў слівовых, як Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat. Мёртвая драўніна дае харчаванне лічынкам віду Шаблон:Bt-bellat.

Пры неабходнасці цёрн апырскваюць Шаблон:Нп3Шаблон:R.

Сярод захворванняў, якія выклікаюць патагенныя грыбы, можна згадаць Шаблон:Нп3 (нішчыць кветкі і парасткі), лісце хварэе на Шаблон:Нп3 і кокамікоз. Шаблон:Нп3 вызывае від грыбоў Шаблон:Bt-bellat. У выпадку грыбковых захворванняў прымяняюцца хімічныя сродкі, а пры вірусных пашкоджаннях неабходна выразаць хворыя расліны і спальваць іх. Сярод апошніх самыя частыя — стужачная мазаіка слівы і Шаблон:Нп3Шаблон:R.

Праблемным момантам з’яўляецца значэнне цёрну ў распаўсюджанні вірусных хвароб, якія шкодзяць слівам, што растуць у садах.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Збіраюць плады, кветкі, лісце і карані.

Кветкі збіраюць асцярожна адразу пасля зацвітання і высушваюць — яны вельмі далікатныя, лёгка крышацца і цямнеюць. Іх сушаць пры тэмпературы каля 35 °CШаблон:R або на сонцы пры добрым праветрыванні. Гатовая сыравіна павінна быць добра высушанай, сметанковага або белага колеру і з тонкім водарам горкага міндаля. З 5 кг свежых кветак атрымліваецца 1 кг сухіхШаблон:R.

Плады збіраюць свежымі, але яшчэ цвёрдымі (у кастрычніку і лістападзеШаблон:R). Пры нарыхтоўцы зручна стрэсваць плады на разасланыя пад дрэвамі палотныШаблон:R. Сыравіну сартуюць, выдаляючы пашкоджаныя плады і прымешкі. Перабраныя чыстыя плады ссыпаюць у драўляныя дзежкі, затуляюць чыстай вільготнай тканінай і захоўваюць у скляпах ці адпраўляюць на пункты перапрацоўкі. Сушаць плады на сонцы або пад палаткамі, у печах або сушылках пры тэмпературы 45-50°Шаблон:R. Высушаныя плады вельмі маршчыністыя, амаль чорныя, з даўкім, крыху кіслым смакам і без пахуШаблон:R. Іх пакуюць у папяровыя мяшкі вагой па 25 або 50 кг і захоўваюць у сухіх халаднаватых памяшканнях. Для атрымання 1 кг сухіх трэба каля 3,5 кг свежых пладоўШаблон:R.

Для кулінарнага выкарыстання плады збіраюць у спелым стане з кастрычніка (тады яны маюць самую багатую пажыўнасць) да пачатку зімы. Пасля падмярзання яны становяцца мякчэйшымі і хутчэй псуюццаШаблон:R, таму пры зборы пасля замаразкаў патрабуюць неадкладнага спажывання або перапрацоўкі.

Лісце збіраюць у сярэдзіне лета, сушаць звычайным спосабам.

Гаспадарчае значэнне і прымяненне

Харчовая, меданосная, лекавая, таніданосная, фарбавальная, дэкаратыўная, фітамеліяратыўная расліна.

У кулінарыі

Плады з глыбокай даўніны ўжываліся ў ежу. Мякаць пладоў, нягледзячы на даўкі смак у свежым выглядзе, цэніцца за пажыўную каштоўнасць, смак і водарШаблон:R.

Плады цёрну ўжываюць у ежу свежымі, асабліва пасля прамаражвання, якое робіць іх саладзейшыміШаблон:RШаблон:R, а таксама выкарыстоўваюць як каштоўны прадукт для розных спосабаў перапрацоўкі, вытворчасці він, варэння, сокаў, сіропаў, экстрактаў, лікёраў, воцату, мармеладу, Шаблон:Нп3, цукатаў. Вырабы з цёрну маюць далікатны пах і пікантны смакШаблон:R.

Сваіх смакавых уласцівасцей цёрн не губляе нават пасля высушвання. Сухія плады і лісце ідуць на прыгатаванне ўзвараў, кісялёў і для заварвання гарбатыШаблон:R.

Віны, Шаблон:Нп3 і кандытарскія вырабы з цёрну адрозніваюцца высокімі смакавымі і Шаблон:Нп3 ўласцівасцямі, тонкім прыемным водарам.

