Барбарыс звычайны

З пляцоўкі testwiki
Перайсці да навігацыі Перайсці да пошуку

Шаблон:Таксон Барбары́с звычайны[1], кіслец, кіслянка[2][3][4][5] (Berberis vulgaris) — кустарнік, від кветкавых раслін роду Шаблон:Bt-bellat сямейства Шаблон:Bt-bellat[6].

Батанічнае апісанне

Шаблон:Біяфота

Барбарыс звычайны — лістападны, высокі, моцна галінасты, калючы куст, вышынёй да 3 м, з паўзучымі, драўнянымі карэнішчамі[6]. Веерападобная крона складаецца са шматликих стволікаў, якія кампактна сабраны ля аснавання куста[6]. Парасткі рабрыстыя прамастойныя або дугападобныя, жаўтлявыя або жаўтлява-пурпурныя, пазней бялёса-шэрыя. Кара бура-шэрая[6].

Пупышкі даўжынёй да 1 мм, вострыя, голыя, акружаныя пашыранымі похвамі лісця. На скарочаных парастках развіваюцца нармальнае лісце, на падоўжаных замест лісця — калючкі. Лісце — чарговае тонкае, зваротна-яйкападобнае або эліптычнае, даўжынёй да 4 см, шырынёй 2 см, да аснавання клінавата звужанае, з закругленай, радзей некалькі завостранай верхавінай, дробна- і востра-зубчата-пільчатае, на кароткіх хвосціках. Калючкі у ліку 3-5, звычайна 3-, радзей 5-раздзельныя, даўжынёй 1-2 см[6].

Пэндзлі 15-25-кветкавыя, даўжынёй да 6 см, павіслыя. Кветкі — жоўтыя, духмяныя, дыяметрам 6-9 мм. Кожная кветка мае па шэсць зваротна-яйкападобных Чашалісцікаў і пялёсткаў. Ля аснавання кветкі — ярка-аранжавыя нектарнікі. Песцік адзін, тычынак мноства. Формула кветкі: Шаблон:Nobr[6][7].

Плод — ягада, даўгавата-эліптычная, ярка-чырвоная ці пурпурная, даўжынёй да 12 мм, мае кіслы смак. Плады сабраныя ў гронкі[6]. Вага аднаго плоду — да 0,35 г[6]. Семачкі даўжынёй 4-5 мм, некалькі пляскатыя і звужаныя ў верхняй частцы. У 1 кг 83300 семачак; вага 1 тысячы штук насення 11-13 г.

Цвіце ў красавіку — маі. Плады спеюць у верасні — кастрычніку.

Распаўсюджанне і экалогія

Шаблон:Фотакалонка

Натуральны арэал віду — Пярэдняя Азія, Закаўказзе, Цэнтральная, Усходняя і Паўднёвая Еўропа.

У Расіі расце ў еўрапейскай часткі, пераважна ў лесастэпавай зоне, на Паўночным Каўказе.

Расце на ўзлесках, схілах, лужках; у гарах даходзіць да 2000 м. Аддае перавагу светлым і сухім участкам. Сустракаецца таксама на мелавых агаленнях і рачных галечніках.

Размнажаецца насеннем і вегетатыўна.

Адзіны дзікарослы від роду ў Беларусі, расце на схілах у далінах рэк, на ўзлесках, у светлых лясах і хмызняках).

Барбарыс звычайны (як і шэраг іншых відаў) з’яўляецца прамежкавым гаспадаром іржавага грыбка Шаблон:Bt-bellat, які выклікае сцеблавую (лінейную) іржу збожжавых культур. У сувязі з гэтым вырошчванне барбарысу паблізу збажыны недапушчальна.

Хімічны склад

Народныя назвы кіслец, кіслянка — плады маюць вельмі кіслы смак. Багатыя вітамінамі C (до 53 мг%) і K, цукрамі (да 7 %), кіслотамі (яблычнай, лімоннай, вінна-кіслай — да 7,5 %). Таксама ўтрымліваюць флаваноіды, дубільныя рэчывы, пектыны, крыху алкалоідаў[6].

Усе часткі расліны ўтрымліваюць ізахіналінавыя алкалоіды, галоўны з якіх берберын, а лісце — вітаміны C, E, каратыноіды, арганічныя кіслоты[8] (яблычную, лімонную, віннакаменную), мінеральныя солі, а ў перыяд плоданашэння — эфірны алей[9].

Значэнне і прымяненне

Шырока культывуецца ў садах і на дачных участках. Характэрны прыгожай круглявай формай кроны, масавым цвіценнем на працягу амаль трох тыдняў. Асабліва дэкаратыўны восенню, у пладах. Прыдатны для стварэння цяжкапраходных жывых загароджаў, у тым ліку стрыжаных.

Каштоўная харчовая расліна. У ежу ўжываюць спелыя плады. Сушаныя молатыя або стоўчаныя плады барбарысу выкарыстоўваюць як заправу для мясных страў і супоў з бабовых[10]. Для прамысловай перапрацоўкі выкарыстоўваюцца ў асноўным ягады безнасеннай разнавіднасці (Шаблон:Bt). Маладое лісце выкарыстоўваюць замест шчаўя у зялёных Шаблон:Нп3.

