Каліна звычайная

Каліна звычайная — куст^[10], радзей дрэва, з шаравата-бурай карой^[11], пакрытай падоўжнымі расколінамі, вышынёй 1,5-4 метра. Дажывае да 50 гадоў і больш^[12].

Парасткі і пупышкі

Парасткі круглявыя, часам рабрыстыя, голыя, месцамі шаравата-белыя, а наогул жаўтлява-бурыя, часам з чырванаватым адценнем. Шаблон:Нп3 буйныя, да 57 мм. Стрыжань бялёсы з рудаватым адценнем, прыкладна шасціграннай формы.

Пупышкі з дзвюма зрослымі вонкавымі лускавінкамі, яйкападобныя, трохі завостраныя, чырванавата-зялёныя. Лускі ля асновы зеленаватыя ці шэрыя, зверху чырвона-бурыя, слаба бліскучыя, безвалосыя, часам клейкія. Бясплодныя парасткі заканчваюцца адной канцавой пупышкай, а пладовыя — дзвюма ілжыва-канцавымі пупышкамі (паміж пупышкамі відаць канец парастка). Бакавыя пупышкі прыціснутыя. Ліставыя рубцы ліставых пупышак цалкам злучаюцца^[13].

Лісце

Лісты чаранковыя, супраціўныя, шырокаяйкападобныя або круглявыя, даўжынёй 5-8 (10^[14]) см і 5-8 см шырынёй^[14], трох-пяцілопасцевыя^[10], востраканцовыя, з круглявым клінаватым неглыбока-сэрцападобным аснаваннем, з трыма галоўнымі пальчата разыходнымі жылкамі, зверху цёмна-зялёныя, голыя, маршчыністыя, знізу шаравата-зялёныя^[10]^[11], больш-менш мякка і густа бархаціста апушаныя, радзей амаль голыя, акрамя бародак у кутах жылак; лопасці лісця завостраныя або адцягнутыя ў кароткае вастрыё, сярэдняя лопасць няроўна чатырохвугольная, з больш-менш паралельнымі бакамі, трохі звужаная ля асновы, радзей, гэтак жа, як і бакавыя, яйкападобная; па краі сярэдняя ўверсе, а бакавыя галоўным чынам з вонкавага боку, з буйнымі няроўнымі астраватымі або завостранымі зубцамі, радзей цэльнакрайнія; хвосцікі 1-2 см даўжынёй, пакрыты бароздамі, ля асновы з дзвюма прырослымі рэшткамі прылісткаў, наверсе з дзвюма — чатырма дыскападобнымі залозкамі. Увосень лісце набывае яркую афарбоўку — ад аранжава-чырвонай да пурпурнай.

Суквецці і кветкі

Кветкі гетэраморфныя, з падвойным калякветнікам, сабраныя ў плоскія парасонападобныя 6-8 прамянёвыя мяцёлкі 5-8 см у дыяметры^[14], на кветканосе 2,5-5 см даўжынёй^[14]; усе часткі суквецця голыя або з рассеянымі вельмі дробнымі залозкамі; краявыя кветкі на кветаножках 1-2 см даўжынёй^[14], бясплодныя^[10], плоскія, белыя, духмяныя^[10]^[11], у 4-5 разоў буйнейшыя за ўнутраныя, 1-2,5 см у папярочніку^[14], з пяццю няроўнымі адваротнаяйкападобнымі долямі вяночка; сярэднія — двухполыя, сядзячыя або амаль сядзячыя, белыя ці ружавата-белыя, каротка-званочкавыя^[10], каля 5 мм у дыяметры, з шырокімі тупымі лопасцямі, у 1,5 раза даўжэйшымі за трубачку. Суквецці размешчаны на верхавінах маладых галін. Тычынак пяць, яны ў 1,5 раза даўжэйшыя за вяночак, з жоўтымі пыльнікамі. Песцік з ніжняй трохгнёздавай цыліндрычнай завяззю, з вельмі кароткім канічным слупком і трохраздзельным рыльцам. Цвіце ў канцы мая — пачатку чэрвеня^[10]^[11] на працягу 10-14^[15] (15—25) дзён^[16].

Пылковыя зёрны трохбарознава-оравыя, шарападобнай або эліпсаідальнай формы. Даўжыня палярнай восі 24,2-25,3 мкм, экватарыяльны дыяметр 19,8-25,3 мкм. У абрысе з полюса круглява-трохлопасцевыя, з экватара — круглявыя, радзей эліптычныя. Разоры шырынёй 4-5,5 мкм, доўгія, з роўнымі бакамі, з адцягнутымі завостранымі канцамі. Поры круглявыя, дыяметрам, роўным шырыні разор, або трохі шырэйшыя. Мембрана баразён і пор гладкая або дробназярністая. Таўшчыня экзіны 2,8-3 мкм. Стрыжанькі тонкія, шчыльнастаячыя, з круглявымі галоўкамі, даўжыня стрыжанькоў 1,5-2 мкм. Скульптура сеткаватая, вочкі сеткі вуглаватыя, часта выцягнутыя, з найбольшым дыяметрам 2-2,5 мкм, каля баразён ячэйкі зменшаны да 0,5-0,6 мкм. Пылок жоўтага колеру^[15]. Формула сярэдніх кветак: Шаблон:Nobr ^[17], краявых — Шаблон:Nobr^[18].