Цёрн выкарыстоўваюць як у харчовай прамысловасці, так і для хатняга кансервавання.

Костачкі не ўжываюцца ў ежу з-за ўтрымання сінільнай кіслатыШаблон:R.

Значэнне ў кухнях свету

Шаблон:Біяфота Плады цёрну адыгрывалі істотную ролю ў гаспадарцы першабытных пасяленцаў Еўропы, яшчэ да распаўсюджвання тут у культуры пладовых дрэў з іншых частак свету.

Салодкія стравы з цёрну некалі падаваліся ў якасці дадатку да асноўных страў. У Францыі з недаспелых пладоў рабілі Шаблон:Нп3 ў воцацеШаблон:RШаблон:R, а са спелых — лікёр prunelleШаблон:R. У Германіі плады, здробненыя з вадой, ужываліся для дыстыляцыі высокаградуснай гарэлкіШаблон:R. У Расіі з цёрну рабілі не толькі гарэлку і іншыя алкагольныя напоі, але і воцатныя марынады, джэмы і жэле, а таксама фруктовыя сокіШаблон:R. У Польшчы плады дадавалі галоўным чынам у віны, у тым ліку як фарбавальнік, араматызатар і ўтрымальнік дубільных рэчываў, але і як галоўны кампанент таксама. Акрамя гэтага з цёрну рабілі гарэлку і Шаблон:Нп3 (Шаблон:Нп3)Шаблон:R, сокі і сіропыШаблон:R. У Брытаніі з пладоў рабілі наліўку пад назвай «цярновы джын» (Шаблон:Lang-en), а ў іспанскай Навары рабілі дужа моцны лікёр пачаран (Шаблон:Lang-es)Шаблон:R. Цёрн дабаўлялі ў партвейн для больш рэзкага смаку і паху.

У медыцыне

У афіцыйнай медыцыне Шаблон:Нп3 з’яўляюцца кветкі (Flos Pruni spinose) і плады (Fructus Pruni spinose) цёрну. Актыўнымі рэчывамі ў цёрне выступаюць дубільныя рэчывы, флаваноіды і цыянагенныя гліказіды. За антысептычнае, супрацьзапаленчае і запіральнае дзеянне адказваюць таніныШаблон:R. Флаваноіды дзейнічаюць, у прыватнасці, як антыаксіданты, супрацьзапаленчае і памяншаюць пранікальнасць сценак крывяносных сасудаўШаблон:R.

Адвар з кветак мае мачагонную і патагонную, слабільную, адхарквальную і антытаксічную ўласцівасці, ён таксама памяншае пранікальнасць капіляраўШаблон:R. Кветкі цёрну карысныя і пры розных хваробах печані. Яны рэгулююць Шаблон:Нп3 кішак і лічацца далікатным слабільным сродкам. Кветкі таксама можна заварваць як гарбатуШаблон:R. Вельмі малыя дозы цыянападобных гліказідаў у іх стымулююць дыхальную сістэму, страваванне і паляпшаюць самаадчуваннеШаблон:R.

Плады маюць лёгкае запіральнае і супрацьзапаленчае дзеяннеШаблон:RШаблон:R. Выкарыстоўваецца ў выглядзе Шаблон:Нп3 і (½ чайнай лыжкі сушаных пладоў на адну шклянку вады) для лячэння захворванняў страўнікава-кішачнага тракта, а таксама для паласкання рота і горла пры запаленніШаблон:R. Лячыць запаленне можа таксама гарбатай з сушаных пладоў або свежым сокам пладоўШаблон:R.

З лісця раслін гатуюць Шаблон:Нп3, якія ўжываюцца пры захворваннях нырак, яго таксама рэкамендуюць як мачагонны і слабільны сродак.

Плады, кветкі і кару цёрну ўжываюць як кроваачышчальны сродак, асабліва пры скурных Шаблон:Нп3, масавых фурункулах.

Карані, кара і маладая драўніна маюць супрацьзапаленчыя і патагонныя ўласцівасці. Верхні слой кары цёрну рэкамендуюць прыкладваць пры рожыстых запаленнях скуры. Шаблон:Нп3 з каранёў і лісця выкарыстоўваюць для паласкання рота пры захворванні зубоў і дзясен.

У народнай медыцыне плады цёрну выкарыстоўваюцца пры Шаблон:Нп3, а таксама як кроваачышчальны, дыетычны і супрацьзапаленчы сродак.

