Талакнянка звычайная

З пляцоўкі testwiki
Перайсці да навігацыі Перайсці да пошуку

Шаблон:Таксон Талакнянка звычайнаяШаблон:SfnШаблон:Sfn[1] (Arctostáphylos úva-úrsi) — куст сямейства Шаблон:Bt-bellat, тыпавы від роду Талакнянка[2].

Назва

Навуковая родавая назва ўтворана ад Шаблон:Lang-grc — «мядзведзь» і Шаблон:Lang-grc — «лаза»[3], відавы эпітэт uva-ursi — ад гэтых жа слоў, але лацінскіх (Шаблон:Lang-la — вінаград і Шаблон:Lang-la — мядзведзь).

Назва

Беларускія народныя назвы талакнянкі звычайнай — мядзведжыя вушкі ці мядзведжая ягада, мучальнік, мучаннік[4][5][6], мучанніца, мучыннік, талачаннік[4][7][8], мучан, мучанічнік[9][10], талаконнік[11].

Фінскія назвы расліны — sianmarja (у даслоўным перакладзе — «свіная ягада») і sianpuolukka («свіныя брусніцы»)[12].

Біялагічнае апісанне

Шаблон:Біяфота

Шматгадовы вечназялёны моцна разгалінаваны куст або паўкуст[2], які сцелецца, вышынёй 5-30 см, з узыходзячымі галінкамі і чырвонабураю карой.

Сцёблы ляжачыя, галінастыя, укараняльныя і ўзыходзячыя[2]. Маладыя галінкі зялёныя, апушаныя, прасцёртыя.

Лісце даўгаватае, 10-25 мм даўжынёй, 4-9 мм шырынёй, даўгавата-зваротнаяйкападобнае, скурыстае, ля аснавання звужанае ў кароткі хвосцік, на верхавіне закругленае, знізу — светла-зялёнае, матавае, да светла-іржавага[2], зверху — цёмна-зялёнае, бліскучае, з добра адрознай сетачкай уціснутых жылак[2]. Край ліста суцэльны, не апушаны. Лістаразмяшчэнне чарговае[2], жылкаванне сеткаватае, лісце зімуе. Маладое лісце па краі пакрыта пушком.

Суквецце — кароткая верхавінная гронка, якая складаецца з некалькіх панікаючых правільных бела-ружовых кветак на кароткіх кветаножках[2]. Вяночак 5-6,5 мм даўжынёй, 2,5-4 мм шырынёй, гарлачыкавы з пяцізубцовым адгінам, унутры — з жорсткімі валасінкамі[2]. Калякветнік двайны. Пылавікі цёмна-чырвоныя, з прыдаткамі, выкрываюцца ў версе дзірачкамі. Песцік адзін, слупок адзін, трохі карацей вяночка, завязь верхняя. Тычынак дзесяць, яны карацей вяночка. Шаблон:Нп3: ∗Ca(5)Co(5)A5+5G(5_)[13]. Цвіце ў маі — ліпені[2].

Плод — ярка-чырвоная ягадападобная ценакарпная касцянка дыяметрам 6-8 мм, з сопкай мякаццю з пяццю костачкамі, шарападобная, мае 6-8 см у дыяметры. Плады спеюць у жніўні — верасні. Талакнянка падобная брусніцам, якія адрозніваюцца ад яе ніжняй завяззю і залозістымі кропкамі з ніжняга боку ліста.

Шаблон:Фотарадок

Распаўсюджанне і экалогія

Шаблон:Біяфота Шаблон:Біяфота Шаблон:Біяфота

Шырока распаўсюджаная ў Паўночнай Амерыцы і на поўначы Еўразіі (у паўночнай палове еўрапейскай часткі Расіі, у Сібіры і на Далёкім Усходзе). Параўнальна рэдкі від у Шаблон:Нп3, сустракаецца пераважна ў Шаблон:Нп3 паласе. Сустракаецца таксама на Каўказе. Распаўсюджана на Палессі. Ва Украіне раёны збору сканцэнтраваны ў Валынскай, Ровенскай, Жытомірскай, Кіеўскай, Чарнігаўскай абласцях.