Плады

Шаблон:Біяфота Шаблон:Біяфота Плады — авальныя або шарападобныя ярка-чырвоныя касцянкі дыяметрам ад 8 да Шаблон:S^[11], з афарбаванай чырвоным сокам, буйной пляскатай шырокасэрцападобнай, амаль круглай цвёрдай костачкай^[10] даўжынёй Шаблон:S, на верхавіне коратка завостранай, з трохі няроўнай паверхняй. Костачка займае вялікую частку плода^[11]. Вага 1000 семачак 21-31 г, па іншых дадзеных 46 г^[16].

Плады сакавітыя, але з гаркаватым даўкім смакам^[10], пасля першых маразоў гарката знікае або становіцца меншай. Плады спеюць у жніўні — верасні^[10]; у Батанічным садзе АН РФ — у канцы верасня — пачатку кастрычніка^[16]. Застаюцца на галінах вельмі доўга, нават зімой^[10].

Тэрмін захоўвання насення — 24 месяцы^[16].

Распаўсюджанне і экалогія

Каліна непатрабавальная да ўмоў, лёгка пераносіць засухі і маразы, аднак, найбольш распаўсюджана ва ўмераным клімаце Еўропы^[10] і Азіі. Сустракаецца паўсюль у Еўрапейскай частцы Расіі, акрамя поўначы і паўднёвага-ўсходу, на Каўказе і ў Крыме^[10], у Заходняй Сібіры на поўдзень ад 61° паўночнай шыраты^[11], ва Усходняй Сібіры (у басейнах рэк Енісея і Ангары, у паўднёва-заходнім Прыбайкаллі), у Казахстане (ізаляваныя месцазнаходжанні ў Заходнім і Паўночным Казахстане, Саур, Тарбагатай), у Сярэдняй Азіі (адзінкава ў Джунгарскім і Заілійскім Алатау і ў Шаблон:Нп3), у Заходняй Еўропе, у Малой Азіі, Паўночнай Афрыцы.

У Беларусі сустракаецца паўсюдна як дзікарослы куст, разводзіцца ў садах і парках дзеля прыгожых, духмяных кветак і дэкаратыўных пладоў^[10].

Святлалюбная расліна, але выносіць некаторае зацяненне. У цені звычайна не плоданасіць. Мезафіт, мікратэрм, мезатроф. У стэпавых раёнах расце звычайна ў вусцях рэк, у лясной зоне аддае перавагу ўвільготненым глебам, сустракаецца як на берагах вадаёмаў, так і на лясных Шаблон:Нп3, узлесках, на высечках, уваходзіць у склад падлеску, ніколі не дамінуючы ў ім^[11]. Сустракаецца ў падлеску сярэдня- і паўднёватаёжных лясоў: на захадзе Рускай раўніны — з Шаблон:Bt-bellat, у Перадураллі — з Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat, а таксама ў цёмнахваёвых лясах Кузнецкага Алатау. Уваходзіць у падлесак шыракаліста-яловых лясоў Эстоніі, дубова-хваёвых лясоў Палесся, дубова-піхтава-яловых лясоў Паўднёвага Урала, шыракалістых лясоў Украіны, Каўказа, дубова-грабавых і грабіннікава-дубовых лясоў Крыма. Расце ў падлеску пойменных лясоў: чорнаальховых; радзей у пойменных дубняках; у тапалёўніках у поймах рэк Паўночнага Каўказа. На Калхідскай нізіне сустракаецца ў падлеску альшаннікаў з Шаблон:Bt-bellat. У Калхідзе багатая на лясных балотах з тарфяным грунтам у падлеску Шаблон:Bt-bellat і вольхі чорнай^[19].

На Алтаі заўважана ў бярозава-асінавых лясах. У лесастэпу і на поўначы стэпу стварае пойменныя хмызняковыя зараснікі.

Насякомаапыляемая расліна. Функцыю прыцягнення насякомых у суквецці выконваюць краёвыя бясплодныя кветкі. Асноўнымі апыляльнікамі з’яўляюцца жукі, а таксама тыя віды двухкрылых і перапончатакрылых, якія сілкуюцца пылком^[20].

Заахор. Плады да самай глыбокай восені застаюцца на галінках і разносяцца птушкамі. Сухія плады і насенне разносяцца ветрам. Размнажаецца каліна таксама парасткамі і каранёвымі атожылкамі^[20].

Раслінная сыравіна

У якасці Шаблон:Нп3 выкарыстоўваюць плады каліны (Шаблон:Lang-la) і кару каліны (Шаблон:Lang-la2)^[11].