Раней барбарыс звычайны шырока выкарыстоўваўся ў беларускай шляхецкай кулінарыі. Яго сушылі, гатавалі варэнне (гронкамі ці асобнымі ягадамі) ў цукры і ў мёдзе, жэле. Салёны барбарыс нарыхтоўвалі позняй восенню і ўжывалі потым як гарнір, а таксама гатавалі з яго пікулі і салаты. У сусветнай кулінарыі найбольш вядомыя жэле, мармелады і джэмы з барбарысу (асабліва славутыя ў Францыі), кісялі, наліўкі і лікёры; выкарыстоўваецца таксама і лісце барбарысу, якое надаецца на салаты. На Каўказе з барбарысу гатуюць вострыя прыправы да мясных страў. У карэйскай і японскай кулінарыі папулярны блізкі сваяк барбарысу звычайнага, Шаблон:Bt-bellat.

Ягады даюць добрую фарбу для афарбоўвання скур і воўны ў лімонна-жоўты колер.

Драўніна цвёрдая, з шырокай ярка-жоўтай абалонаю, ужываецца для вырабу шавецкіх цвікоў і на такарныя вырабы.

Меданос. Мёд з барбарысу залаціста-жоўтага колеру, прыемнага водару і далікатнага салодкага смаку[11].

Лекавае прымяненне

Як лекавая расліна вядомы са старажытных часоў, у Старажытным Вавілоне і Старажытнай Індыі[9].

Лекавай сыравінай з’яўляюцца лісце (Шаблон:Lang-la) і корань (Шаблон:Lang-la2) барбарыса звычайнага[6]. Лісце нарыхтоўваюць у час бутанізацыі і цвіцення; корні — ранняй вясной да распускання пупышак або ўвосень пасля паспявання пладоў[8].

Настойка з лісця барбарыса валодае кровесупыняючым (павышае згусальнасць крыві) і жоўцегонным дзеянне[6] м. Прэпараты барбарыса стымулююць скарачэнне мускулатуры, звужваюць сасуды асобных органаў, выклікаюць паніжэнне тонусу жоўцевага пузыра, валодаюць болесуцішальным і супрацьзапаленчым дзеяннем. Берберын, які вылучаюць з барбарысу, ужываецца ў навуковай медыцынскай практыцы. Ён выкарыстоўваецца пры лячэнні захворванняў жоўцевага пузыра — халецыстыту і жоўцевакаменнай хваробы, а таксама некаторых злаякасных пухлін [9].

У народнай медыцыне і гамеапатыі барбарыс выкарыстоўваецца як кровесупыняючы сродак, а таксама пры захворваннях нырак, печані, мачавых шляхоў, а таксама як патагоннае. Экстракт з лісця барбарыса вядомы як кровесупыняючы сродак пры жаночых захворваннях[6][9].

Класіфікацыя

Таксанамія

Від Барбарыс звычайны ўваходзіць у род Шаблон:Bt-bellat трыбы Шаблон:Bt-bellat падсямейства Шаблон:Bt-bellat сямейства Шаблон:Bt-bellat порядка Шаблон:Bt-bellat.

Шаблон:Табліца122222

Прадстаўнікі

У рамках віду існуе шэраг формаў[12]:

  • Шаблон:Bt — з цёмна-чырвона-фіялетавымі чашалісцікамі. Найбольш частая форма;
  • Шаблон:Bt — лісце з белай аблямоўкай па краі;
  • Шаблон:Bt — лісце залаціста-чырвонае. Рэдкая форма;
  • Шаблон:Bt — лісце буйное;
  • Шаблон:Bt — плады больш буйныя, круглявыя;
  • Шаблон:Bt — лісце круглявае;
  • Шаблон:Bt — лісце глыбока-зубчастае;
  • Шаблон:Bt — ствол, разгалінаваны ў верхняй частцы;
  • Шаблон:Bt — плады ярка-жоўтыя;
  • Шаблон:Bt — плады белыя ці жоўтыя;
  • Шаблон:Bt — плады без насення;
  • Шаблон:Bt — плады слаба кіслыя, саладкаватыя;
  • Шаблон:Bt — парасткі моцна рабрыстыя.

Барбарыс у культуры

У літаратуры

Можа, гонкі ён, як хвоя?
Мажны, нібы баабаб?
Аграменны, бы секвоя,
ці пяшчотны, нібы граб?
Ды смяецца брат Кастусь:
- Барбарыс — калючы куст!

Алена Церашкова. «Барбарыс».[13]

Алена Церашкова напісала жартаўлівы дзіцячы верш пра барбарыс.

Шаблон:Зноскі

Літаратура

Спасылкі

Шаблон:Бібліяінфармацыя

  1. ↑ Назва згодна з Шаблон:ЛРКЛ
  2. ↑ Шаблон:Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь
  3. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  4. ↑ Шаблон:Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік
  5. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 Шаблон:Кніга
  7. ↑ Шаблон:Кніга.
  8. ↑ 8,0 8,1 Шаблон:Кніга
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Шаблон:Кніга
  10. ↑ «Приправа из сушеных ягод барбариса (сумак)» — RussianFood.com
  11. ↑ «Барбарисовый мед» Шаблон:Архівавана — «Пчеловодство. РУ»
  12. ↑ Паводле кнігі «Деревья и кустарники СССР» (гл. раздзел Літаратура).
  13. ↑ Алена Церашкова. «Барбарыс»
Узята з "https://be.wiki.beta.math.wmflabs.org/w/index.php?title=Барбарыс_звычайны&oldid=300"