Расце ў рэдкіх сухіх хваёвых і лісцяных лясах, на гарах і высечках, прыморскіх дзюнах і камяністых асыпках. Аддае перавагу адкрытым, добра асветленым сонцам месцам і не пераносіць канкурэнцыі іншых раслін. У межах свайго арэалу сустракаецца рассеяна, курцінамі. Цвіце ў маі-чэрвені. Плады спеюць у верасні.

Расліна мае патрэбу беражлівага выкарыстання, аховы і аднаўлення.

Хімічны склад

Лісце талакнянкі ўтрымлівае фенолагліказіды — Шаблон:Нп3 (8-16 %), метыл-арбуцін, Шаблон:Нп3; свабодны гідрахінон, дубільныя рэчывы пірагалавай групы, урсолавую кіслату, флаваноіды, па структуры нагадваюць Шаблон:Нп3[2][14], Шаблон:Нп3 — Шаблон:Нп3, таксама нязначную колькасць эфірнага алею[2].

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Лісце талакнянкі збіраюць да пачатку або ў пачатку цвіцення[2], зразаючы галінкі нажамі ці сярпамі. Пры правядзенні паўторных нарыхтовак на адным і тым жа масіве трэба збіраць не больш за 75 % раслін, перыядычнасць нарыхтовак — 4-6 гадоў. Пры зборы трэба адрозніваць талакнянку ад брусніц[2].

Сушаць галіны на адкрытым паветры ці пад навесамі. Пасля высушвання галіны абмалочваюць, выдаляюць сцёблы, а лісце пакуюць у мяшкі або цюкі вагой па 25, 50, 100 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях. Тэрмін захоўвання — пяць гадоў.

Узмоцненая нарыхтоўка лісця талакнянкі ва ўкраінскім Палессі прывяла да значнага збяднення яе запасаў, таму ўжо цяпер неабходна паклапаціцца пра ўзнаўленне зараснікаў. Развядзенне талакнянкі мэтазгодна на палянах, у звадкаваных хваёвых дрэвастоях, на высечках і гарах. Разводзіцца талакнянка як насенным, так і вегетатыўным спосабам, каранёвымі тронкамі. Падсяваннем насення ў маладыя культуры хвоі ў Літве створаны новыя масівы гэтай каштоўнай расліны.

Гаспадарчае значэнне і выкарыстанне

Расліна выкарыстоўваецца як дубільная[15], фарбавальная, лекавая і таніданосная расліна.

Медыцынскае прымяненне

Шаблон:Біяфота У якасці Шаблон:Нп3 выкарыстоўваюць лісце талакнянкі (Шаблон:Lang-la)[2] і парасткі талакнянкі (Cormus Uvae ursi), якія нарыхтоўваюць вясной, да цвіцення, ці восенню, у перыяд поўнага паспявання пладоў. Парасткі абразаюць і сушаць пад падстрэшкамі або ў сушылках з добрай вентыляцыяй, лісце аддзяляюць ад сцеблаў ці цалкам выкарыстоўваюць маладыя парасткі.

Фармакалагічныя ўласцівасці абумоўлены утрыманнем у лісці талакнянкі звычайнай фенолагліказіда Шаблон:Нп3. Пры трапленні ў арганізм арбуцін гідралізуецца да гідрахінона і глюкозы[2], які раздражняе нырачную парэнхіму, тым самым выклікаючы дыўрэтычнае дзеянне. Дзякуючы дубільным рэчывам, якія ўтрымліваюцца ў лісці, аказвае Шаблон:Нп3 дзеянне на страўнікава-кішачны тракт.