Плады

Плады збіраюць у перыяд поўнай спеласці, зразаючы разам з пладаножкай. Сушаць у сушылках пры тэмпературы 60-80 °C або на паветры пад навесамі, на гарышчах, падвешваючы іх пучкамі. Пасля сушкі пладаножкі аддзяляюць^[21]. Ураджайнасць пладоў у Кіраўскай вобласці ў ельніку-зеленамошніку 18-23 кг/га^[22].

У пладах маюцца вугляводы: цукроза, фруктоза, глюкоза, Шаблон:Нп3, галактоза, ксілоза, Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3, поліцукрыды; пекцінавыя рэчывы, арганічныя кіслоты: ізавалерыянавая і воцатная (да 3 %); трыцерпеноіды: алеанолавая і хедэрагенавая кіслоты і іх ацэцільныя вытворныя, урсолавая кіслата; стэроіды, вітамін C (да 0,09 %) і карацін; фенолкарбонавые кіслоты і іх вытворныя: хларагенавая, неахларагенавая, вытворныя n-дыгідраксікарычной кіслаты; дубільныя рэчывы (да 3 %), кацехіны, флаваноіды, самбуцын; вышэйшыя тлустыя кіслоты: мірысцінавая, пальміцынавая, сцеарынавая, алеінавая, лінолевая, ліналенавая, арахінавая, бегенавая, лігнацерынавая, цэрацінавая. Плады багатыя солямі калію^[21].

Карані

Карані ўтрымліваюць эфірны алей, трытэрпеноіды, вітамін C і Шаблон:Нп3.

Галіны, драўніна і кара

Галіны ўтрымліваюць эфірны алей, у яго складзе Шаблон:Нп3, дубільныя рэчывы.

Кару збіраюць вясной падчас руху соку да распускання пупышак, падвяльваюць, затым сушаць у сушылках пры тэмпературы 50—60 °C або ў памяшканнях з добрай вентыляцыяй^[21]. Ураджайнасць кары — 250—600 г/м², з адной расліны можна атрымаць 45—140 г^[11].

Драўніна змяшчае дубільныя рэчывы.

Кветкі і лісце

Кветкі ўтрымліваюць урсолавую кіслату, вітамін C, флаваноіды^[23]: астрагалін, пеаназід, 3-глюказід, 3-рамназід і 3,7-дыглюказід кверцэцін, кемпферол, 3-глюказід і 3,7-дыглюказід кепферола.

Лісце ўтрымлівае віяпурыдаль, урсолавую кіслату, ірыдоіды, стэроіды, алкалоіды, вітамін C; фенолы і іх вытворныя: Шаблон:Нп3, фуркацін, саліцын, складаныя эфіры саліцына; фенолкарбонавыя кіслоты і іх вытворныя: хларагенавую, неахларагенавую, кававую, вытворныя о-дыгідраксікарычнай кіслаты; дубільныя рэчывы, катэхіны; кумарыны: скапалетын, эскулетын, скапалін, эскулін; флаваноіды: астрагалін, 3-галактазід, 3-рамназід і 3,7-дыглюказід кверцэцін, 3-глюказід і 3,7-дыглюказід кемпферолу; антацыяны: 3-глюказід, 3-арабіназілсамбубіязід цыянідзіна, пеанідзін; вышэйшыя тлустыя кіслоты: мірысцінавая, пальміцынавая, сцеарынавая, алеінавая, лінолевая, ліналенавая, арахінавая, бегенавая, лігнацерынавая, цэрацінавая.

Насенне

Насенне ўтрымлівае тлусты алей (20 %), вышэйшыя тлустыя кіслоты: мірысцінавая, пальміцынавая, сцеарынавая, алеінавая, лінолевая, ліналенавая, арахінавая.

Вырошчванне

Від вырошчваюць амаль выключна як дэкаратыўную расліну. Сыравіну траў і пладоў для вытворчасці прадуктаў харчавання ў асноўным атрымліваюць з дзікіх раслін. У 1974 годзе спробы ўвесці каліну ў культуру як пладовае дрэва былі зроблены ў СССР. Яна былі шырока распаўсюджана ад Уральскіх і Каўказскіх хрыбтоў да Далёкага Усходу. Сёння сады гэтага віду яшчэ захаваліся на Салавецкіх астравах, у непасрэднай блізкасці ад горада Архангельска, Котласа, Салікамска і Усурыйска.

Агратэхніка пры пасадцы насення

Насенне мае патрэбу ў двухэтапнай Шаблон:Нп3: першы этап — пры 30°, а лепш пры 20° (18 гадзін) і 30° (6 гадзін) або пры ўздзеянні зменнай тэмпературы 10° і 30° (6-15 месяцаў) для даразвіцця Шаблон:Нп3, прарастання і развіцця каранёвай сістэмы; другі этап — пры 5-10° на працягу 2-4 месяцаў для ліквідацыі спакою эпікаціля і ўтварэння парасткаў^[24].