У пчалярстве

Цёрн — вясновы меданос, што дае падтрымны ўзятак, пылок-абножку і трохі нектару. Меданоснасць расліны да 25 кг на гектарШаблон:R.

У прамысловасці

Шаблон:Біяфота Драўніна цёрну вельмі трывалая і цвёрдая, карычнева-чырванаватага колеру. Яна добра паддаецца паліроўцы. Драўніну цёрну выкарыстоўваюць пры вытворчасці дробных сталярных і такарных вырабаў.

З-за высокай цвёрдасці драўніны цёрну ён з’яўляецца дасканалым матэрыялам для вытворчасці Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3, кіёў, дзяржанняў розных прылад і бізуноў.

У Ірландыі з цёрну робяць традыцыйныя дубінкі. Такія дубінкі ў Брытанскай арміі — гэта частка вайсковага рыштунку сяржантаў Шаблон:Нп3; традыцыя нашэння такой зброі таксама сустракаецца ў ірландскіх палках некаторых другіх краін Садружнасці нацый.

Таксама з цёрну робяць Шаблон:Нп3.

У лясной і садовай гаспадарцы

Шаблон:Біяфота Адмыслова высаджваюць кусты цярноўніку на адхонах, у ярах, па берагах рэк і каналаў, каб умацаваць іхШаблон:RШаблон:R. Акрамя гэтага цярноўнік лагодна ставіцца да прыморскіх умоў і можа выкарыстоўвацца для замацавання насыпаў і адхонаў на ўзбярэжжахШаблон:R. Абараняе глебу ад воднай і ветравой эрозііШаблон:R. На пашах дрэвы могуць высаджвацца, каб абараніць збожжавыя і травы ад згрызання дзікімі жывёламі.

Выкарыстоўваецца цярноўнік і ў якасці дэкаратыўных жывых агароджаў. У яго зарасніках ствараюцца добрыя ўмовы для жыцця і харчавання дробных птушак і млекакормячыхШаблон:RШаблон:R.

Цёрн служыць выдатнай Шаблон:Нп3 для кустовых форм персіка, абрыкоса і сліў, гэта — зіма- і засухаўстойлівы від. Таксама выкарыстоўваецца ў Шаблон:Нп3 для стварэння ўстойлівых сартоў сліў праз Шаблон:Нп3 з імі і, радзей, для атрымання ўласна пладоў цёрнуШаблон:R.

Цёрн лічыцца адным з найбольш каштоўных відаў для фарміравання кустоў і лясных участкаў на абочынах з-за экалагічнай важнасці, але адначасова гэта адзін з самых недаацэненых відаў, ён практычна не сустракаецца ў лясных гадавальнікахШаблон:R.

Іншае

Цярновыя костачкі знаходзяць яшчэ ў дагістарычных палевых паселішчах у Альпах. Сведчанне даўняга выкарыстання цёрну чалавекам — знакаміты выпадак адкрыцця ў 1991 годзе ў Эцтальскіх Альпах найстарэйшай у Еўропе 5300-гадовай муміі чалавека, названага Шаблон:Нп3, у якога ў страўніку знайшлі рэшткі цёрну.

Пазней цярноўнік высаджвалі, каб абазначыць межы зямельных уладанняў. У Брытаніі і Паўночнай Еўропе цярновыя агароджы садзілі, каб абмежаваць рух буйной рагатай жывёлы.

Цвіценне цярноўніку можа быць звязана са святкаваннем старажытнага кельцкага свята Шаблон:Нп3.

У сярэдневяковых скрыпторыях выкарыстоўвалі чарніла, прыгатаванае ў тым ліку і з кары цёрну. Парасткі цёрну вымочвалі і варылі, потым змешвалі з віном і зноў гатавалі. З часам гэты рэцэпт выйшаў з ужытку, бо такое чарніла было не вельмі ўстойлівым да святла. Шаблон:Нп3, вядомы каментатар Талмуда і Танаха часоў Высокага Сярэднявечча, таксама пісаў, што жывіца цёрну (які ён называе Шаблон:Lang-fr) была інгрэдыентам у вытворчасці Шаблон:Нп3.

«Цярновы чарвяк», які быў за Шаблон:Нп3, згадваецца ў творы Шаблон:Нп3 XV стагодддзя «The Treatyse of Fishing with an Angle».