Лісце талакнянкі прымяняецца ў выглядзе Шаблон:Нп3[2] як мачагоны і дэзінфікавальны сродак пры мачакаменнай хваробе, цыстыце, урэтрытах. Уваходзіць у склад лекавых Шаблон:Нп3. Парашок лісця талакнянкі выкарыстоўваецца для вырабу таблетак. Прымяняецца лісце і ў гамеапатыі.

У народнай медыцыне

У народнай медыцыне лісце талакнянкі ўжываюць пры хваробах нырак, мачавога пузыра і іншых хваробах, выкліканых парушэннем абмену рэчываў. Рэкамендуецца таксама талакнянка пры нервовых хваробах[2], маткавых крывацёках, жаночых хваробах, рэўматызме, астме і да таго падобнае.

У ветэрынарыі

У ветэрынарыі адвар лісця талакнянкі выкарыстоўваюць як мачагонны сродак і пры крывавай мачы ў рагатай жывёлы.

Гарбарная і лёгкая прамысловасць

Талакнянка высока цэніцца ў гарбарнай прамысловасці, яе лісце і карані ўтрымліваюць да 35 % высакаякасных танідаў, прыдатных для дублення тонкіх шкур і афарбоўкі іх у цёмна-шэры і шэра-жоўты колеры.

Лісце прыдатнае і для афарбоўкі воўны ў цёмныя колеры.

Садова-паркавая гаспадарка

Талакнянка — дэкаратыўнае расліна, яе дэкаратыўнасць захоўваецца на працягу ўсяго вегетацыйнага перыяду. Рэкамендуецца для гадоўлі ў садах і лесапарках, для дэкарыравання каменных горак.

Іншае

Маладыя галіны і лісце талакнянкі могуць служыць крыніцай гідрахінону, які выкарыстоўваецца ў фатаграфіі.

Плады служаць кормам для Шаблон:Нп3.

Сістэматыка

Сінонімы

Спіс складзены на аснове базы дадзеных The Plant List (гл. картку расліны).

Шаблон:Кал

Шаблон:Канец кал

Падвіды

  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. uva-ursi. Самы распаўсюджаны падвід, расце ў арктычных і субарктычны раёнах Еўразіі і Амерыкі, а таксама ў гарах больш паўднёвых рэгіёнаў.
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. adenotricha. Распаўсюджаны ў гарах Невады (ЗША).
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. coactilis. Распаўсюджаны ў прыбярэжных раёнах Паўночнай і Цэнтральнай Каліфорніі (ЗША).
  • Arctostaphylos uva-ursi subsp. cratericola. Гэты падвід эндэмічны для высакагорных раёнаў Гватэмалы, дзе расце на вышыні 3000-4000 м над узроўнем мора.

У культуры

У мастацтве

У 1954 годзе выява талакнянкі звычайнай была выкарыстана на паштовай марцы Балгарыі[16].

Шаблон:Зноскі

Літаратура

Спасылкі

Шаблон:Бібліяінфармацыя

  1. ↑ Шаблон:Крыніцы/Латино-русско-белорусский ботанический словарь
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 Шаблон:Кніга
  3. ↑ Шаблон:ВТ-ЭСБЕ
  4. ↑ 4,0 4,1 Шаблон:Нп3 Ботанический словарь, Спб, 1878
  5. ↑ Шаблон:Крыніцы/Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік
  6. ↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
  7. ↑ Шаблон:Нп3 Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918
  8. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  9. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  10. ↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
  11. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  12. ↑ Шаблон:Кніга
  13. ↑ Шаблон:Кніга
  14. ↑ Шаблон:Кніга
  15. ↑ Шаблон:ВТ-ЭСБЕ
  16. ↑ https://нумизмания.рф/catalogue/8118/248240/Шаблон:Недаступная спасылка Шаблон:Ref-ru
Узята з "https://be.wiki.beta.math.wmflabs.org/w/index.php?title=Талакнянка_звычайная&oldid=1048"