Пасеў насення ў гадавальніках адбываецца ў кастрычніку наступнага за іх зборам года^[16].

Значэнне і ўжыванне

Плады даюць чырвоную фарбу, кара — чорна-зялёную фарбу для воўны, лісцем афарбоўваюць тканіны па пратравы ў розныя тоны.

На працягу паўтара месяца (пачынаючы з чэрвеня) дае меданосным пчолам нектар і пылок^[25]. Прадуктыўнасць нектара 15 кг/га^[26].

Каштоўнае дрэва ў меліярацыйных насаджэннях як глебаахоўная расліна.

Шаблон:Фотарадок

Ужыванне ў кулінарыі

Плады маюць своеасаблівы араматычны букет і горкі прысмак, які пасля замаразкаў знікае. Ягады выкарыстоўваюцца для падрыхтоўкі сокаў, налівак, настоек, він, кісялёў, экстрактаў, якія адрозніваюцца вострым кіслым смакам. З іх рыхтуюць таксама начынку для пірагоў, прыправы да мясных страў^[11].

Дзякуючы высокаму ўтрыманню пекцінаў плады выкарыстоўваюць для гатавання мармеладу і пасцілы^[11].

З соку робяць воцат.

Пры ўжыванні насенне аказвае танізуючае дзеянне, часам яго выкарыстоўваюць як заменнік кавы^[19].

Ужыванне ў медыцыне

Кара, якую нарыхтоўваць у красавіку — маі, выкарыстоўваецца ў медыцыне^[11]. Яна выкарыстоўваецца для памяншэння і спынення Шаблон:Нп3, а таксама пры балючых Шаблон:Нп3. Вібурнін, які ўтрымліваецца ў кары, узмацняе тонус маткі і аказвае некаторае сасудазвужальнае дзеянне^[11]. У практычнай медыцыне кара выкарыстоўваецца:

У выглядзе адвару, экстракту — як гемастатычны сродак пры Шаблон:Нп3^[27]^[28], Шаблон:Нп3, субінвалюцыі Шаблон:Нп3 ў пасляродавым перыядзе, у клімактэрычны перыяд^[29]^[30]^[31]^[32], а таксама як гемастатычны і процізапаленчы сродак пры гемароі, захворваннях страўнікава-кішачнага тракта^[31]
У выглядзе настою — як Шаблон:Нп3 і Шаблон:Нп3 сродак пры неўрозах, істэрыі, эпілепсіі, Шаблон:Нп3^[31]^[33]^[34]
вонкава — пры катаральным Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3^[35]
у складзе збораў — пры лячэнні цукровага дыябету^[36]
у выглядзе арашэнняў, кропель, інгаляцый — пры хранічным катаральным або вострым рыніце, для прафілактыкі вострага танзіліту, ларынгіту, пры трахеабранхіце^[37]

Працяглы прыём прэпаратаў кары каліны зніжае ўтрыманне халестэрыну ў крыві і паказаны пры гіпертанічнай хваробе, атэрасклерозе^[38].

У гамеапатыі выкарыстоўваецца эсэнцыя кары пры альгадысменарэі і як спазмалітычнае^[39]^[40].

Свежыя плады і настой пладоў выкарыстоўваюцца як агульнаўмацавальны, патагонны, слабільны сродак; пры ацёках сардэчнага і нырачнага паходжання, гіпертанічнай хваробе, неўрозах, антацыдных гастрытах, калітах, захворваннях печані, дэрматытах; экстракт аказвае раназажыўляльнае дзеянне. Плод у выглядзе збору ўжываюць як вітамінавы сродак, а таксама як сродак, які ўзмацняе скарачэнне сардэчнай мышцы, дыўрэтычны і патагонны^[21].

У народнай медыцыне шырока выкарыстоўваюцца ўсе часткі каліны. Адвар кары памяншае і спыняе розныя ўнутраныя крывацёкі, асабліва матачныя, узмацняе тонус маткі, звужае крывяносныя сасуды і аказвае проціспазматычнае, супрацьсутаргавае і заспакаяльнае дзеянне.

Каліну звычайную шырока ўжывалі ў народнай медыцыне розных краін:

Адвар галін — пры рэспіраторных інфекцыях, хваробах горла, скрафулёзе, гемароі^[41]^[42]; пры злаякасных пухлінах, язве страўніка, асцыце; вонкава — пры кан'юктывітах^[43]^[44]^[45]; у Балгарыі (у зборы адвар) — пры міякардыце^[46]; змочаныя адварам тампоны ўжываюць пры насавых крывацёках^[19];
настой лісця — пры ангіне, як анцігельмінтны сродак^[47];
Лісце, плод — у Кітаі як ірвотнае і слабільнае^[48]; у Комі-Пермяцкай аўтаномнай акрузе — пры белях, адвар (мясцова) — пры дэрматамікозах і пры гіперкератоз валасістай часткі галавы^[43];
Адвар, настой кветак — як адхарквальнае, патагоннае, пры рэспіраторных захворваннях; як звязальнае і дыўрэтычнае пры дыярэі, коліках, для паляпшэння стрававання, пры жоўце- і мочакаменнай хваробе; вонкава пры туберкулёзе скуры, дыятэзах, экзэмах; для паласкання горла пры ангіне і для прамывання ран;
Свежыя ягады — як слабільнае, патагоннае, дэзінфікуючае пры рэспіраторных інфекцыях, захворваннях нырак, страўніка; ў Карачаева-Чаркесіі аўтаномнай вобласці — пры гіпасакрэцыі страўніка;
Здробненыя ягады з мёдам — пры раку прамой кішкі;
Адвар, настой ягад — агульнаўмацавальнае, вітамінавае, гіпатэнзіўнае, дыўрэтычнае жоўцегоннае, супрацьзапаленчае, седатыўнае пры гіпертанічнай хваробе, бяссоніцы, курчах, істэрыі^[19], рэспіраторных інфекцыях, язве страўніка, фурункулах і карбункулах, экземах, у Комі-Пермяцкай аўтаномнай акрузе — пры язве страўніка і дванаццаціперснай кішкі, раку страўніка і маткі, хваробах печані; ў зборы настойка — пры лямбліёзе;
Адвар ягад з мёдам — пры рэспіраторных інфекцыях, ахрыпласці голасу, асцыце, дыярэі, халецыстыце; комі — пры жоўцекамянёвай хваробы;
Сок ягад — пры бранхіяльнай астме, язве страўніка, захворваннях печані, істэрыі, галаўным болі, раку скуры, фіброзным раку;
Адвар насення — пры дыспепсіі і як патагоннае.

Сок свежых пладоў у мінулым ужывалі для вывядзення вяснушак і выдаленні вугроў, для адбельвання скуры.

Адвар кары выкарыстоўваецца ў ветэрынарыі як гемастатычнае і паляпшальнае для стрававання. Адвар, настой кветак — пры катаральным запаленні, для лячэння яшчуру ў буйной рагатай жывёлы.

У дэкаратыўным садаводстве

Шаблон:Біяфота Каліну вырошчваюць у садах і парках як дэкаратыўную расліну. Выведзены садовыя формы і сарты, якія адрозніваюцца вышынёй расліны, колерам і формай лісця, тэрмінамі і інтэнсіўнасцю цвіцення і так далей. Сярод іх, напрыклад, Шаблон:Bt, (Шаблон:Bt), ці 'Буль-дзе-неж', ці 'Снежны ком (шар)', дзе ўсе кветкі буйныя, бясплодныя, сабраны ў шарападобнае воблака суквеццяў.

Марозаўстойлівы куст: вытрымлівае доўгае паніжэнне тэмпературы да −25 — −35 °C і ніжэй^[16]. Ценевынослівая^[16]. Да ўрадлівасці глебы сярэднепатрабавальная, расце на параўнальна небагатых супясчаных і падзолістых глебах^[16]. Каліна амаль не пашкоджваецца прамысловымі газамі і не пакутуе ад дыму^[15].

Некаторыя сарты

Дэкаратыўныя

Шаблон:Біяфота Шаблон:Біяфота

Шаблон:Anchor'Compactum' ('Кампактум'). Вышыня кустоў 1-1,5 м. У Маскве 7-гадовыя расліны маюць вышыню 1,5-2 м. Дыяметр кроны 1,4-1,6 м. У Шаблон:Нп3 у 5 гадоў вышыня 0,8 м, дыяметр кроны 80 см. Цвіце ў канцы вясны — пачатку лета на працягу 2 тыдняў. Кветкі духмяныя, белыя або белыя з ружаватасцю. Плады ярка-чырвоныя. Тэмп росту павольны. Цвіце і пладаносіць багата, з 4-5 гадоў. Месцазнаходжанне: сонца, паўцень^[49]^[50]. Зона зімаўстойлівасці (USDA-зона): 4—8^[51].
Шаблон:Anchor'Roseum' ('Разеум', 'Бульдзенеж'). Найбольш распаўсюджаны сорт каліны звычайнай. Атрыманы ў Францыі селекцыянерам Лемуанам. Вышыня кустоў 2,5-4 м. Крона шырокараскідзістая. У Маскве 50-летнія расліны дасягаюць вышыні 5-6,3 м, дыяметр кроны 3,8-4,6 м. У Шаблон:Нп3 у 25 гадоў вышыня 4,0 м, дыяметр кроны 300 см. Суквецці шарападобныя, складаюцца з бясплодных кветак, спачатку зеленаватых, затым ярка-белых. Пры адцвітанні кветкі ружавеюць. Цвіценне ў чэрвені — пачатку ліпеня, багатае, працягласць — больш за два тыдні. Тэмп росту сярэдні. Узімку часткова абмярзае. Укараняецца да 100 % вясновых і летніх чаранкоў^[50]. Зона марозаўстойлівасці (USDA-зона): 4—8^[52].