Згодна з Янам Кшыштафам Клюкам, дабаўленне пладоў цёрну ў бочку з сапсаваным віном эфектыўна яго паляпшае, а сыр, загорнуты ў кару цёрну, мае больш працяглы тэрмін ужывання.

Вязкі цёрну з’яўляюцца асноўным матэрыялам для будавання градзірань, імі запаўняюць драўляную канструкцыю, у якой з Шаблон:Нп3 ўтвараецца аэразоль.

З цёрну атрымліваюцца выдатныя дровы, якія гараць павольна з добрым жарам і мала дымяць.

Насенне цёрну ўтрымлівае тлусты алей (да 37 %), глюказід амігдалін і можа служыць сыравінай для атрымання тлустага і міндальнага эфірнага алею. З костачак здабываюць актываваны вугаль.

У касметыцы мякаць пладоў выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі звязальных масак для тваруШаблон:R.

Кара і драўніна цёрну ўтрымліваюць таніны (да 8 %)Шаблон:R і выкарыстоўваюцца для дублення скур. Пры змешванні кары з Шаблон:Нп3 атрымліваюць чорную фарбу і якаснае чорнае чарніла, а пры змешванні са шчолачамі — жоўтую фарбу. Лісце дае зялёную фарбу, а плады ад цёмна-шэрай да зялёнайШаблон:R. Сок пладоў выкарыстоўваюць для маркіроўкі Шаблон:Нп3, бо ён практычна нязмыўныШаблон:R.

У культуры і вераваннях

Шаблон:Біяфота У сувязі з распаўсюджанасцю, здольнасцю ўтвараць моцныя зараснікі, пышнае цвіценне і характэрныя даўкія плады цёрн лёгка пазнаць, ён адыгрывае важную ролю ў народнай культуры. З-за сваіх характарыстык рэдка меў станоўчы і спрыяльны вобраз, хоць у Шаблон:Нп3 лічыўся святой раслінайШаблон:R.

У культуры славян кусты цёрну высаджвалі на магілах самазабойцаў, каб яны не пужалі жывых. На цярновых вогнішчах палілі вядзьмарак. Людзі верылі, што цярновым калом можна забіць Шаблон:Нп3, у тым ліку вампіраўШаблон:R.

У сувязі са згадваннем цёрну як матэрыялу для пакутніцкага вянка Ісуса Хрыста, у хрысціянскай культуры расліна была звязана з Сатаной.

У часы Шаблон:Нп3 у Англіі цёрн лічыўся раслінай, якая выкарыстоўваецца для рытуальнага вядзьмарства, таму з яго складвалі вогнішчы, на якіх Шаблон:Нп3Шаблон:R. З іншага боку, у Познані існуе легенда, згодна з якой Бог дараваў цярноўніку незлічоныя беласнежныя кветкі, каб ён мог даказаць сваю невінаватасць і зняць абвінавачванне, што з яго быў створаны цярновы вянокШаблон:R.

У балгараў да XIX стагоддзя існавала павер’е, што плады цёрну або цярновая галінка, пакладзеная ў рот пры пахаванні, абароніць зубы ад выпадзення.

У літаратуры і фальклоры

Квiтнее цёрн падобна кветкам слiвы, Хто зблытае — пазнае шмат бяды, Прыгожы белы цвет i сэрцу мiлы, Ды даўкiя i кволыя плады.

Анатоль Балуценка. «Асенні сум»

Польскія сяляне кажуць: «Цёрн цвіце — будзе халодна» (Шаблон:Lang-pl), гэта звязана з тым, што час цвіцення цёрну супадае з пахаладаннем, якое часта прыходзіць у маіШаблон:R.

У геральдыцы

• 
  Цёрн на гербе нямецкай камуны Шаблон:Нп3
• 
  Цёрн на гербе іспанскага муніцыпалітэта Шаблон:Нп3

У філатэліі

• 
  Паштовая марка Беларусі 2004 года

У мастацтве

Цёрн на сваіх палотнах малявалі Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3 і інш.

• 
  Шаблон:Нп3. «Цвіценне цёрну»

Літаратура

• Шаблон:Крыніцы/БелЭн
• Шаблон:Кніга
• Шаблон:ІВРСР
• Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3, А. М. Краснова; «Шаблон:Нп3» Справочник; Киев, Шаблон:Нп3, 1983. Шаблон:Ref-ru
• Шаблон:Кніга

Спасылкі

• Шаблон:З ВСЭ Шаблон:V
• Шаблон:Cite web