Пладовыя

Шаблон:Біяфота Селекцыі УНДІС імя І. В. Мічурына^[53]:

'Красный коралл' ('Чырвоны карал') — сорт сярэдняга тэрміна паспявання. Спелыя плады ярка-чырвоныя, круглявай формы, масай да 0,9 г са слабагоркім смакам, вельмі духмяныя. Сорт адрозніваецца кампактнай формай сярэднерослага куста, высокай шчыльнасцю гронак і ўраджайнасцю, нярэдка перавышае 10 кг з куста. Мае працяглы тэрмін захоўвання і высокую транспартабельнасць пладоў універсальнага выкарыстання. Атрыманы пасевам насення ад вольнага апылення.
'Гранатовый браслет' ('Гранатавы бранзалет') — cорт універсальнага прызначэння з цёмна-бардовымі пладамі авальнай формы, са шчыльнай скуркай. Маса ягады часта перавышае 1 г. Плады з прыемным, слабагоркім густам прыдатныя для ўжывання ў свежым выглядзе. Пэндзаль вельмі шчыльная, шарападобнай формы. Ураджайнасць высокая, у асобныя гады можа дасягаць 15 кг пладоў з куста. Адметнай асаблівасцю сорту з’яўляецца яго ўстойлівасць да тлі, раскідзістая форма сярэднерослага куста. Атрыманы пасевам насення ад свабоднага апылення.

Селекцыі НДІ садаводства Сібіры імя М. А. Лісавенкі:

'Таежный рубин' ('Тайговы рубін') — сорт сярэдняга тэрміна паспявання, універсальнага прызначэння, самабясплодны. Куст высокі, да 3,5 м, з акругла-авальнай кронай. Плады масай 0,5-0,6 г, шарападобнай формы, цёмна-вішнёвыя, слаба-горкія, з невялікай саладосцю, прыемныя на смак. Сярэдняя ўраджайнасць 9,5 кг з куста. Зімаўстойлівы, вільгацелюбівы, не пашкоджваецца вясновымі замаразкамі. Устойлівы да шкоднікаў і хвароб.
'Зарница' ('Зарніца') — сорт тэхнічнага прызначэння, з горка-кіслым смакам пладоў. Саспелыя плады светла-чырвоныя эліпсаідальна-завостранай формы. Маса пладоў сярэдняя, трохі перавышае 0,5 г. Куст сярэдняй велічыні, з ураджайнасцю не вышэй за 5 кг з куста.

Селекцыі Шаблон:Нп3:

'Красная Гроздь' ('Чырвоная Гронка') — сорт з выдатным кісла-салодкім смакам са слабай горыччу, прыдатны для ўжывання ў свежым выглядзе. Маса пладоў 0,74 г, агульная ўраджайнасць 4 кг з куста.

Шкоднікі

Каліна даволі ўстойлівая да хвароб і шкоднікаў, але расліны, якія растуць у неаптымальных арэалах, напрыклад, у сухіх раёнах, могуць пашкоджвацца Шаблон:Bt-bellat^[54], такімі відамі, як Шаблон:Bt-bellat, Шаблон:Bt-bellat і Шаблон:Bt-bellat, у выніку чаго скручваецца і дэфармуецца лісце^[55]. Чорная тля і звязаныя з ёю мурашкі збіраюцца ў верхняй частцы маладых парасткаў, псуючы эстэтычнае ўражанне. Сілкуюцца лісцем лічынкі і дарослых асобін Шаблон:Bt-bellat, якія выгрызаюць ліставыя пласцінкі, часта да самых жылак^[55]. Гэты від родам з Еўропы і Азіі, але ў другой палове XX стагоддзя трапіў за акіян і стаў сур’ёзным шкоднікам паўночнаамерыканскай каліны. Заражаныя расліны патрабуюць распылення інсектыцыдаў^[56]. Лісце схільнае да грыбковых захворванняў. Шаблон:Bt-bellat прыводзіць да пачырванення лісця. Шаблон:Bt-bellat прыводзіць да ўтварэння яркіх плям дыяметрам каля 1 см з чырвонымі палямі. Пад уплывам інфекцыі Шаблон:Bt-bellat з’яўляюцца карычневыя плямы на абодвух баках ліста.

Сярод шкоднікаў таксама можна назваць Шаблон:Bt-bellat, гусеніцы якой жывуць у згорнутым лісці некаторых відаў каліны, у тым ліку Шаблон:Bt-bellat і каліны звычайнай.

Цікавыя факты

У Нагорным Карабаху горцы ўжывалі галінку каліны з развілкаю ад «сурокаў»^[57].

Інфравідавыя таксоны

Каліна ў культуры

Беларуская культура

Шаблон:Біяфота Каліна ў беларускім фальклоры — сімвал цнатлівасці, чысціні, прыгажосці^[59].

Так, у беларускім фальклоры маладая дзяўчына параўноўваецца з вярбой, калінай, рабінай, бярозай^[59]. У беларусаў быў звычай: калі бацькі аддавалі дачку замуж далёка ад дому, маці каля хаты саджала каліну і па яе росце, квітненні меркавала, як жывецца дачцэ ў далёкай старонцы^[59]. Вобраз каліны як маладой дзяўчыны выкарыстоўвалі многія беларускія паэты і пісьменнікі. Напрыклад, у вершы Я. Купалы «Над ракою ў спакою» можна бачыць:

Над ракою ў спакою

Зацвітала каліна;

У сяле за ракою

Вырастала дзяўчына.

Шаблон:Канец цытаты

Яркі чырвоны колер ягад каліны традыцыйна асацыяваўся з крывёй^[60]^[61]. У замовах на спыненне крыві часта гаворыцца пра чырвоную ружу ці каліну: «як расліны не прымаюцца, так і кроў не з’яўляецца».

Па старажытных павер’ях, чырвоны колер валодаў вялікай сілай, таму паўсюдна лічылася, што ягады каліны ахоўваюць ад нячыстай сілы і сурокаў^[60].

11 верасня на Беларусі святкаваўся Калінавік (Іван Калінавік, Ян, Галавасек, Іван Крываўнік, Галаварэз), у гэты дзень збіралі ягады каліны^[62]. Ужо сама назва свята падказвала паклапаціцца і пра ўласную галаву. А каб яна не балела, ламалі на Галавасека каліну, што якраз паспявала, і варылі з яе кісель ці кашу з аржаной мукой і цукрам^[63].

Немагчыма выключыць прысутнасць каліны ў абрадах сямейнай накіраванасці. Напрыклад, у вясельным абрадзе каліна павінна была забяспечыць маладым шчаслівае сямейнае жыццё. Часам у вясельных песнях сваты, калі сустракалі гасцей на вяселле, «рабілі мост з каліны». У адной з песень дзяўчына просіць «пракласці да яе калінавы масток», г. зн. прыслаць да яе сватоў^[60].

Сяброўкі нявесты запляталі ягады каліны ў вясельны вянок нявесты, у косы замест чырвоных стужак. Па народных уяўленнях, каб маладыя кахалі адно аднаго ўсё жыццё, каліна павінна быць абавязкова ў вясельным вяночку маладой^[60].

Галінкі каліны з яркімі чырвонымі ягадамі вешалі на сцены хаты, дзе спраўлялі вяселле. На поўдні Беларусі галінку каліны вешалі на хаце як знак, што ў гэтай хаце дзяўчыну выдаюць замуж^[60].

Ягадамі каліны ўпрыгожвалі вясельны каравай^[60].

Калінай называлі «прыгажосць» невесты (яе цнатлівасць). Нездарма ў вясельных песнях пяецца пра тое, што «хадзіць за калінай, браць, ламаць, секчы яе» значыць выдаваць дзяўчыну замуж^[60].

У пахавальнай абраднасці каліна прысутнічае як праваднік у іншы свет. Устойлівае спалучэнне «Шаблон:Нп3»^[64] — адзін з шырока распаўсюджаных вобразаў у славянскім фальклоры — пераход праз багну, мяжу на месца сустрэчы чалавека з той, пабочнай, магічнай сілай. Каліна расце ў нізкіх месцах, а значыць, побач з «падземным царствам». У шматлікіх славянскіх баладах у каліну ператвараецца нявестка, якую пракляла свякроў; дзяўчынка, якую сілай выдалі замуж, і г.д.

У шматлікіх народных песнях чалавек, які загінуў на чужыне, просіць, каб птушкі аднеслі вестку на бацькаўшчыну^[60]. Таксама часта спалучаецца вобраз магілы і каліны:

У вершы М. Багдановіча «Краю мой родны! Як выкляты Вогам…»:

Там дзе панура схілілась каліна,

Беднаго хлопца магіла.

Шаблон:Канец цытаты

У яго ж вершы «Над магілай»:

На магіле адзінока

Каліна расце;

Шаблон:Канец цытаты

Польская культура

Каліна займае асаблівае месца ў традыцыі і мастацтве палякаў. Як сімвал дзявоцкай некранутасці каліна абавязковае ўпрыгожанне вясельных каравая і вянкоў, ёй прысвячаюцца многія вясельныя песні^[65]. Каліна таксама была крыніцай натхнення для пісьменнікаў і аўтараў народных песень. У 1952 годзе, у цыкле «Курпіёўскія песні» (Шаблон:Lang-pl) кампазітар Шаблон:Нп3 адну з іх прысвяціў каліне^[66].

Тэафіл Ленартовіч напісаў верш, прысвечаны каліне, спасылаючыся, у прыватнасці, на цыкл развіцця гэтай расліны ў розныя сезоны і тыповыя месцы вырастання. Верш паклаў на музыку Шаблон:Нп3, на магільнай пліце якога на Варшаўскіх могілках зроблены надпіс «Песняру Каліны землякі» (Шаблон:Lang-pl)^[67].

Расла каліна з лісцем шырокім,

Над сінім у гаю расла патокам,

У даўняй галіцкай песні таксама знаходзім спасылку на месца росту каліны^[55]:

Ты пойдзеш гарой, ты пойдзеш гарой, а я далінай.

Ты заквітнееш ружай, ты заквітнееш ружай, а я калінай

Часта матыў каліны, які звычайна пазначае дзяўчыну, сустракаецца ў творах Юльюша Славацкага^[68]. У «Шаблон:Нп3» каліна згадваецца пяць разоў, таксама яна ўспамінаецца ў паэме «Бянёўскі»:

Ой! накармілі горкаю калінаю(…)

Добра? сарвана — ха? кветкі каліны, (…)

А цяпер чырвоная як каліна.

На Падляшшы каліну садзяць на магілах дзяўчат і юнакоў, як сімвал чысціні і смутку^[69], прычым гэтыя кусты былі амаль недатыкальнымі. Злом ці выкопванне такога кустоўя былі такім цяжкім грахом, што злачынцаў чакала немінучая кара^[68]. Здаралася так, што на могілках ад водару кветак шматлікіх калін можна было страціць нюх^[70].

У Галіцыі галінкі каліны з фруктовымі букетамі былі часткай святкавання 15 жніўня Шаблон:Нп3^[65].

Каліна як сімвал маладой дзяўчыны таксама сустракаецца ў адной з прыказак, сабраных Шаблон:Нп3. Яе кажуць пасля смерці старой жонкі^[68]

Пан Бог за глінай, я за калінай.

Каліна сыграла важную ролю ў польскім серыяле 1981 года «Шаблон:Нп3». Галоўны герой шукае чырвоную каліну, плады якой павінны вылечыць хворую маці. Выпадкова ён сустракае сваё каханне ў асобе жанчыны, якая носіць імя Шаблон:Нп3^[71].

Украінская культура

Каліна звычайная — вельмі папулярная ў народзе, апетая ў народных песнях расліна. Калісьці ў старажытнасці яна звязвалася з нараджэннем Сусвету, вогненнай тройцы: Сонца, Месяца і Зоркі. Таму і назву сваю атрымала ад старажытнай назвы Сонца — «Кола»^[72]. Часам яе лічаць Шаблон:Нп3^[73].

Яе значная распаўсюджанасць на тэрыторыі Украіны, спалучанасць з сямейна-бытавымі, каляндарнымі абрадамі (вяселле, пахаванне, восеньскі абрад «паход на каліну» і інш.) абумовіла сімвалізм каліны, якая стала мастацкім вобразам. Найбольш гэты старажытны фальклорны вобраз выступае словам-сімвалам як дамінанта ў асацыятыўнай сувязі каліна — дзяўчына (маці), каліна — Украіна, каліна — кроў. Дамінуе агульнараспаўсюджаная блізкасць «каліна — дзяўчына». Гэтую ўстойлівую асацыяцыю разглядалі выдатныя фалькларысты Мікалай Кастамараў, Аляксандр Весялоўскі, Шаблон:Нп3^[74].

Мноства народных легенд і казак складзена пра каліну. Сярод іх такія вядомыя як «Калінавая жалейка», «Калінавы мост», «Пра Каліну і Кілімку».

Таксама каліна лічылася «вясельным дрэвам» і была абавязковай удзельніцай вясельнага абраду. Галінамі каліны ўпрыгожвалі сталы, вясельныя караваі, дзявочыя вянкі і падарункі.

Другі від сімвалічнай блізкасці каліна — Украіна ўласцівы больш стралецкім і паўстанцкім песням. Плады каліны сталі сімвалам мужнасці людзей, якія аддалі сваё жыццё барацьбе за Украіну. Для ўкраінцаў, якія адстойвалі агульнанацыянальныя інтарэсы, вялі непрымірымую барацьбу з прыгнятальнікамі ўкраінскага народа, дэвізам сталі варыянты песні Шаблон:Нп3, Шаблон:Нп3 «Шаблон:Нп3»^[74]:

…А мы тую чырвоную каліну падымем,

А мы нашу слаўну Украіну, гэй, гэй, гэй, павесялім…

Дзякуючы чырвоным ягадам, якія нагадваюць кроплі крыві, каліна ва ўкраінскай мове стала сімвалам пралітай казацкай крыві. Гэтая архаічная сувязь слоў каліна — кроў па традыцыі захоўваецца і ў песнях ваеннай тэматыкі новага часу:

У дуброве пры даліне вецер павявае,

Там над стральцом каліна слёзанькі глытае.

Ой чырвоны тыя слёзы ў стралецкай ране,

Упаў бедны пры даліне, больш ужэ не ўстане

Гэтак жа і выраз «каліна на магіле» мае ўстойлівае сімвалічнае значэнне: тужлівая памяць па памерламу на чужыне маладому казаку або хлопцу, сыну, брату:

А на той магіле чырвоная каліна,

Па стральцу рыдае малада дзяўчына.